دست مرمت بر چهره حمام تاریخی نظام

 حمام های تاریخی از جاذبه های خاص گردشگری محسوب می شوند که هر کدام دارای داستان و پیشینه ای تاریخی هستند و قرارگیری این حمام ها در مسیر مرمت و زنده سازی مانع از گمنامی و فرسودگی این مراکز در قلب تاریخ می شود.
گوشه به گوشه شهر کرمانشاه بیانگر بخشی از تاریخ با روزگارانی پر فراز و نشیب است و براساس نظر پژوهشگران نام تقریبی 40 حمام قدیمی و باستانی کرمانشاه در کتاب های تاریخی عنوان شده و با توجه به اهمیت بالای این موضوع، رویکرد اداره میراث فرهنگی در سال های اخیر به سمت حفظ، مرمت و احیا این مراکز حرکت کرده است.
حمام های واقع در مناطق سردسیری در ارتفاع خاص از سطح زمین واقع شده که این امر در مناطق معتدل و گرمسیری استان به گونه ای دیگر است که برخی از آنان از لحاظ معماری و تاریخی دارای ارزش منحصر به فردی است.
در سال های گذشته از این حمام ها بیشتر به عنوان مرکزی برای پذیرایی استفاده می شد ولی اکنون به دلیل اهمیت بالا می توان از آن ها با کاربری حمام و یا موزه حمام استفاده کرد و آن ها را احیا کرد.
حمام نظام الملک که این روزها مسیر مرمت و زنده سازی را طی می کند در مجموعه صارم الدوله (انتهای گذر جلوخان) کرمانشاه و در محله تاریخی فیض آباد قرار دارد که ساخت آن به اوایل دوره قاجاریه باز می گردد.

** وجه تسمیه حمام نظام چیست؟
پیشینه تاریخی این حمام را می توان در لابه لای سخنان شنیدنی یک پژوهشگر و تاریخ نویس کرمانشاهی پیدا کرد.
اردشیر کشاورز در گفت و گو با ایرنا گفت: این سبک و سازه به اواخر زندیه و اوایل قاجاریه مربوط است و براین باور هستم که حمام متعلق به آقامحمدصالح است اما چون آقانظام تولیت موقوفات خاندان آل آقا را دارد این حمام به نام وی معروف شده چرا که از سوی دیگر فرهنگسرا و سالن مطالعه ای در حوالی مقبره آقامحمدعلی مجتهدآل آقا وجود دارد.
کشاورز یادآور شد، در گذشته بزرگان خاندان آل آقا که از بزرگان کرمانشاه بوده اند در اکثر مواقع دست به ساخت حسینیه می زدند.

** ثبت 38 حمام قدیمی در کتب تاریخی
وی از ثبت تقریبی 40 حمام قدیمی شهر کرمانشاه در کتاب های تاریخی خبر داد و گفت: تا سال 1298 شمسی در کرمانشاه 38 حمام دایر وجود داشت که نامی از حمام نظام در این تعداد نیست.
کشاورز ادامه داد: اما براساس شواهد ارائه شده، این حمام در کنار حسینیه آقامحمدصالح شریعتمدار قرار دارد.
وی با بیان اینکه در گذشته 2 فرد به نام آقامحمدصالح در کرمانشاه وجود داشته گفت: آقامحمدصالح بزرگ که شریعتمدار نام داشته پسر آقا اسماعیل و اسماعیل نیز فرزند آقامحمد علی مجتهد آل آقا است که وی نیز پسر مرحوم بهبهانی بوده است.
کشاورز اضافه کرد: آقامحمدصالح دارای حسینیه ای در کوچه «مرحوم علی قلی میرزای صارم الدوله» است که هم اکنون در پشت بانک ملی که در گذشته در ورودی بازارچه و گذرگاه روستای عباس آباد (محله فیض آباد) بوده قرار دارد.
این پژوهشگر پیشکسوت ادامه داد: بزرگان شهر کرمانشاه عادت داشتند هرفرد که دست به ساخت مسجد و حسینیه ای می زد در کنار آن به ساخت یک حمام اقدام کنند که نمونه این مقوله را می توان در حمام مشهدی حسن خان معاون الملک در کنار تکیه معاون الملک و یا حمام حاج شهبازخان در کنار مسجد حاج شهبازخان مشاهده کرد.

** ضرورت باقی ماندن حمام در کارکرد اصلی
یک دکترای باستان شناسی و کارشناس حوزه گردشگری از حمام حاج شهبازخان، سرتیپ، میرزاسلیم و ملاباشی به عنوان حمام های مطرح تاریخی در شهر کرمانشاه یاد کرد و گفت: حمام هایی که از صفویه به بعد ایجاد شدند با کارکرد شهری همسان سازی می شدند یعنی در مجموعه ای که شامل بازار، مساجد و کاروانسراها است قرار می گرفتند.
احسان احمدی نصر با اشاره به تاکید دین اسلام بر تطهیر و پاکیزگی اظهار داشت: این حمام های عمومی در گذشته از منزلت بالایی در میان مردمان مسلمان برخوردار بوده، چنانچه یک سیاح فرانسوی در دربار صفوی گفته است اصفهان 272 دستگاه حمام داشته و این گویای اهمیتی است که مردم برای آن قائل می شدند.
احمدی نصر معتقد است، در این میان کارکرد اصلی حمام اصل ماجرا نبوده هریک از آنها شامل بخش های متعددی همچون ورودی، هشتی، سربینه، شاه نشین، گرمخانه، توالت، حوض های بزرگ و خزینه بوده است.
این استاد دانشگاه یادآور شد، از سوی دیگر نقاشی، کاشی کاری و گچ بری این حمام ها گویای اهمیت هنر و معماری در روزگار گذشته است.
وی با تشکر از اداره کل میراث فرهنگی به دلیل مرمت و حفظ آثار باستانی، خاطرنشان ساخت: برخی از این حمام ها از کاربرد اصلی خود که در ارتباط با فرآیندهای آبی است دور شده، برخی دیگر مالک شخصی دارند و برخی نیز به سفره خانه و محلی برای پذیرایی گردشگران تبدیل شده اند که همه آنان می توانند با قرارگیری در مسیر مرمت و باز زنده سازی به قطبی برای گردشگری و بهبود وضعیت معیشتی مردم تبدیل شوند و به نوعی موجب آشتی مردم با پیشینه تاریخی خود شوند.
احسان احمدی نصر معتقد است، هرکدام از حمام های تاریخی بعد از مرمت اصولی با همان نگاه و کاربری همراه با فرآیند آبی می تواند نقش به سزایی در حفظ بنا داشته باشد که گاه حتی با تغییر کاربری و تبدیل به سفره خانه و اقامتگاه پذیرایی می توانند به جاذبه گردشگری شهر و منطقه تبدیل شوند.
وی یادآور شد، در گذشته حمام ها به واسطه کارکردی که داشتند استفاده از سنگ، آجر و آهک در ساخت آنها بالا بوده که به نوعی برای حیات بیشتر این بناها استفاده می شده و اکنون بهتر است برای دوام بیشتر این حمام ها، حمام باقی بماند و در کاربری خاص خود به کار روند.

** حمام نظام به بخش خصوصی واگذار می شود
در ادامه مسئول دفتر فنی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمانشاه در گفت و گو با ایرنا، اظهار داشت: حمام نظام مرمت شده و تنها کف سازی و مرمت بخشی از کاشی و دیوار آن باقی مانده است و این بنا در نهایت به سرمایه گذار واگذار خواهد شد که تکمیل بخش های باقی مانده جز تعهدات سرمایه گذار برای بهره برداری می شود.
ثریا باباخانی در پاسخ به این سوال که چرا حمام نظام جز 38 حمامی که در کتاب های تاریخی نام آن آورده شده وجود ندارد، افزود: این حمام در مقایسه با حمام حاج شهبازخان و حسن خان از وسعت کوچکتری برخوردار است ولی قدمت تاریخی آن باید حفظ شود.
باباخانی اضافه کرد، در شورای فنی کاربری های مناسب برای این حمام تاریخی اعلام خواهد شد.
باباخانی اظهار داشت: در سال های اخیر حمام های تاریخی متعددی در کرمانشاه در مسیر مرمت قرار گرفته که می توان به حمام حاج شهبازخان، حمام ملاباشی و بخش هایی از حمام حسن خان اشاره کرد.
وی یادآور شد، طرح مرمت حمام بیگلربیگی ارائه شده که امسال به احتمال زیاد بخش هایی از آن مرمت خواهد شد.

** اعتبار 400 میلیون تومانی برای مرمت حمام نظام الملک
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمانشاه نیز در گفت و گو با ایرنا، با بیان اینکه حمام تاریخی نظام الملک در دست احیا، مرمت و بازسازی قرار گرفته از پیشرفت 90 درصدی آن خبر داد.
جلیل بالایی افزود: به احتمال قوی این حمام ظرف یک ماه آینده به بهره برداری خواهد رسید.
وی کل اعتبارات هزینه شده برای آن را 400 میلیون تومان عنوان کرد که بلافاصله برای کاربری متناسب با گردشگری با اعمال ماده 27 به بخش خصوصی واگذار حواهد شد.
وی معتقد است، وجود حمام در استان به لحاظ تعدد و پراکندگی گویای این نکته است که مردم استان به نظافت، طهارت و بهداشت فردی و عمومی توجه ویژه ای داشته اند.
بالایی معتقد است، در اکثر شهرستان ها حمام های تاریخی متعددی وجود دارد که این مزیت در شهر کرمانشاه، سنقر و کنگاور به خوبی دیده می شود که بسیاری از سازه این بناها دارای ارزش و اهمیت است.
وی با بیان اینکه حمام حاج شهبازخان واقع در بازار کرمانشاه و حمام نظام الملک به صورت کامل مورد مرمت و احیا قرار گرفته، افزود: همچنین چندین حمام سنقر و کلیایی در مسیر مرمت و احیا قرار گرفته است.
بیش از چهار هزار اثر تاریخی شناسایی شده شامل تپه ها، محوطه ها، قنات ها و حمام ها در استان کرمانشاه وجود دارد که نزدیک به 2 هزار و 200 اثر آن به ثبت ملی رسیده است.
سنگ نگاره ها و کتیبه داریوش هخامنشی در شهر بیستون تنها اثر ثبت شده جهانی استان کرمانشاه به شمار می رود.
گزارش از زهره کریم زاده
7460/8066