پاسخ به چهار پرسش مهم دربارۀشبهای قدر

به گزارش پارس به نقل از شبستان، پرسش های مختلفی در رابطه با شب های قدر ممکن است به اذهان خطور کند. پرسش هایی که از دیرباز هم مطرح بوده، نظیر این که چرا دقیقا شب قدر معلوم نیست کدام شب است. فلسفه این که شب قدر در بین سه شب و در برخی از روایت ها شب های مختلف قرار داده شده چیست؟ یا این سؤال که چرا اساسا نام شب قدر بر این لیالی مبارک قرار داده شده است یا تعیین مقدرات در شب قدر با اختیار انسان چه نسبتی می تواند داشته باشد؟ به این معنا که اگر مقدرات انسان در این لیالی تعیین می شود، پس انسان در روابط عالم و نسبتی که با اعمال خود برقرار می کند چه کاره است؟ یا این سؤال که با توجه به اختلاف ساعات زمین چگونه می توان پذیرفت که یک شب قدر در زمین وجود دارد؟ این مطلب به چهار پرسش مهم درباره شب های قدر پرداخته است.

چرا شب قدر، شب قدر نامیده شده است؟

در ادبیات دینی ما هریک از آموزه های اسلامی دارای علت و وجهی برای نامگذاری است و نام گذاری آن برخاسته از یک ویژگی یا یک پیوند و رابطه ای است که بین اسم و معنای آن وجود دارد. بنابراین ما باید با معانی مختلف واژه «قدر» آشنا شویم و پیوند و رابطه بین این معانی با شب قدر را بیان کنیم.

واژه «قدر» در زبان عربی دارای معانی متعددی است و هر یک از این معانی متعدد می تواند با شب قدر در ارتباط باشد. اینک به مهمترین معانی آن اشاره می شود:

یک: قدر به معنای اندازه و مقدار است. همانطورکه در قرآن کریم آمده است:«...قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدْراً / و خدا  براى هر چیزى اندازه‏اى قرارداده است.»

از برخی روایات برمی آید که شب قدر را از این رو قدر نامندکه جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌ شود. چنان که در قرآن کریم نیز به این مسئله اشاره شده و خداوند متعال فرموده:« فیها یُفْرَقُ کُلّ أَمْرٍحَکیمٍ /  درآن شب هر امرى بر اساس حکمت (الهى) تدبیر و جدا مى‏گردد.»

از امام محمد باقر(ع) در خصوص تفسیر این آیه سوال شد حضرت فرمود: «یُقَدَّرُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ کُلُّشَیْ‏ءٍ یَکُونُ فِی تِلْکَ السَّنَةِ إِلَى مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ خَیْرٍ وَ شَرٍّ وَ طَاعَةٍ وَ مَعْصِیَةٍ وَ مَوْلُودٍ وَ أَجَلٍأَ وْ رِزْقٍ فَمَا قُدِّرَ فِی تِلْکَ السَّنَةِ وَ قُضِیَ فَهُوَ الْمَحْتُومُ وَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ الْمَشِیئَة / در شب قدر، هرامرى از امور بندگان تا شب قدر سال آینده معین مى گردد، از خیر و شر، طاعت و معصیت، ولادت و مرگ و روزى موجودات و هرآنچه در آن سال مقدر گشته حتمى است و خداوند را در آن مشیت است.»

دو: قدر به معنای شأن و منزلت است چنان که در قرآن کریم می خوانیم:« وَ ما قَدَرُو االلَّهَ حَقَّ قَدْرِه... / و خدا را آن گونه که سزاوار اوست نشناخته و توصیف نکردند.»

مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان در خصوص رابطه این معنا با شب قدر وجوه مختلفی نقل نموده از جمله این که:

در شب قدر، قرآن ِبا قدر و منزلت بر پیامبرِ والاقدر و براى امتِ با قدر و ارزش،به واسطه ملکى صاحب قدر، نازل گردیده است.

 هرکس این شب را زنده بدارد و إحیاء داشته باشد صاحب قدر و منزلت مى گردد.

 طاعات و عبادات در این شب، قدر و منزلت والا و ثواب زیادی دارند.

سه: معنای دیگر واژه قدر، ضیق و تنگی است. به عنوان نمونه در یکی از آیات قرآن می خوانیم:« ...وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ… /  وکسى که روزى بر او تنگ است... .»

در خصوص رابطه این معنا با شب قدر گفته اند که در این شب با نزول ملائکه الهی زمین تنگ می گردد.

لازم به ذکر است که جمع بین معانی مذکور منعی ندارد و ممکن است همه آنها در خصوص شب قدر به نوعی صادق باشد.

تعیین مقدّرات در شب قدر با اختیار انسان چگونه سازگاری دارد؟

شب قدر به این جهت "قدر" نامیده شده که جمیع مقدّرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین مى شود، شاهد این معنى سوره دخان است که مى فرماید: « إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ * فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ  / ما این کتاب مبین را در شبى پر برکت نازل کردیم، و ما همواره انذار کننده بوده ایم، در آن شب که هر امرى بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین مى گردد." 

این بیان هماهنگ با روایات متعددى است که مى گوید: در آن شب، مقدّرات یک سال انسانها تعیین مى گردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور دیگر، در آن لیله مبارکه تفریق و تبیین مى شود.

البته این امر هیچ­گونه تضادى با آزادى اراده انسان و مسئله اختیار ندارد، چرا که تقدیر الهى به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگی ها و لیاقت هاى افراد، و میزان ایمان و تقوى و پاکى نیّت و اعمال آنها است.

یعنى براى هر کس آن چیزی را مقدر مى کنند که لایق آن است، یا به تعبیر دیگر زمینه هایش از ناحیه خود او فراهم شده، و این نه تنها منافاتى با اختیار ندارد، بلکه تأکیدى بر آن است .

با توجه به اختلاف ساعت، شب قدر در جاهای مختلف متفاوت است؟

در خصوص این امر پاسخهای گوناگونی داده شده، مثلا می­توان گفت از آن جا که شب عبارت است از تاریکی و نرسیدن نور خورشید به آن قسمت از کره زمین که روبه روی خورشید قرار ندارد. و چون تاریکی همراه با گردش زمین در حرکت است و  یک دوره کامل آن در بیست و چهار ساعت انجام می‏شود، ممکن است شب قدر یک دوره کامل شب در تمام نقاط کره زمین باشد؛ یعنی مدت بیست و چهار ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش قرار می‏دهد،که آغاز آن از  یک نقطه فرضی روی کره زمین شروع می‏شود و در همان نقطه پایان می‏گیرد. بنابراین هیچ اشکالی وجود ندارد که شب قدر در دو منطقه با یک روز یا یک شب متفاوت باشد. اتفاقا این امر با روایاتی که تاکید می کند. فضیلت روزقدر (روزی که بعد از شب می آید) هم مانند شب قدر است تا حدودی تأیید می شود، زیرا وقتی برای ما شب قدر پایان یافته، هنوز برای مردم منطقه دیگری از زمین شب قدر پایان نیافته است.

علامه مجلسی در همین رابطه می نویسد: «البته عمل و عبادت که در روز قدر واقع مى‏شود با این که تقدیر در شب قدر است منافات با ارزش آن ندارد چون در اخبار وارد شده که روز قدر هم در ارزش مانند شب قدراست».

چرا امامان معصوم ما دقیقاً مشخص نکرده‌اند کدام شب، شب قدراست؟

همین سؤال از ائمه (ع) پرسیده شده است. آنها در مواضع مختلف نکات متعددی را بیان فرموده‌اند. از مجموع آیات و روایات به دست می ‌آید ائمه علیهم السلام می‌دانستندکه شب قدر کدام یک از شب‌ها است، لیکن به دلایل مختلف از تعیین آن به شکل دقیق خودداری کرده ‌اند.

از جمله از روایات استفاده می‌شود که:

1- ‌به لحاظ لزوم کسب آمادگی بیشتر به جای مشخص کردن یک شب،آن را در ‌هاله‌ای از ابهام بین یکی از سه شب قرار دادند که در هرسه شب به احتمال این که هر یک از آنها شب قدر است انسان خدا را عبادت کند و با شب زنده‌داری آن شب ‌ها بیشتر از برکات و رحمت الهی برخوردار شود و آمادگی بیشتری برای ارتباط با خدا پیدا کند. در روایت آمده است: «این قدر تنبلی نکنید، (عبادت در) دو سه شب بسیار راحت است. به جای این که دقیقاً دنبال شب قدر باشید به دنبال همت بیشتر باشید که در این دو سه شب بیشتر فیض ببرید».

2- به لحاظ این که یکی از شب‌ها شب قدر است و آن دو شب دیگر گرچه شب قدر نیست اما برخی از مقدمات شب قدر در آنها صورت می‌گیرد، از ائمه علیهم السلام روایت شده است که در شب نوزدهم ماه رمضان کارها، اندازه‌گیری و تقدیر می‌شود و در شب بیست و  یکم و بیست و سوم امضای نهایی می‌شود.

3- به لحاظ عظمت این شب، تعمدا آن را در ‌هاله‌ای از تردید و ابهام قرار دادند تا راهیان کوی دوست بدانند برای دستیابی به این گوهر پربها باید زحمات بیشتری را متحمل شوند و به آسانی نمی‌توانند به آن دست یابند.

4- در شب‌های مختلف قرار داده شد تا اگر احیاناً کسی موفق به درک یک شب نشد، ناامید از رحمت خدا نشود و آن را در شب‌ های بعد تدارک کند، یا این که اگر به دلیل مسافرت یا بیماری یا هر علت دیگر موفق به شب   زنده‌داری در شبی خاص نشود، ناامید نشده و در دو شب دیگر بتواند ثواب عظیم شب زنده‌داری را دریابد.