نماز گردش خون را بالا می‌برد، پس نماز بخوانید!
سخن در این نیست که احکام عبادی و آموزههای دینی، فاقد کارکرد فردی و اجتماعی و دنیاییاند؛ بلکه غرض این است که نباید فقط به تبیین کارکردی بسنده کرد تا مخاطب با کشف بدیل، از آموزه دینی دست بشوید؛
رشد علوم انسانی و کشف نیازهای فردی و اجتماعی از ناحیة روان‌شناسی و جامعه‌شناسی و رفع آن‌ها به وسیلة دین، باعث گسترش مسأله کارکردهای دین در پاره‌ای از رشته‌های دین پژوهی شده است. روش کارکردگرایی، گزاره‌ها و باورهای دینی را از زاویة عملی ارزیابی می‌کند و بر این باور است که باورهای دینی، در حیات دنیایی کارکردهای فردی و اجتماعی دارد. تا این جا، مشکل و بحران دین‌پژوهی پیش نمی‌آید. آسیب دین‌شناسی آن جا ظاهر می‌شود که به جای کشف کارکردهای دین، به دین و باورهای دینی کارکرد گرایانه نگریسته، و نگاه معرفت شناسانه و واقع‌گرایانه به گزاره‌های دینی منتفی شود.
گزاره‌های دینی کدامند؟ حق‌گرا یا عمل‌گرا؟
دربارة گزاره‌های دینی (اعم از گزاره‌های اخباری و انشایی، گزاره‌های ناظر به اعمال ظاهری و اعمال باطنی) دو نگرش متفاوت وجود دارد.
آسیب این گونه نگرش آن جا ظاهر می‌شود که اگر کارکرد یک باور دینی مکشوف نشوند یا این که بدیلی برای باور دینی در آن کارکرد ظاهر شود، آن گاه ایمان به آن باور دینی منتفی می‌شود
نگرش نخست، نگرش حق جویانه یا پرسش‌گرایانه از درستی و نادرستی گزاره‌های دینی است. پیش فرض این نگاه، این است که باورهای دینی، صدق و کذب بردارند؛ خواه مدلول مطابقی آن‌ها مانند گزاره‌های اعتقادی و تاریخی و خواه مدلول التزامی آن‌ها مانند گزاره‌های فقهی و اخلاقی.
نگرش دوم، کارکردگرایانه است. در این نگرش، نه تنها به حق یا باطل بودن گزاره‌های دینی توجهی نمی‌شود؛ بلکه اصولاً آن‌ها را صدق و کذب‌بردار نمی‌دانند و فقط به تأثیرات مثبت یا منفی باورهای دینی می‌نگرند و خدمات فردی و اجتماعی و حسنات دین را کشف می‌کنند.
نگرش نخست، به کارکردها و آثار دین و ایمان نیز می‌پردازد؛ ولی صدق و کذب گزاره‌ها را به معنای مطابقت و عدم مطابقت با واقع می‌گیرند؛ اما نگرش دوم یعنی روش کارکردگرایانه یا پراگماتیستی، صدق را به معنای مصلحت و منفعت‌گرایی (نه مطابقت با واقع) معنا، و زبان دین را غیر شناختاری تفسیر می‌کند. آسیب این گونه نگرش آن جا ظاهر می‌شود که اگر کارکرد یک باور دینی مکشوف نشوند یا این که بدیلی برای باور دینی در آن کارکرد ظاهر شود، آن گاه ایمان به آن باور دینی منتفی می‌شود و مؤ‌منان، مصداق نؤ‌من ببعض و نکفر ببعض می‌شوند. پاره‌ای از دین شناسان معاصر به گونه‌ای به تبیین کارکردهای دین اسلام و باورهای آن می‌پردازند که به کلی از نگرش نخست یعنی نگرش معرض‌شناسانه غفلت، و مخاطب را گرفتار ضعف و سستی ایمان می‌کنند.
عمل‌گرایی دینی در ایران معاصر
مهندس بازرگان یکی از دین شناسان معاصر ایران است که با روی‌کرد کارکردگرایانه به تبیین و تفسیر باورهای دینی پرداخته است؛ برای نمونه، وی در رسالة نماز که در بین سال‌های 1315 تا 1320 شمسی نگاشته است می‌نگارد:
یکی از اشکالاتی که بر نگاه عمل‌گرایانه برخی افراد به دین وارد است، نوعی عمل زدگی و غفلت از جنبه های معرفتی و کارکرد های علمی و معرفت زای دین می باشد.
نماز خواندن، انسان را وقت‌شناس و منظم بار می‌آورد. در هر شبانه روز پنج مرتبه از طرف خالق روزی دهندة خود، دعوت شده‌اید که در پیشگاه او حاضر شوید. به یاد او باشید و هر چه هست از او بخواهید. نماز را بهتر است در اولین فرصت، یعنی اول وقت، قبل از هر کاری به جا آورید. این خود، تمرین انضباط است.
باید قبل از نماز وضو گرفت. وضو گرفتن از امتیازهای بزرگ شریعت محمدی است در اثر شست‌وشو با آب تمیز، طراوت و تازگی خاطر در انسان حاصل گشته؛ کسالت از بین می‌رود؛ خون تازه به سطح بدن کشیده می‌شود؛ اعصاب و ذهن تحریک می‌گردند.
خاک نیز مانند آب در صورت خشک و خالص بودن، مطهر طبیعی است؛ یعنی مواد عفونی را تجزیه و متلاشی می‌کند و میکروب‌های مضر را می‌کشد.
نگاه کارکرد گرایانه و خالی شدن از علم و معرفت دینی
یکی از اشکالاتی که بر نگاه عمل‌گرایانه برخی افراد به دین وارد است، نوعی عمل زدگی و غفلت از جنبه های معرفتی و کارکرد های علمی و معرفت زای دین می باشد.
عمل اگر بر یک معرفت و اعتقاد صحیح مبتنی نباشد، یا به کلی بی ارزش است یا ارزش و اثر کمی را به بار خواهد آورد. حضرت امیر می فرمایند:
«عبادت کننده ای که عبادتش از روی فهم و دانایی نیست، مانند الاغ آسیاست که به اطراف خود می گردد و از جایش دور نمی‌شود؛ و دو رکعت نماز از دانا بهتر است از هفتاد رکعت از نادان؛ زیرا فتنه به دانا روی می‌آورد و او به وسیله دانش خود از آن بیرون می‌رود و فتنه به جاهل و نادان رخ می‌دهد پس او را از جا برکند و پراکنده سازد.»
پوزیتیویسم، انتهای نگاه کارکردگرا
آثار دین و کارکرد های ان را عمدتا از سه روش می‌توان کشف کرد:
1.تفکر عقلی؛
2.نصوص دینی؛
3.مطالعات میدانی و تجربی.
معمولا کسانی که رویکردگرایانه به دین دارند، در کشف کارکردها به روش سوم اکتفا می‌کنند که این خود متاثر از مبنای پوزیتیوستی آن‌هاست. کسانی که رابطه دین با مبدا الهی آن را منقطع یا مغفول می‌دانند و مسائل علمی را منحصر در مسائل تجربی می‌دانند طبیعی است در کشف کارکردها به روش تجربی و مطالعات میدانی بسنده می‌کنند.
عمدتا مطالبی که در کلام قدیم ذیل عنوان فوائد ایمان و آثار دینداری و... بیان شده است با استفاده از روش عقلی و نقلی می باشد هیچگاه اندیشمندان اسلامی در مسیر کشف کارکردها به روش تجربی اکتفا نمی‌کنند، زیرا روش تجربی محدودیت‌های فراوانی را از جهت زمانی، مکانی، معرفتی و... به دنبال دارد و مهم‌تر اینکه در بیان کارکرد دین، بهترین منبع تشریع کننده دین است.*
*مقاله آسیب شناسی دین پژوهی معاصر به قلم عبدالحسین خسروپناه که در شماره 28 مجله قبسات منتشر شده است.
مقاله ضوابط کارکردگرایی در نگاه به دین به قلم علی اکبر عبادی که در شماره 43 مجله حکمت و فلسفه اسلامی منتشر شده است.
ارسال نظر