ملي شدن صنعت نفت، تحريم و غيرت ايراني

پايگاه خبري تحليلي «پارس»- بهروز بيهقي- يادآوري لزوم بازخواني رويدادهاي مهم تاريخ معاصر، گر چه در بيشتر موارد، به توصيه اي کليشه اي و تکراري شباهت دارد، اما طي سال هاي اخير، اسنادي از آرشيوهاي محرمانه وزارت هاي خارجه آمريکا و انگليس خارج شده و در دسترس محققان قرار گرفته است که اطلاعات تازه و طبعاً ذي قيمتي را درباره شرايط کشور طي دهه هاي گذشته، ارائه مي دهند. اين اسناد، آن گونه صريح و روشنگرند که شبکه هاي ماهواره اي سلطنت طلب، راهي جز سکوت محض در برابر آن نيافته اند و مگر مي توان انتظار داشت که اين شبکه ها به ساخت مستندهايي درباره «کودتاي ۲۸ مرداد» بر مبناي اين اسناد تازه، مبادرت کنند؟!

تحريم و کودتا به روايت «آبراهاميان»
از جمله آثاري که در سال هاي اخير، بر اساس اين اسناد تازه، انتشار يافته، کتاب «کودتا» به قلم پروفسور يرواند آبراهاميان، محقق برجسته تاريخ معاصر ايران در آمريکاست. فصلي از اين کتاب که از قضا، به برخي شرايط کشور در دوره کنوني شباهت دارد، درباره تحريم هاي بين المللي عليه ايران است؛ تحريم هايي که اولاً، در قياس با تحريم هاي امروزي عليه ايران، بسيار سخت تر و ظالمانه ترند و ثانياً، بي ثمر ماندن آن ها، در پي مقاومت جانانه دولت وقت و مردم، آمريکا و به ويژه انگليس را به زمينه چيني براي کودتاي ۲۸ مرداد سوق داده است.

از تحريم اقتصادي تا توقيف کشتي هاي نفتکش
روايت آبراهاميان از تحريم ها و فشارها عليه ايران، در آستانه و پس از به نتيجه رسيدن نهضت ملي شدن صنعت نفت، در عين ارائه اطلاعات در خور توجه، نشان مي دهد که چگونه انگليس و آمريکا همه گزينه هاي خود را براي در هم شکستن عزم دولت و ملت ايران، روي ميز نهاده بودند، اما ناکام ماندند.

نويسنده «کودتا» در اين زمينه، از جمله نوشته است:
«بريتانيايي ها نيز به نوبه خود، تحريم هايشان را تشديد کردند. آن ها بانک شاهنشاهي را تعطيل کردند؛ محدوديت بر صادرات و نقل و انتقال پوند استرلينگ را افزايش دادند؛ به شدت لابي کردند تا مانع از خريد نفت ايران از سوي شرکت هاي مستقل شوند و تهديد کردند نفتکش هايي را که از ايران به ديگر نقاط جهان بروند، توقيف خواهند کرد. همچنين به ديگران نيز درباره تبعات دراز مدت موفقيت احتمالي ايران در شکستن تحريم هشدار دادند... ناوگان دريايي سلطنتي در ژوئن ۱۹۵۲ / تيرماه ۱۳۳۱ يک نفتکش پانامايي متعلق به يک شرکت کوچک نفتي ايتاليايي را که در حال حمل نفت از آبادان بود، در آب هاي بين المللي توقيف کرد و بنا به گفته برخي هم آن را دزديد. ايران طي يک دوره هجده ماهه از ژانويه ۱۹۵۲ / دي ماه ۱۳۳۰ تا زمان کودتا، تنها ۱۱۸ هزار تن نفت - يعني معادل فقط توليد يک روز - صادر کرد.»

انتشار اوراق قرضه و گسترده تر شدن حمايت مردم از دولت مصدق
اين فشارهاي اقتصادي همه جانبه که تنگناهاي به مراتب سخت تري از شرايط فعلي را ايجاد مي کرد به طور طبيعي، زندگي جاري و معيشت مردم را به شدت تحت تأثير قرار مي داد اما رفتار مردم نشان داد که غيرت ايراني بر هر سختي برتري دارد. بر همين پايه بود که دولت مصدق براي مقابله با تحريم نفتي، ضمن تنظيم «بودجه بدون نفت»، به انتشار اوراق قرضه اقدام کرد و از اين طريق، عرصه را براي مشارکت مردم در حل و فصل مشکلات اقتصادي کشور باز کرد. آبراهاميان در توصيف اين سياست اقتصادي نوشته است:

«مصدق براي مقابله با تحريم نفتي، بودجه «بدون نفت» را تنظيم کرد. او حقوق مقامات دولتي را کم کرد، استفاده از خودروهاي با راننده را براي مقامات ارشد ممنوع کرد، پروژه هاي توسعه اي را به تعويق انداخت، واردات کالاهاي تجملي را محدود کرد، اوراق قرضه دولتي را منتشر کرد، ذخاير ارزي و طلا ايجاد کرد، اسکناس بانکي چاپ کرد و به تدريج ارزش پول رايج را کاهش داد. لذا ارزش دلار در بازار سياه از ۳۱ ريال به ۹۷ ريال و ارزش پوند از ۸۹ ريال به ۲۵۶ ريال رسيد.» انگليسي ها که در طول سال هاي متمادي به شناخت خوبي از مردم ايران دست يافته بودند، مي دانستند که آن ها در برابر اين گونه فشارها، از موضع خود عقب نخواهند نشست. نويسنده «کودتا» در اين زمينه تأکيد کرده است: «بريتانيا واقعاً انتظار نداشت که فشارهاي اقتصادي بتواند دولت ايران را متلاشي سازد، اما اميدوار بود که فشارها به تشديد مناقشات داخلي بينجامند.» اما برخلاف انتظار انگليس، مشکلات اقتصادي نه تنها در اتحاد و همبستگي مردم براي پاسداري از دستاورد ملي شدن صنعت نفت، خللي ايجاد نکرد، بلکه به حمايت گسترده تر مردم از دولت مصدق در جريان انحلال مجلس هفدهم انجاميد. به نوشته آبراهاميان «براي اطمينان از پيروزي در همه پرسي براي انحلال مجلس هفدهم صندوق هاي رأي را بر اساس برگه هاي رأي گيري «آري» و «نه» در مناطق مختلف مستقر کردند. همان گونه که انتظار مي رفت، مصدق حمايت اکثريت را کسب کرد و از مجموع 2.044.600 رأي در سراسر کشور، 2.043.300 رأي را به دست آورد. اين همه پرسي شايد نوعي اغراق در ميزان حمايت از او بود، اما هيچ ترديدي وجود ندارد که او حاميان خود در توده مردم را همچنان حفظ کرده بود. مطابق گزارش نيويورک تايمز، سالگرد قيام ۳۰ تير با راهپيمايي عظيمي در تهران همراه شد.»

ارزيابي سازمان سيا از مقاومت ايران
در همين راستا، سازمان سيا نيز در يک جمع بندي نهايي به اين نتيجه رسيد که مردم ايران حاضر نيستند از دستاورد «ملي شدن صنعت نفت» دست بشويند و به همين ترتيب، به حمايت هاي خود از دولت ملي دکتر مصدق خاتمه دهند. به ديگر سخن، فشارهاي اقتصادي و پيامدهاي آن، از ايجاد شکاف دولت - ملت ناتوان و قاصر است. بخشي از گزارش سيا که در کتاب «کودتا»، نقل شده، چنين است:

«حتي در شرايط فقدان درآمدهاي عمده نفتي و کمک هاي اقتصادي خارجي هم ايران احتمالاً مي تواند درآمد صادرات محصولات غيرنفتي را براي پرداخت هزينه هاي واردات عمده طي سال ۱۹۵۳ / ۱۳۳۲ به کار بگيرد؛ مگر اين که شرايط بد براي کشت محصول رخ دهد يا بازار صادراتي نامساعدي ايجاد شود. دولت احتمالاً قادر خواهد بود منابع مالي لازم را براي فعاليت هاي خود به دست آورد. البته ميزاني از تورم نيز روي خواهد داد. رشد سرمايه ها احتمالاً کم خواهد شد و استانداردهاي زندگي شهري سقوط خواهد کرد. با اين حال، بر اين اعتقاد نيستيم که عوامل اقتصادي به خودي خود موجب سقوط جبهه ملي در سال ۱۹۵۳ / ۱۳۳۲ خواهد شد...»

ناکامي از تحريم، کاميابي از اختلاف
آمريکا و انگليس سرانجام در درهم شکستن نهضت ملي شدن صنعت نفت به کاميابي دست يافتند، اما اين کاميابي و وقوع کودتاي ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲، ناشي از فشارها و تحريم هاي اقتصادي نبود بلکه ريشه در اختلاف ميان صفوف رهبران جامعه و به تبع آن، مردم داشت. فارغ از رويکرد دولتمردان و سياستمداران، مردم در اين برهه تاريخي نشان دادند که «غيرت ايراني» مصالحه پذير و در هم شکستني نيست و آن ها حاضر نيستند دستاوردهاي ملي را با رفع تحريم ها معامله کنند. با اين سابقه تاريخي درخشان، آيا مي توان نسبت به مصاديق نوين «غيرت ايراني»، از احتمال عدول مردم از دستاوردهاي ملي سخن گفت يا احتمال آن را مطرح کرد؟!