نقش‌آفرینی ایران در سازمان‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای

 موقعیت ژئوپلیتیک ایران در چنین منطقه‌ای بسیار حائز اهمیت است، حضور ایران در سازمان‌های مختلف منطقه‌ای توانسته بر تحولات این منطقه اثرگذار باشد. در شرایطی که کشورها در اواخر قرن بیستم با آن رو به رو بودند لزوم توسعه‌ همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی بیش از گذشته احساس می‌شد.

برخی از نظریه‌پردازان استدلال ‌کرده‌اند که پیچیدگی فزاینده نظام‌های حکومتی، وظایف اساسا  فنی و غیرسیاسی حکومت‌ها را بسیار افزایش داده است. این وظایف نه تنها باعث ایجاد نیاز به متخصصین کاملا کارآزموده در سطح ملی شده‌، بلکه در سطح بین‌المللی هم مسائلی اساسا فنی را به وجود آورده‌اند که حل آن‌ها مستلزم همکاری فن‌شناسان و نه نخبگان سیاسی است.

قطعنامه 598 شورای امنیت که در تاریخ 20 ژوئیه 1987 به تصویب رسید، نقطه عطف  مهمی در روابط قدرت‌های بزرگ محسوب شد، زیرا نه تنها مقرر می‌داشت که در جنگ میان عراق و ایران آتش‌بس برقرار شود، بلکه در جهت مذاکرات سیاسی نیز تمهیداتی برقرار کرد. چنین اقدام هماهنگی از سوی قدرت‌های بزرگ در مجموع سیاست جدیدی در « عصر مقابله» به شمار می‌آید.

کمال خرازی رییس شورای راهبردی روابط خارجی کشورمان نیز معتقد است در اصول سیاست خارجی ایران از ابتدای انقلاب تا به امروز تغییر زیادی به وجود نیامده است، فراز و نشیب به دلایل مختلف وجود داشته اما در کلیت در اصول خودمان ایستادگی کردیم.

در این گزارش نیز به بررسی حضور و نقش ایران در برخی از سازمان‌های مهم منطقه‌ای، بین‌منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای می‌پردازیم که طی دوران پس از انقلاب اسلامی، ایران توانسته همواره موثر واقع شود.

سازمان کنفرانس اسلامی یکی از این سازمان‌ها است که روابط ایران با آن قابل توجه است، فکر اولیه تشکیل اجتماعی از سران کشورهای اسلامی به دهه 1950 باز می‌گردد، در آن سال‌ها دو جریان سیاسی در منطقه خاورمیانه باعث پیدایی چنین تفکری شد. این دو جریان یکی مربوط به موقعیت رژیم پهلوی و تلاش در جهت تثبیت این موقعیت و دیگری مربوط به سیاست عربستان سعودی در مقابله با تز وحدت عربی ناصر (ناصریسم) بود.

سیاستی که ایران در خلال این سال‌ها در پیش گرفت، تحکیم موقعیت خود در منطقه خاورمیانه در برابر کمونیسم بود. عضویت در سازمان پیمان مرکزی (سنتو) و استفاده از جو متشنج بین کشورهای عربی که به دو گروه طرفداران ناصر و مخالفان او تقسیم می‌شدند در راستای این تثبیت موقعیت بود. رژیم شاه اولین گام را برای ابراز موقعیت برتر و تثبیت شده خود با میانجی‌گری بین سوریه و عراق برداشت و پیشنهاد کرد که سران کشورهای اسلامی در خاورمیانه به منظور رفع مناقشات در ایران تشکیل جلسه دهند، هر چند در ابتدا مقامات سعودی نسبت به این طرح روی خوش نشان داده قول مساعد دادند که ایران را در این امر یاری کنند، اما وجود برخی اختلاف نظرهای فیمابین دو رژیم وابسته به غرب مانعی از تحقق چنین خواسته ای شد.

تا این که در سال 1339 فکر تشکیل چنین کنفرانسی از طرف ملک سعود پادشاه عربستان به مرحله عمل نزدیک‌تر شد و بالاخره اولین اجلاس سران کشورهای اسلامی در سال 1348  در رباط  پایتخت مراکش تشکیل شد.

سازمان کنفرانس اسلامی در حال حاضر دارای 56 کشور عضو می‌باشد که از لحاظ تقسیم بندی جغرافیایی به سه گروه آسیایی- آفریقایی و عرب تقسیم می‌شوند.

با توجه به تحولات در نظام بین‌الملل سازمان کنفرانس اسلامی به‌عنوان مکانیسم همبستگی کشورهای اسلامی جایگاه ویژه‌ای را در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بازیافته است، ‌که دلیلی بر افزایش همگرائی ایدئولوژیک است و هم این‌که ایران اسلامی با حضور جدی‌تر به‌عنوان پرچمدار و کانون انقلاب اسلامی امکان این را دارد که بر مواضع و تصمیم‌گیری‌های اعضاء در اجلاس ها تاثیر گذار باشد.

وزارت امور خارجه کشورمان از سال 1368 فصل جدیدی را در روابط خود با سازمان کنفرانس اسلامی آغاز کرد، به ویژه حضور در اجلاس‌های متعدد این سازمان که بارزترین آن حضور ریاست جمهوری اسلامی ایران در اجلاس ششم داکار پایتخت سنگال در دسامبر 1991  و اولین حضور ایران در کنفرانس سران این سازمان پس از انقلاب اسلامی بود.

حضور جدی در اجلاس‌های کارشناسی سازمان، تاسیس دفتر نمایندگی دائم جمهوری اسلامی ایران در جده، از مهم‌ترین اقدامات ایران در جهت همبستگی بیش‌تر با سازمان کنفرانس اسلامی و بیانگر نگرش تازه ایران در سیاست خارجی است.

برگزاری اجلاس هشتم سران در تهران در آذرماه 1376 و حضور چشمگیر رهبران و مقامات عالی رتبه کشورهای اسلامی در این اجلاس و ریاست موفقیت آمیز ایران در دوره سه ساله نشان بارزی است بر نقش و جایگاه ایران در این سازمان و بیانگر نگرش تازه ایران در سیاست خارجی خود است.

سازمان همکاری عمران منطقه‌ای (آر-سی-دی) یکی دیگر از این سازمان‌های منطقه‌ای است که با عضویت سه کشور ایران، پاکستان و ترکیه در سال 1343 تشکیل شد. شرایط اقتصادی سه کشور عضو به منظور اجرای طرح‌های صنعتی به شیوه غربی می‌تواند از دلایل تاسیس آن به شمار رود.

ایجاد و تقویت همکاری در زمینه‌های اقتصادی و فرهنگی بین سه کشور، استفاده از امکانات موجود به منظور رشد اقتصادی و اجتماعی منطقه و افزایش سطح زندگی مردم سه کشور از اهداف تشکیل چنین سازمانی بود.

سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) نیز از دیگر سازمان‌های منطقه‌ای است که پیش از این با نام آر سی دی (سازمان همکاری عمران منطقه‌ای) فعالیت داشت که پس از پیروزی انقلاب اسلامی با یک وقفه‌ای فعالیت خود را با نام اکو آغاز کرد.

پس از فروپاشی شوروی در سال 1372 نیز افغانستان، آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان به این سازمان پیوستند. این سازمان در حال حاضر امکاناتی مانند نفت، گاز و صنعت کشورهای عضو را در اختیار دارد.

ارتقای شرایط برای توسعه اقتصادی پایدار و افزایش سطح زندگی و رفاه مردم، گسترش تجارت درون منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و حذف موانع تجاری، تلاش در جهت ادغام تجارت کشورهای منطقه با تجارت جهانی و ارتقای همکاری‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فنی و علمی، توسعه همگرایی بخش دولتی و خصوصی با تأکید بر آزادسازی اقتصادی از برخی از اهداف این سازمان است.

سازمان همکاری شانگهای از جمله سازمان‌هایی است که ایران به عنوان عضو ناظر در این سازمان حضور دارد. سازمان مذکور با هدف همکاری‌های چند جانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل شده است.

همچنین رهبران کشورهای چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان در ابتدای سال 2001 با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه آن را تاسیس کردند.

گفته می‌شود روسیه و چین در این سازمان نقش تعیین کننده‌ای دارند. ایران همراه با کشورهایی مانند پاکستان، هند و افغانستان در سال 2012 به عنوان عضو ناظر به این سازمان ملحق شد. البته هند و پاکستان توانستند در مدت کوتاه‌تری شرایط را برای عضویت دائم فراهم کنند و اکنون عضو اصلی این سازمان به شمار می‌روند.

مجمع اقتصادی  اوراسیا از دیگر نهادهای میان گروهی از کشورهای آسیایی و اروپایی است. کشورهای بلاروس، قزاقستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان در این مجمع عضویت دارند. با توجه به این که در نشست‌های این مجمع موضوعاتی از قبیل گردشگری، انرژی و همکاری‌های مالی و اقتصادی مورد بررسی قرار می گیرد ایران هم در برخی از این جلسات حضور دارد. البته امسال ایران به عنوان عضو ناظر در این مجمع حضور دارد.

اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای جنوب آسیا از دیگر نهادهای منطقه‌ای به شمار می‌رود که با نام اختصاری (سارک SAARC) شناخته می شود و در واقع سازمانی سیاسی و اقتصادی است. این سازمان در سال 1985 توسط هند، پاکستان، بنگلادش، سریلانکا، نپال، مالدیو و بوتان تاسیس شد و در هنگام برگزاری چهاردهمین نشست خود افغانستان هم به عضویت این اتحادیه در آمد. ایران و چین نیز که از اعضای ناظر این سازمان هستند، درخواست عضویت در این سازمان را دارند.

گروه هشت کشور اسلامی در حال توسعه که با D8 شناخته می‌شود متشکل از کشورهای ایران، ترکیه، پاکستان،‌بنگلادش، اندونزی، مالزی، مصر و نیجریه است. این گروه به پیشنهاد نجم‌الدین اربکان، نخست وزیر وقت ترکیه به منظور تقویت همکاری‌های اقتصادی کشورهای عضو تشکیل شد.

اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای حاشیه اقیانوس هند به‌عنوان یک سازمان بین‌المللی شناخته می‌شود که هدف آن تقویت رشد پایدار و توسعه متوازن در منطقه، گسترش آزادسازی تجاری و حذف موانع موجود بر سر راه جریان تجارت، سرمایه و فناوری است.

ایران نیز در کنار کشورهایی مانند هند، آفریقای جنوبی، سنگاپور،‌مالزی،‌ اندونزی، تایلند، سریلانکا و .... در این سازمان عضویت دارد.

جنبش عدم تعهد از دیگر سازمان‌هایی است که با هدف حق تعیین سرنوشت، حاکمیت و استقلال ملی، عدم الحاق به پیمان‌های نظامی چند جانبه و استقلال عمل کشورهای عضو در مقابل نفوذ بلوک‌بندی‌های سیاسی قدرت‌های بزرگ و ... ایجاد شده و جمهوری اسلامی ایران نیز از بدو تاسیس، سیاست خارجی خود را همسو با اهداف جنبش عدم تعهد اعلام کرد و در نخستین زمان یعنی سال 58 در نشست ششم سران، در هاوانا به‌عنوان هشتاد وهشتمین کشور عضو پذیرفته شد. همچنین شانزدهمین اجلاس کشورهای عضو جنبش عدم تعهد نیز در سال 1391 به میزبانی ایران در تهران برگزار شد و ریاست این جنبش برای مدت سه سال از مصر به ایران واگذار شد.

سازمان کشورهای صادرکننده نفت که با نام اختصاری اوپک شناخته می‌شود یکی دیگر از سازمان‌هایی است که در زمینه سیاست‌های نفتی فعالیت می کند و ایران نیز از سال 1960 یعنی قبل از انقلاب اسلامی به عضویت این سازمان در آمده بود اما پس از انقلاب اسلامی همواره ایران تلاش کرده تا بتواند نقش بسزایی را در این سازمان ایفا کند. مهمترین اقدامی که در دوره پس از انقلاب اتفاق افتاد توافق اعضای اوپک بر کاهش تولید نفت آن هم با مستثنی کردن ایران بود که این امر مهم در نتیجه برجام و در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی حاصل شد. عده‌ای معتقد هستند اگر برجام نبود، تولید نفت ایران به شدت کاهش می‌یافت و صادرات نفت به صفر می‌رسد و در نتیجه حضور ایران در سازمان اوپک بی معنی می‌شد.

سیاست راهبردی جمهوری اسلامی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکید بر پیش‌گیری از منازعات و حل مسائل و بحران‌های منطقه‌ای بوده و در این مدت  تلاش کرده تا نقش موثر خود را در سازمان‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای ایفا کند. البته در برخی از سازمان‌هایی که به مهم‌ترین آن‌ها پرداخته شد یا به صورت عضو و یا به‌عنوان عضو ناظر حضور دارد که باید در این زمینه سعی کند با برداشتن موانع به عضویت این سازمان‌های مهم در آیند.

باید بر این نکته اذعان کرد که ایران امروز برخلاف رژیم سابق که به قدرت‌های شرق و غرب وابستگی داشت تلاش کرده تا بتواند نفوذ خود را به ویژه در منطقه گسترش دهد اما باید مراقب بود که شرایط داخلی ناشی از تحریم‌ها نتواند بر سیاست خارجی ایران تاثیر بگذارد.