سیمای اصلاح‌طلبی در ایران امروز

گروه تحلیلی خبری "پارس"_ عبدالله بیننده نوشت: در ایران امروز، اندیشۀ اصلاحی و اصلاح‌طلبی به معنای عام کلمه، در بستر شکاف «سنت-تجدد» در دورۀ مشروطه متولد شد؛ در فضای اندیشه‌ای-سیاسیِ پس از جنگ‌های ایران و روس و شکست ایران در این جنگ‌ها، اندیشۀ اصلاح زمینۀ ظهور یافتو این اندیشه و جریان به دنبال یافتن پاسخ به پرسش علل شکست ایران در این جنگ‌ها بود که به تدریج پرسش کلان‌تر شد و به پرسش از علل عقب‌ماندگی ایران تبدیل شد. در فرایند پاسخ به چنین پرسش‌‎هایی بود که مجموعه‌ای از نیروهای نامنسجم ظهور کردند که پاسخ‌های متنوعی به این پرسش‌ها دادند. مجموعۀ این نیروها را می‌توان نخستین اصلاح‌طلبان دانست. البته این نیروها نه تنها یکپارچه بلکه منسجم هم نبودند و طیف وسیعی را شامل می‌شد که از فقیه طراز اول شیعه تا دین‌ستیزان را شامل می‌شد.

در این زمان برخی مانند مستشارالدوله «یک کلمه» یعنی قانون را طریق اصلاح امور دانست، ملکم‌خان اصلاح دین برای سازگاری با تجدد را پیشنهاد کرد، عباس‌میرزا، قائم‌مقام، امیرکبیر و سپهسالار طریقۀ اصلاح امور مملکتی را با اندیشۀ عمل‌گرایانه در پیش گرفتند، نائینی برای مشروعیت بخشیدن به مشروطه «تنبیه الامه» نوشت و طریقۀ ربط میان مشروطه و دین را تئوریزه کرد، تقی زاده سرتاپا غربی شدن را توصیه می‌کرد، برخی نیز با این باور که ایرانی نمی‌تواند «لولهنگ» بسازد، آموختن و به‌ کارگیری علوم جدید و وابستگی به ممالک صاحب علوم را چارۀ مشکلات دانستند. برخی نیز حذف دین از جامعۀ ایران را چارۀ مشکلات دانستند و البته برخی نیز وابستگی به روسیۀ تزاری و انگلستان را علاج مشکلات ایران و طریقۀ برون رفت از عقب ماندگی دانستند.

جریانی که امروز با عنوان «اصلاح‌طلبی» در فضای اندیشه‌ای-سیاسی ایران شناخته می‌شود، هم خود بخشی از «میراث» حیات سیاسی ایران است و هم «وارث» اندیشۀ اصلاحی‌ای است که از زمان مشروطه در ایران زاده شد، با همان تنوع، عدم انسجام، داعیه‌ها و حتی رویکردهای اندیشه‌ای و عملی به نحوی که می‌توان برای مشی امروزین هرکدام از اینها، مابه‌ازایی در زمان مشروطه یافت و این از یک منظر تکرار همان مدعیات است با مقضیات زبانی و زمانی امروز ایران.

با این اشارات اجمالیِ تاریخی، با اضافۀ این نکته که اصلاح‌طلبی [و اصولاً هر اندیشه‌ای رابطه‌ای دیالکتیکی با قدرت و حکومت مستقر دارد]، می‌توان وضعیت امروز(در دهۀ90) اصلاح‌طلبان[که امروز بیش از آنکه نظامی اندیشه‌ای باشد، جریانی است سیاسی] را به لحاظ اندیشه‌ای، روشی و در نسبت با قدرت مستقر(جمهوری اسلامی) با ویژگی‌های زیر ترسیم نمود. روشن است که ویژگی‌هایی که در زیر به آنها اشاره می‌شود تابعی است از وضعیت تاریخی و تاریخ تحول این جریان در سه دهۀ اخیر و به طور خاص در یک دهۀ اخیر(بالاخص پس از انتخابات سال 88).

اندیشۀ اصلاح‌طلبی در جمهوری اسلامی زادۀ «روشنفکری دینی» بوده است. که حلقۀ اصلی اندیشگران و کنشگران اصلاح‌طلب «مرتبط با»، یا متأثر از روشنفکران دینی بوده‌اند که سرسلسلۀ آنها «عبدالکریم سروش» بوده است. روشنفکریِ دینی عَلَم قبض و بسط تئوریک شریعت، عصری کردن دین و فهم دین، نقد رویکردهای دین‌پژوهانۀ سنتی، دولت دموکراتیک دینی و توسعۀ سیاسی را بلند کرد و تحت این عناوین رویکرد نظریِ حاکم بر جمهوری اسلامی را به نقد و چالش کشید. اما امروز به نظر می‌رسد که این پروژه شکست خورده است اولاً دیگر مباحث روشنفکری دینی از رونق افتاده و به بخشی از تاریخ اندیشه تبدیل شده‌اند و ثانیاً حلقۀ روشنفکران دینی به حاشیه رفته‌اند و دیگر نه سخنی از آنان می‌رود و نه دیگر سخنان آنان طراوتی دارد. در فضای شکست روشنفکری دینی، دو گونۀ دیگر جایگزین شد؛ یکی «روشنفکری غیردینی» و دیگر «نواندیشیِ دینی». روشنفکری غیر دینی با اذعان به شکست و حتی امتناع نظری روشنفکری دینی، پروژه‌ای بیرون از دین(غیر دینی و نه لزوماً ضد دینی) را در پیش گرفته است و به مدد آن به نقد و نفی جمهوری اسلامی می‌پردازد. مصطفی ملکیان با پروژۀ «عقلانیت و معنویت» و جواد طباطبایی با پروژۀ « اندیشۀ ایرانشهری» و «زوال و انحطاط ایران» به نظر می‌رسد متفکران جدید این جریان باشند که بخش عمدۀ فضای روشنفکری، رسانه‌ای و نخبگانی آنان را دربرگرفته است. نواندیشان دینی اما قصۀ متفاوتی دارند؛ پروژۀ آنان برقراری قرابت میان مفاهیم سنتیِ دینی با اندیشۀ سیاسی مدرن بالاخص گزاره‌های دموکراتیک آن است. آنان با مدد گرفتن از علومی مانند فقه، کلام و تفسیر به دنبال آن‌اند تا مدعیات اصلاح‌طلبی را از بطن دین و علوم دینی استخراج کنند. مجموعه‌ای از طلاب علوم دینی امروز این پروژه را پی می‌گیرند. امروز داوود فیرحی یکی از نمونه‌های مشهود و پرطرفدار این جریان است. و البته میان این دو رویکرد همگرایی و واگرایی‌هایی وجود دارد که خارج از حوصلۀ این مقال است. بنابراین اصلاح‌طلبی امروز با یک تکثر اندیشه‌ای مواجه است و به نوعی بی‌قراریِ اندیشه‌ای دچار شده است که هنوز حدود و ثغور آن روشن نیست.

نظام زبانی و گفتاری اصلاح‌طلبی، به واسطۀ تنوع پایگاه نظری‌شان متنوع . فاقد یکپارچگی و انسجام است. نظام زبانیِ این جریان عاریتی و ترکیبی است. نظام زبانی و مفهومی که به خدمت می‌گیرند ترکیبی است از الهیات لیبرال، لیبرال دموکراسی، چپ جدید، اخیراً پست‌مدرن و حتی اندیشۀ اسلامی. این ترکیب، ترکیبی است ناموزون و بنیاد شکاف عمیق میان گروه‌های مختلفی که ذیل این چتر گفتمانی مطرح می‌شوند. تنوع اندیشه‌ای و عملیِ این جریان را می‌توان با ارجاع به این تنوع اندیشه‌ای و زبانی فهم نمود.

اگرچه ریشۀ جریان اصلاح‌طلب را تا دورۀ مشروطه رساندیم، لیکن در معنای دقیق کلمه جریان اصلاح‌طلب به واسطۀ فضای حاکم در دورۀ ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی شکل گرفت. آنان در برابر دولت هاشمی که به قبض فضای سیاسی باور داشتند و عمل می‌کردند، به بسط فضا اعتقاد داشتن و برای گشودن آن کوشیدند. آنان هاشمی را عمل‌گرا دانستند و خود گامی در مسیر مباحث تئوریک در همۀ حوزه‌ها برداشتند. در برابر توسعۀ اقتصادیِ دولت سازندگی به توسعۀ سیاسی معتقد بودند و سایر نقدهایی که وارد دانستند. حتی رادیکال‌های اصلاحات با صفات تندی هاشمی را می‌نواختند. اما در فراز و فرود رابطۀ اصلاحات و کارگزاران به نظر می‌رسد هم در وجه تئوریک اصلاح‌طلبان به کارگزاران نزدیک شدند و دیگر منطق‌شان چندان تفاوتی با یکدیگر ندارد و هم به لحاظ عملی. به نحوی که از سال 88به بعد می‌توان گفت یکی شدند. این یعنی انفعال اندیشۀ اصلاح‌طلبی به نفع تفکر کارگزارانی که زمانی عَلَم مقابله با آن را برافراشته بودند.

جریان چپ در دهۀ 60 و تبدیل آن به جریان اصلاحات از دهۀ هفتاد به بعد، همواره بخشی از «درون قدرت» در جمهوری اسلامی بوده است و قاعدتاً باید در برابر خیر یا شرّ عملکرد آن به میزان مسئولیت‌شان پاسخگو باشد. بخش رادیکال جریان اصلاحات که بالاخص در دولت اول خاتمی و پس از انتخابات سال 88 گذار از جمهوری اسلامی را پی‌ می‌گرفت، هرچه جلوتر آمد به واسطۀ آنکه خود را ناکام از دست‌یابی به اهداف می‌دید، به نظر می‌رسد به ناچار تن به کنش‌گری در درون ساختارهای جمهوری اسلامی داده است. البته دیگر نه آن شور نقادی سال‌های اصلاحات را دارند و نه جسارت و صراحت سال 88را. بخش زیادی از اصلاح‌طلبان حضور در قدرت به مدد قانون اساسی و انتخابات را در پیش گرفته‌اند و تمام تلاش خویش را در انتخابات مختلف معطوف به استفادۀ حداکثری از چنین ظرفیت‌هایی کردند. بخش رادیکال اصلاح‌طلبان به نظر می‌رسد گذار از جمهوری اسلامی را از طریق حضور در قدرت از فرایند«نرمالیزاسیون» پی می‌گیرند. برخی از آنان می‌کوشند تا مسیر تعامل با رهبری نظام و نزدیک شدن به نهادهای حاکمیتی و نظامی را در پیش بگیرند و به نظر می‌رسد بخش رادیکال این جریان به نفع جریان معتدل و عمل‌گرای این جریان به حاشیه رفته است.[برخلاف سالهای دولت اصلاحات و سال 88].

شاید بتوان این جملۀ مصطفی تاجزاده در سال 1381 را معرف دیدگاه رادیکال‌های جریان اصلاحات در نسبت با جمهوری اسلامی دانست. جمله‌ای که شاید بتوان آن را مبنای عمل اصلاح‌طلبان از سال 1392 به بعد دانست. او می‌نویسد: «پایۀ اصلاحات، وفاداری به نظام و قانون اساسی است، اما لزوماً اعتقاد به آن نیست. یعنی این رابطه به هر دلیلی می‌تواند برقرار شود، یا به علت نگرانی از آلترناتیوهاست، یا آنکه نقاط مثبت وضع موجود بیش از نقاط منفی آن ارزیابی می‌شود، یا هزینۀ انقلاب بسیار بالا و دستاوردهایش دقیقاً قابل ارزیابی نیست. بدین ترتیب اصلاح‌طلب بنا را فعالیت در چارچوب نظام سیاسی می‌گذارد که نزدش تعریف مشخصی دارد. مبنای آن هم قانون اساسی است و در رأس آن رعایت حقوق شهروندی، به رسمیت شناختن حق حاکمیت ملت و محدود و پاسخگو بودن آن قدرت است.»

یکی از خلأهای تئوریک همیشگی جریان اصلاحات در سه دهۀ اخیر ابهام در معنای اصلاح‌طلبی و نداشتن طرحی روشن برای آیندۀ این جریان است. دست کم سه دیدگاه مشروطه‌خواهی، جمهوری‌خواهی و دموکراسی‌خواهی وجه سیاسی مدنظر این جریان است که بیش آنکه ساختاری باشند که بتوان در قالب آنها عمل کرد، طرح‌های نظری و روشنفکرانۀ مجمل و مبهمی هستند که چندان راهنمای عمل روشنی ندارند. این خلأ تئوریک با به حاشیه رفتن اندیشمندان و پررنگ شدن عمل‌گرایانِ این جریان بسیار بیشتر به چشم می‌آید. همین نکته در وجه اقتصادی نیز قابل تعمیم است که این جریان فاقد چارچوبی اقتصادیِ نظام‌مند است که بتواند راهنمای عمل باشد. از این رو جریان اصلاحات همچنان بیشتر وجهی سلبی دارد تا اثباتی.

جریان اصلاحات پس از سال 88 و برخورد حاکمیت با آنان و زندانی شدن بسیاری از آنها، محصور شدن برخی و محدودیت‌هایی که برای برخی دیگرشان به وجود آمد، دچار یک افت شدید در نمایندگانِ معرف این جریان شده است. به نحوی که نه رسانه‌های اصلاح‌طلب به قوت و تنوع سال‌های اصلاحات هستند و نه کسانی که در ارکان مختلف حکومت مانند مجلس، دولت و شوراها نمایندۀ این جریان محسوب می‌شوند به نحوی که نمایندگان مجلس دورۀ اخیر را در قیاس مجلس ششم می‌توان نوعی تخفیف و وهن اصلاح‌طبی به شمار آورد. حتی شورای شهر تهران نیز در قیاس با شورای اول دارای همین وجه است. مدعیانِ نمایندگی این جریان در ارکان حکومتی را می‌توان نمادی از انحطاط اصلاح‌طلبی به شمار آورد و اصلاح‌طلبان برای حضور مؤثر و قدرت‌مند علاوه بر آنکه نیازمند بازسازی نظری خویش هستند، نیازمند نمایندگانی هستند که درخور نمایندگی آنان باشد.

به واسطۀ چنین آسیبها و شرایطی است که محمدرضا تاجیک به دوستان  اصلاح‌طلب خود این‌گونه توصیه‌ می‌کند: «دوستان امروز باید تلاش کنیم تا از درونِ سنت اصلاحات به اصلاحات بیندیشم. چنین اندیشیدنی تنها در صورتی امکان‌پذیر است که رابطه با گذشتۀ اصلاحی خود را به عنوان پذیرشی انتقادی در نظر آوریم. از این منظر، سنت را نباید در مفهوم«نگاه‌داشتن» خلاصه کرد، بلکه باید چندگانگی را نیز وارد آحاد تعریفی سنت نمود. سنت را باید اثر به جای مانده از بازاندیشی مداوم در طول زمان دانست.».  بنابراین اندیشمندان اصلاح‌طلب، طلب بازاندیشی و بازسازی خویش را دارند. اما هنوز سمت و سوی آن و رهبریِ آن نامشخص است. اگرچه گاه زیر عبای برخی به وحدت نسبی در برخی مواضع می‌رسند اما شکاف آن‌ها عمیق‌تر از آن است که به «تکرارها» ترمیم شود.

به واسطۀ حمایت از دولت «اعتدال»، آیندۀ اصلاحات با عملکرد این دولت نیز گره خورده است و زین پس علاوه بر آنکه باید پاسخگوی عملکرد خویش در این نزدیک به چهار دهه باشند، به واسطۀ حمایت‌های همه جانبه و «تَکرار»ها، باید پاسخگوی عملکرد این دولت هم باشند. به علاوه آنکه امروز نمایندگی تهران در شورای شهر، مجلس و مجلس خبرگان نیز در اختیار آنان است. این «در قدرت بودگی»، اپوزیسیون بودن را از آنان می‌ستاند و آنان را در مظان پاسخگویی قرار خواهد داد. بنابراین آیندۀ اصلاحات با آیندۀ دولت اعتدال پیوند نزدیک دارد. گسستن یا حمایت از آن، هر کدام تبعات خاص خود را بر آنان تحمیل می‌کند.

با وجود تبار دست کم یکصد و اندی سالۀ اندیشۀ اصلاحی با روایت روشنفکرانه در ایران، این اندیشه که اکنون جریان سیاسی فعالی را نیز به همراه دارد، دچار چالش‌ها و آسیب‌هایی است که اجمال برخی از آنها گذشت. به رغم تداوم تاریخیِ این جریان، به نظر می‌رسد در اصلاح‌طلبیِ امروز با همۀ تنوعش، تکراری است روزآمد و با نظام زبانی متفاوت[ولی با همان داعیه‌ها و دغدغه‌ها]. آیندۀ این جریان در سپهر سیاست در ایران مستلزم چند نکته است؛ اولاً باید مراد خویش را از اصلاح‌طلبی روشن و حدود و ثغور آن را روشن نماید، ثانیاً نسبت خود را با قدرت مستقر روشن نماید تا در اندیشه و رفتار دچار تناقض و رفتار نشود، ثالثاً به واسطۀ آنکه در جامعۀ‌ای مذهبی فعالیت می‌کند باید نسبت خود را با دین روشن نماید تا متهم به بی‌دینی نشود، رابعاً وجه اثباتی خود در همۀ حوزه‌ها بالاخص در عرصه‌های سیاست و اقتصاد را تقویت نماید و خامساً باید تکلیف خود را با این مقوله که چگونه هم می‌توان در قدرت بود، هم پاسخگوی عملکرد نبود و هم اپوزیسیون بود؟