عراق و دستاوردهای ناخواسته داعش/ داعش چه کمکی به تقویت هویت ملی عراق می‌کند؟

پايگاه خبري تحليلي «پارس»- سعید ساسانیان- رصد، هویت ملی عراق آن‌قدر موزائیکی و از هم گسیخته است که شاید استفاده از واژه «ملی» برای آن تا حدی با مختصات این کشور هم‌خوانی نداشت. وجود مذاهب و قومیت‌های مختلف در عراق، اگرچه در حوزه زیست مردمی با هم‌گرایی‌هایی همراه بود اما وقتی حضور تمامیت‌‌خواهانه یک گروه در قدرت با مسائل هویتی گره می‌خورد، عملا تنش تا حدی از حوزه قدرت به حوزه مردم تسری پیدا می‌کرد و واگرایی‌ها نمایان می‌شد. با این وجود اما اصلی‌ترین مساله‌ای که موجب شده بود تا هویت ملی عراق همیشه تحت الشعاع قرار بگیرد، نحوه دولت‌سازی در این کشور بود. پس از فروپاشی عثمانی و شکل‌گیری مرزهای عراق، دولت در این کشور نه بر اساس رای مردم و نه بر اساس مذهب و قوم اکثریت که با لابی‌گری و دست‌نشاندگی یک خاندان شکل گرفت و پس از آن نیز به صورت مداوم، این کشور صحنه کودتاها و کشتارها شد اما به سامانی دست نیافت.

واگرایی‌هایی هویتی در عراق پس از صدام نیز ادامه یافت تا جایی که کردها حالا در پس حقوق ضایع شده خود بودند، شیعیان به دلیل در اکثریت بودن به حق طبیعی خود در قدرت می‌اندیشیدند و برخی گروه‌های سنی نیز به دلیل از دست دادن ارج و قرب دوران صدام، ناراضی و در پی آشوب بودند. صندوق‌های رای در کنار احترام اقوام و مذاهب به یکدیگر در تقسیم مناصب حکومتی بدون این‌که سندی میان آن‌ها امضا شود، تا حدی نشان از ترقی هویت جمعی عراقیان حداقل در سطح حکومتی داشت تا جایی که ریاست جمهوری به کردها، ریاست پارلمان به سنی‌ها و نخست‌وزیری به شیعیان می‌رسید.

حمله داعش به عراق و پیش‌روی سریع آن در استان نینوا از یک سو و مانور آن در استان الانبار که ماه‌ها قبل صورت گرفته و حالا تشدید شده بود از سوی دیگر، صرفا به زور اسلحه صورت نمی‌گرفت بلکه بر بستر پراکندگی هویتی برخی اهل تسنن این کشور انجام شد که باز هم نشان از ضعف هویت ملی عراقی ها داشت. با این وجود اما، حالا به نظر می‌رسد زمینه‌هایی برای بهبود این هویت جمعی فراهم شده است.

دستاوردهای ناخواسته داعش برای عراق
داعش که در ابتدا سعی داشت تا خلافت خود را در مناطق سنی‌نشین عراق توسعه دهد تا عملا تجزیه هویتی عراق را محقق کرده باشد، حالا خود به ابزاری برای تقویت این هویت تبدیل شده. موارد زیر در این خصوص قابل ذکر است:

- در دولت نوری المالکی به دلایل مختلفی که خارج از موضوع این یادداشت است، نوعی اختلاف میان گروه‌های مختلف قومی و مذهبی دیده می‌شد. حتی شیعیان نیز یک جبهه واحد نبودند و به همین دلیل، دولت توان کافی در بسیج همه ظرفیت‌های کشور برای نبرد با داعش را نداشت. با تغییر دولت که پس از حمله داعش به عراق صورت گرفت، تعامل سازنده میان گروه‌های مختلف بیشتر شد تا جایی که برخلاف سال ۲۰۱۰، نخست وزیر و کابینه او با سرعت بیشتری مشخص شدند. به نظر می‌رسد خطر داعش، توانست تا برخی گروه‌ها را از مواضع بعضا حداکثری خود دور ساخته و اهمیت عراق یکپارچه و قوی را برای آنان بیشتر جلوه دهد. لذا هم‌گرایی سیاسی یکی از دستاوردهای داعش برای عراق کنونی است.

- حکومت اقلیم کردستان که در ابتدای حمله داعش به عراق، شعار استقلال‌طلبی سر می‌داد و عملا حکومت مرکزی بغداد را با مواضع‌اش تحت فشار قرار داده بود، چندی بعد خود مورد حمله داعش قرار گرفت. در چنین شرایطی، دولت عراق به کمک کردها شتافت و با یک نگاه واحد به عراق یکپارچه، حمایت از کردها را حمایت از شهروندان عراق دانست. اگرچه فرصت‌طلبی‌های بارزانی به نظر هم‌چنان ادامه داشته باشد اما این ماجرا خاطره‌ای خواهد شد در اذهان مردم کرد تا دوستان و دشمنان واقعی خود را بهتر بشناسند.

- حمله داعش به قبیله سنی ابونمر و قتل‌عام صدها تن از اعضای این قبیله، یکی از دردناک‌ترین مواردی است که نشان می‌دهد که برای داعش، مذهب افراد چندان اهمیت نداشته و صرفا کسانی در مقابل این گروه امنیت خواهند داشت که تسلیم شده باشند. به نظر می‌رسد این برخورد داعش با سنی‌ها که در موصل نیز مکررا انجام شده بود، مبنایی است که می‌تواند صف برخی سنی‌های مخالف دولت مرکزی که هم‌چنان به دنبال کسب قدرت از طرق غیرمسالمت‌آمیز هستند را از هم گسیخته سازد.

- اگر تا چندی قبل دولت مرکزی و ارتش عراق نسبت به برخی گروه‌های مردمی مسلح در این کشور، نگاهی با تردید داشتند، حالا میان ارتش و این گروه‌ها برای آزادسازی مناطق مختلف هماهنگی‌های میدانی و اطلاعاتی صورت می‌گیرد که نشان از پذیرش این گروه‌ها از سوی ارتش دارد. العبادی نیز در هنگام معرفی کابینه خود به پارلمان، بهره‌گیری از این ظرفیت مردمی برای تشکیل یک سپاه مردمی در تمامی استان‌ها را مطرح کرده بود. به نظر می‌رسد هر چه بیشتر پیوند خوردن گروه‌های شبه‌نظامی کرد، شیعه و سنی با ارتش و حکومت می‌تواند در مجموع امنیت ملی عراق را افزایش داده و در راستای یک هویت مشترک ملی موثر واقع شود. در آزادسازی جرف الصخر از این نیروها با هماهنگی با ارتش بهره برده شد و پیروزی قابل توجهی کسب گردید.

داعش هزینه سنگینی را به مردم عراق تحمیل کرد. اما حالا که پیشروی این گروه تروریستی با مقاومت ارتش و نیروهای مردمی متوقف شده و مرحله آزادسازی مناطق اشغال شده در دستور کار قرار گرفته و آینده روشن‌تر از قبل شده، به نظر می‌رسد باید منتظر عراق جدیدتری بود؛ عراقی با هویت ملی‌ای یکپارچه‌تر از گذشته.