«کتاب کافی» آمد+ مقدمه
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی « پارس» ، محسن حسام مظاهری در صفحه اجتماعی خود نوشت:
سال ها بود دلم می خواست به بهانه ای درباره ی کافی و سبک منبرش کار کنم. همان اندازه که دوست دارم درباره ی مخالف اصلی او یعنی دکتر شریعتی کار کنم. کافی و شریعتی هرکدام در حوزه ی کاری خود دو پدیده ی منحصر به فرد اند و نمونه هایی بسیار مناسب برای پژوهش ارتباط شناختی و جامعه شناختی.
« کتاب کافی» البته فقط روایت من است از زندگی او. اما امید دارم بهانه ای بشود برای انجام پژوهشی که گفتم.
در مقدمه ی کتاب که از تیغ سانسور اداره ی کتاب مصون نماند لُبّ حرف هایم را درباره ی کافی (و نیز روحانیت) زده ام.
لطفاً اگر حوصله اش را داشتید بخوانید و به نقد و نظرتان مهمانم کنید.
ضمناً کتاب کافی را انتشارات خیمه منتشر کرده است (نمایشگاه کتاب. شبستان اصلی. راهروی ۲۴. غرفه ی ۹۲۱/۱)
مقدمه ی کتاب
شیخ احمد کافی، یک پدیده بود؛ چه به عنوان یک روضه خوان و چه به عنوان یک روحانی. این را حتی مخالفان و منتقدانش هم نمی توانند انکار کنند. اما چه چیزهایی کافی را پدیده کرد؟
یک. کافی یک آخوندِ مردمی بود. « مردمی» البته از آن صفات پرابهام و کلیشه شده است که باید دقیق معنی شود. منظورم آخوندی است که زندگی اش در مثلثِ « مدرِس منزل مسجد» محدود نمی شود. آخوندی که لابه لای مردم و در متن اجتماع است. معیار این لابه لای مردم بودن هم فقط یا لزوماً این نیست که فلان روحانی راننده دارد و با اتومبیل شخصی رفت وآمد می کند یا سوار تاکسی و اتوبوس می شود و خودش می رود خرید. معیار مهم تری هم هست و آن « دیدن» است؛ دیدنِ مردم. بعضی روحانی ها در کوچه و بازار بین مردم هستند، اما مردم را نمی بینند. مسأله شان مردم نیست. فکر و ذکرشان یا مسایل کوچک تر
است (مثل مسایل شخصی و صنفی) ، یا مسایل خیلی بزرگ ترِ فلسفی و کلامی و فقهی. هرچه هست، مردم نیست. تعداد سلام و علیک هاشان در طول روز با آن ها که نمی شناسندشان معدود است و محدود به ادای وجوبِ پاسخِ سلام.
تفاوت امام جماعتی که درست دمِ اذان، سراسیمه از راه می رسد و مستقیم می رود در محراب و نمازش را به سرعت و با حداقل مستحبات می خواند و سلام می دهد و تعقیبات را هم مختصر می کند و عبا را در دست جمع می کند و از مسجد می زند بیرون؛ با امام جماعتی که ساعتی پیش از اذان، از خانه اش پیاده راه می افتد سمت مسجد و در راه به هر که می رسد سلام می کند، و پای حرف این کاسب می نشیند و به درددل آن پسر جوان گوش می دهد و سرپایی به سؤال آن پیرزن درباره ی شکیات نمازش پاسخ می دهد و همیشه در جیبش شکلاتی برای هدیه به کودکانِ در مسیر هست و بعد از نماز هم منبر می رود و حدیث می خواند و مسأله ی اخلاقی می
گوید و احکام می گوید و تا ساعتی بعدِ منبر هم در مسجد می نشیند به گپ و گفت با مأمومین، همین است. آخوندی که تنها یک ساکن از مجموع ساکنان مجتمع مسکونی نیست؛ یک « همسایه» است که اهل محله می شناسندش و او هم لااقل تا همان شعاع چهل منزل از هر طرف، هم محله ای هاش را به اسم می شناسد و از کار و بارشان اجمالاً خبر دارد.
کافی از این جنس آخوندها بود. این را از عکس های دسته جمعی فراوانی که با افراد مختلف از تیپ های گوناگون دارد، و چهره های خندان و فضای صمیمی عکس ها و دست های ناشناسی که مثل یک رفیق چندین ساله دور گردنش حلقه شده اند، می شود فهمید. (همین تورق آلبوم عکس های یک روحانی ابزار خوبی است برای سنجش میزان مردمی بودنش. )
دو. کافی یک آخوندِ اجتماعی بود؛ یک آخوندِ عام المنفعه که خوب می دانست از یک روحانی مردمی و محبوب، خیلی کارها برمی آید. فقط به فکر آنچه بالای منبر می خواست بگوید، نبود. به پایین منبر، به کشورش، به شهرش، به مخاطبش، به زنان و کودکان همشهری اش، به جوانان محله اش، به همه فکر می کرد. به دردهاشان، زخم هاشان، نیازهاشان. از وجهه و محبوبیتش استفاده می کرد برای کارهای خیر. هرجا نیاز به کمک بود و کاری از دستش برمی آید، دریغ که نمی کرد هیچ، داوطلب هم می شد.
از جمع آوری کمک و ارسال برای مردم خشک سالی زده ی سیستان تا کمک به زلزله زده های جنوب خراسان؛ از اسکان بیش از دو هزار نفر ایرانی رانده شده از عراق تا کمک مالی به شیعیان و سادات نخاوله ی عربستان؛ از احداث درمانگاه در مشهد و گرگان و دهلران و آران کاشان تا عیادت از بیماران و رفتن به ملاقات زندانیان؛ از ساخت و مرمت و تجدید بنای چندین مسجد و حوزه ی علمیه تا ساخت حمام برای مردم ایلام و ساوه و مهران و دهلران؛ از تشکیل کلاس های آموزش اصول عقاید برای جوانان دبیرستانی و دانشگاهی تا راه اندازی هیئت و مجلس دعا؛ از کمک به خانواده های بی بضاعت و بدون سرپرست و خرید و ارسال کفش و
لباس و برنج و روغن و حبوبات و خاکه ذغال برای فصل سرماشان تا لوله کشی یکی از محلات فقیرنشین جنوب تهران؛ هرجا نیازمندی بود، سروکله ی کافی هم پیدا می شد.
خودش یک تنه هم کمیته ی امداد بود، هم بهزیستی، هم هلال احمر و هم حتی بسیج و جهاد سازندگی و ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر. وقتی هنوز هیچکدامِ این نهادها تأسیس نشده بودند.
سه. کافی یک آخوندِ معمولی بود. « معمول» البته نه به معنای « متعارف» (که کاش چنین بود) ، بلکه در مقابلِ « مخصوص» . کافی، رفته بود حوزه درس خوانده بود که آخوند شود. همین. یعنی برای مردم منبر برود، تبلیغ دین کند، به اصلاح جامعه ی اطرافش کمک کند، مسایل شرعی شان را جواب دهد، اصلاح ذات بین کند، مردم را با خدا و پیامبر و اهل بیت آشتی دهد، به رحمت خدا امیدوار کند و از غضبش بترساند، به آن ها بگوید که گناه نکنند، بگوید که دین چیز خوبی ست و به دردشان می خورد. همین کارهای به ظاهر ساده و پیش پاافتاده (و صدالبته مهم و مغفول) . در حوزه هم به همان اندازه که کارش راه بیفتد
ماند و خواند. محدث و متکلم و فقیه نشد. دنبال آن نبود که مشکلات فلسفی و کلامی دین را پاسخ بدهد. دنبال آن نبود که دین را با شرایط و اقتضائات علمی روز تطبیق دهد. (اصلاً دین درنظرش آن قدرها چیز پیچیده و عجیب و غریبی نبود که نیاز به این کارها داشته باشد. ) استاد دانشگاه و عضو هیئت علمی و نویسنده و پژوهشگر فاضل نبود. رییس اداره و مدیرکل سازمان و وزیر و وکیل هم. آخوندی بود که آخوندی می کرد. و می دانست همین آخوندی قدرتی دارد که هیچ دکتر و مدیرکل و وکیل و وزیری ندارد. می دانست آنچه خود دارد را از بیگانه نباید تمنا کند.
چهار. کافی یک آخوندِ مردم پسند بود. به همین سادگی. مردم معمولی می پسندیدندش. چون مثل خودشان، با زبان خودشان، همان زبان کوچه و بازار، همان زبان بی تکلفِ دمِ دستیِ کفِ خیابانی حرف می زد. باد به غبغب نمی انداخت. عمامه اش بزرگ نبود. کلمات عجیب و غریب و پرطمطراق و قلنبه سلنبه ی فارسی قدیم یا عربی به کار نمی برد که یعنی « من باسوادترم از شما» . از اصطلاحات فرنگی هم استفاده نمی کرد که یعنی من می دانم آنچه شما نمی دانید. این قدر معمولی حرف می زد که عوام می گفتند « بابا این که از خودمان است» . و برای همین دوستش داشتند. چون از خودشان بود.
نه فقط زبان و ادبیاتش، محتوای منبرهاش هم ساده و بی تکلف بود. استدلال و صغرا و کبرای علمی و اثبات و رد و این ها درش نبود که ذهن را خسته کند و آخرش هم سر درنیاوری چه شد. فهرست سخن رانی هاش را که نگاه می کنی، می بینی بیش ترشان قصه های پندآموز و داستان زندگی شخصیت های مذهبی و تاریخی و علما است، یا روضه یا موضوعات دینی ساده مثل قیامت و معاد. رگِ خوابِ مخاطب دستش بود و مثل شهرزاد قصه گو، قصه می گفت. قصه ی « طرماح بن عدی» ، قصه ی « برصیصای عابد» ، قصه ی « جوان خارکن» ، قصه ی « دختر گرگانی و معجزه ی امام رضا» ، قصه ی « جغد و بلبل» ، قصه ی « عابد
نادان» ، قصه ی « تأثیر رفیق» ، قصه ی « بوعلی سینا» ، قصه ی « اسکندر و شطیطه» ، قصه ی… .
چندان هم در قید و بند این که روایات تاریخی یا روضه هاش با مستندات تطابق کامل داشته باشد، نبود. لابه لای همین قصه ها حدیثش را هم می گفت. مسأله ی اخلاقی اش را هم می گفت. با جوک و خنده، نهی از منکرش را هم می کرد. تذکر لسانی اش را هم می داد. به وقتش هم می گریاند؛ گریاندنی.
اگر می خواست از خدا حرف بزند، سراغ « برهان علیت» و « برهان نظم» برای « اثبات صنع صانع» نمی رفت. خدایش « واجب الوجود» نبود. « خدا» بود فقط. اگر می خواست از ائمه بگوید کاری به « ولایت تامّه ی علّیه ی عالیه» نداشت. اسلام اش « مکتب مبارزه» نبود. تشیع اش « ایدئولوژی ستیز با استثمارگران تاریخ» نبود. مسأله ها و دغدغه هاش ساده تر از این حرف ها بودند؛ خیلی ساده تر. دغدغه اش مینی ژوپ نپوشیدنِ دخترها بود. دغدغه اش به « شهر نو» نرفتنِ جوان ها بود. دغدغه اش تخته کردنِ درِ کاباره ها و کازینوها و مشروب فروشی ها و سینماها بود. دغدغه اش
این بود که مردم گوشت یخی نخرند، چون حرام است. « پپسی کولا» و « جنرال استیل» و بخاریِ « ارج» نخرند، چون مالِ ثابت پاسال بهایی است. معتاد نشوند. زن ها باحیا و باحجاب باشند. مردها باغیرت باشند و ریش شان را نتراشند. جوان ها به بلوغ که رسیدند ازدواج کنند و بروند سرِ خانه زندگی شان. مردم گناه نکنند. چشم چرانی نکنند. دزدی نکنند. غیبت نکنند. دروغ نگویند. نزول نخورند. ربا نگیرند. رشوه ندهند. قمار نکنند. صله ی رحم کنند. به داد فقرا برسند. مشکل شان را ببرند درِ خانه ی امام زمان. به ائمه متوسل شوند. به روضه ی امام حسین متوسل بشوند. اهل نماز و روزه و خمس و زکات باشند.
مالِ حرام نبرند سرِ سفره ی زن و بچه شان. دغدغه هاش اغلب از همین جنس بودند. برای همین با بهایی ها و وهابی ها و کمونیست های بی خدا دشمن بود. به سیاست گوشه چشمی داشت، اما سیاسی نبود. ممکن بود دانشگاه رفته ها و دانشجوها و تحصیلکرده ها پای منبرش نروند، اما در عوض کارگرها و بازاری ها و کاسب ها و زنان خانه دار و بچه مدرسه ای ها پای منبرش زیاد بودند. و کافی برای پامنبری هاش، کافی بود.
این همان چیزی است که شاید جوانان انقلابی دوآتشه ی مخالف کافی که تا سال ها اجازه ندادند کسی نامی از او ببرد، در آن فضای هیجانی و رادیکال سال های اول انقلاب متوجه اش نبودند: این تکثر. این که قرار نیست همه عین هم باشند. این که دین داری خصلتی رنگین کمانی دارد. طیف است. سطح بندی دارد. همه ی منبری ها راشد و فلسفی و مطهری نیستند که سخن رانی هاشان بعداً بشود کتاب. همه نمی توانند و لزومی هم ندارد که مخاطب « حسینیه ی ارشاد» و « مسجد قبا» و « مسجد هدایت» باشند. همه ی دین داران مسأله شان اسلام و غرب نیست، اسلام و مدرنیت نیست. دستگاه منطقی ای که فقط دو قطب دارد و می
خواهد همه گان را قاطعانه و بالاجبار به دو بخش حسینی/یزیدی، سرخ/سیاه، علوی/صفوی، روشن فکر/مرتجع، انقلابی/غیرانقلابی تقسیم کند، حتماً دستگاه معیوب و ناکارآمدی است. بین همه ی این دوقطبی ها، یک راه میانه، یک « نه خوب، نه بد» ، یک تنفس گاه، یک منطقة الفراغ هست که از قضا عامه ی دین داران آن جا سکنا دارند. و این اگر حقیقت نباشد، واقعیت دین داری است.
گرچه رسانه های رسمی، در همه ی این سال ها کافی را فراموش کرده اند؛ اما هنوز نوارکاست های سخن رانی او که حالا سی دی و دی وی دی شده اند بازارشان پرمشتری است و هنوز در کوچه پس کوچه های منتهی به حرم امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) و حضرت عبدالعظیم و حاشیه ی هر امام زاده ی دیگری، صدای کافی از بلندگو پخش می شود و خلق الله می ایستند به تماشای کلیپ های ساده و غیرحرفه ایِ قصه هاش و هنوز روضه ی « دوطفلان مسلم» و « حضرت علی اکبر» ش خیلی ها را می گریاند. و این یعنی جامعه ی دین داران ما هنوز به کافی و کافی ها نیاز دارد. خوش مان بیاید یا نیاید.
ارسال نظر