خصلتی از ماه رمضان برای جبران کاستی‌ها و ترمیم رفتارها

وقتی مروری بر احادیث ماه مبارک رمضان می‌کنیم، برخی از خصلت‌های معنوی آن را می‌بینیم؛ از جمله آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود « وَ هُوَ شَهْرٌ أَوَّلُهُ‌ رَحْمَةٌ وَ أَوْسَطُهُ مَغْفِرَةٌ وَ آخِرُهُ الْإِجَابَةُ وَ الْعِتْقُ مِنَ النَّار »؛ یعنی (رمضان) ماهی است که اول آن رحمت، وسط آن مغفرت و انتهای آن اجابت و رهایی از آتش است.». ابتدا باید به این نکته اشاره کنیم که منظور از اول و اوسط و آخر همان دهه‌ی اول، دوم و سوم ماه است. اما رحمت، عطای خداوندی بدون استحقاق بندگان است که دو اسم الرحمان و الرحیم از آن مشتق می‌شوند. طبق حدیث، متأثر از اسم «رحمان» خداوندی، همه‌ی موجودات مشمول رحمت خدا شده و متأثر از اسم «رحیم» او، تنها بندگان الهی مشمول دستگیری می‌شوند؛ یعنی از عمق پستی‌ها و مذلت‌ها و آلودگیِ گناهان دستشان گرفته می‌شود و به عزت و معنویت دست می‌یابند. منتها شرط آن، اراده اولیه‌ی فرد در قالب مغفرت و توبه است؛ از این جهت است که در آیاتی از قرآن، توبه مقدمه‌ی رحمت خداست مانند « أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیم ‌» (بقره37 و 54؛ توبه104 و 118) بنابراین دهه‌ی اول ماه مبارک رمضان، فرصتی برای بهره از رحمت خداوندی و بیداری دل‌هاست.

اما مغفرت که دهه‌ی دوم ماه رمضان متأثر از آن می‌شود، به این معناست که انسان‌های مؤمن، ضعف‌ها، کاستی‌ها و به اصطلاحِ عامیانه، چاله‌ چوله‌های رفتاری و ایمانی خود را جبران و خطاهای خود را اصلاح کنند تا لایق بهره‌مندی از نعمت‌های خداوند شوند؛ لذا مغفرت در قرآن مقدم بر بهشت و اجر عظیم است. در آیۀ133 آل‎عمران می‌خوانیم « وَ سارِعُوا إِلى‌ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَالْأَرْضُ »؛ یعنی سرعت بگیرید به‌سوی مغفرتی از جانب پروردگار و بهشتی که پهنه‌ی آن به وسعت آسمان‌ها و زمین است.» یا در آیۀ9 مائده آمده « وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظیم »؛ یعنی خداوند به اهل ایمان و عمل صالح وعده داده برای آنها مغفرت و اجر عظیمی است. ضمن آنکه جمع این دو آیه و آیات دیگر نشان می‌دهد که مغفرت، موهبتی برای اهل ایمان و عمل صالح است نه کفار و منافقین و مشرکین. در احادیث نیز ذکر مشهور « أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ‌ رَبِّی‌ وَ أَتُوبُ إِلَیْه ‌»،‌ نشان از تقدم مغفرت بر توبه است. یعنی انسان مؤمنی که می‌خواهد دست او گرفته و بالا برده شود، ابتدا باید مورد مغفرت قرار گیرد؛ مانند بالن خرابی که ابتدا باید سوراخ‌های آن پر شود تا اوج بگیرد. همین مورد را درباره‌ی علت تقدم مغفرت بر بهشت می‌بینیم؛ انسان‌ها برای اینکه لایق بهشت شوند، ابتدا باید طی آزمون‌های الهی، دوره‌ی مغفرت را بگذرانند تا وارد بهشت شوند، چرا که در ابتلائات است که انسان‌ها متوجه اشکالات و کاستی‌های خود می‌شوند و از خداوند طلب اصلاح و تعمیر این اشکالات را می‌کنند. با این نگاه،‌ برای بهره‌مندی از برکات ماه رمضان، نیاز به رفع اشکالات و جبران کاستی‌ها برای رهایی از آتش اعمال بد و گناهان و خطاهاست.