فیلسوفی که طبیب جسم و جان بود

در میان دانشمندان فن پزشکی این سنت دیرین که طبیب فاضل باید فیلسوف باشد مورد احترام و عمل بوده است و در اینباره مورخان تاریخ طب به نام، «فی ان الطبیب الفاضل یجب ان یکون فیلسوفا» را برخی به بقراط و برخی دیگر به جالینوس نسبت داده‌اند؛ یعنی واجب است که طبیب با فضل و کمال فیلسوف هم باشد.

لزوم دانستن فلسفه از این جهت بود که طبیب باید به طبائع مختلف امزجه و اشکال قیاس‌هایی که بیماری‌ها در آن مندرج است آشنا باشد.

همچنین پیشینیان فلسفه را به دو قسم نظری و عملی تقسیم می‌کردند و اخلاق را یکی از شعب فلسفه عملی به شمار می‌آورند. همچنین طب را به طب اجسام و طب نفوس تقسیم می کردند و می‌گفتند با طب نفس باید به اصلاح و درمان اخلاق پرداخت و آن را از افراط و تفریط دور کرد و به اعتدال نزدیک ساخت.

در سخنان فیلسوفان و همچنین در قرآن و احادیث اشاره به بیماری نفس و قلب شدهاست؛ افلاطون گفته: «بیماری نفس عبارت است از نادانی» و در  قرآن آمده: «فی قلوبهم مرض فزادهم الله مرضا» و نیز روایت شده: «المرض نوعان: مرض القلوب و مرض الابدان»

بنابر این در گذشته اطباء فیلسوف بودند و چون فیلسوف بودند فقط به امراض بدن توجه نداشتند، بلکه به امراض روحانی و نفسانی هم نظر داشتند که در علم اخلاق به درمان این امراض می‌پرداختند.

طب روح و نفس در اندیشه رازی

رازی در زمان خود نمونه کامل حکیم و جامع طب و فلسفه بود و هر دو فن را دنبال می‌کرد و همچنین او هم در فلسفه نظری صاحب نظر بود و هم در فلسفه عملی یا همان علم اخلاق یا طب نفس متخصص بود.

همانطور که گذشت همانگونه که بدن به طبیب نیاز دارد، روح نیز در اثر بیماری‌هایی که بر آن عارض می‌شود به طب نفس و روح نیاز پیدا می‌کند؛ به همین جهت زکریای رازی لازم دید که در کنار طب جسم، به طب روح و نفس هم بپردازد و در این راستا کتاب نفیس «طب‌ الروحانی» را تالیف کرد.

زکریای رازی در تدوین نظام اخلاقی با جهت‌گیری سلامت‌محور و کاربردی در دورۀ اسلامی، سرآغاز پژوهش‌های بعدی در دورۀ اسلامی محسوب می‌شود. «طب روحانی» وی جایگاه مهم تاریخی در این مقام دارد. در ادامه به بررسی اجمالی متد و روش رازی در کتاب می پردازیم.

سلامت روحت را با عقل بسنج

نظام اخلاقی رازی، سلامت‌محور است، به این معنا که نفس انسان دچار عارضه و آسیب می‌شود و طب روحانی در پی پیشگیری و درمان این عوارض است. به همین دلیل در طب روحانی صرف‌نظر از چهار فصل مقدماتی و یک فصل در ارایه الگوی عملی اخلاق، پانزده فصل کتاب به بیان پانزده عارضه نفس (رذایل اخلاقی) اختصاص دارند.

تعریف سلامت نفس و علائم آن را با تحلیلِ فصل‌های مقدماتی این اثر می‌توان به دست آورد. به اجمال می‌توان گفت: سلامت نفس در حفظ جایگاه عقل، یعنی جایگاه حاکمیت و متبوع بودن عقل و مطابق عقل بودن خواسته‌ها، تصمیم‌ها و رفتارها است. مراد وی از عقل، عقل عملی در برابر عقل نظری است.

عقل، سنجش‌گر است و با سنجة عقل (رؤیت) می‌توان خوبی و بدی رفتار را سنجید و بایدها را از نبایدها بازشناخت. سلامتِ انسان در گرو حاکمیت فرمان عقل سنجش‌گر بر همة شئون انسانی است. اگرچه وضعیت طبیعی انسان، سلامت است، اما انسان بالطبع (به معنای کشش درونی) از این سلامت گریزان است. عامل درونی گریز از سلامتی، هوی است. چالش مستمر بین عقل و هوی، سرنوشت سلامت و بیماری را رقم می‌زند. حاکمیت عقل سنجش‌گر بر همة زوایای وجود آدمی، تعریف سلامت نفس است. اما علائم سلامت و نشانه‌های بیماری چیست؟

سخن رازی در مقام تشخیص سلامت، یعنی در بیان تعیین مصداق تابع عقلی بودن رفتار، گوناگون است: «اعتدال» به معنای دوری از افراط و تقصیر؛ «اجتناب» از لذتی که به نحوی به الم می‌انجامد و «بسنده کردن» به حداقل نیاز و رعایت حد کفایت در برخورداری، سه ملاکِ عمده تبعیت از عقل‌اند که در مواضع مختلف به کار می‌آیند.

مفهوم سلامت‌محور بودن نظام اخلاقی رازی را در مقایسه با نظام‌های اخلاقی فیلسوفان پسین در دورۀ اسلامی که در پی تأسیس نظام اخلاقی کمال‌محور بوده‌اند، بیشتر می‌توان تحلیل کرد. هدف اخلاق، در نظام اخلاقی سلامت‌محور، پیشگیری و درمان بیماری‌های عارض بر نفس است و این امر در گرو شناخت این بیماری‌ها است. انسان سالم برای حفظ سلامت نفس باید به صورت مستمر بیماری‌های نفس (عیوب خود) را بشناسد و بر همین اساس گام نخست در نظام اخلاقی رازی، خودشناسی به معنای شناخت عیوب نفس است.

خودشناسی در طب روحانی

 رازی دو طریق شناخت عیوب نفس را تمایز می‌دهد: تدبّر عقلانی بر خویش و رؤیت عیوب خویش در آینة دیگران. اما وی برای دست‌یابی به عیوب نفس به دومی توصیه می‌کند. این دو طریق را به ترتیب خودنقدی و نقدپذیری می‌نامیم. سرّ اینکه رازی خود نقدی را به میان نمی‌آورد، این است که از نظر وی «خود دوستی (حب نفس) و صواب‌انگاری و نیکوپنداری افعال خویش مانع می‌شود که هوی را از خود بازداریم. انسان به سبب خود دوستی از اینکه با دیدۀ عقل محض و خالص به خُلق و سیرۀ خود بنگرد و معایب خویش را بشناسد، ناتوان است»

از نظر رازی خودانتقادی وقتی سودمند است که به ترازوی عقل محض و خالص باشد و این طریق از آن خواص «فیلسوفان» است که می‌توانند داوری عقل را از پنداره‌های هوی بازشناسند. کسی که از چنین مهارتی برخوردار نیست، وقتی به سنجش خود بپردازد، دیدگاه‌های خود را صواب و رفتارهای خود را شایسته خواهد پنداشت و ای بسا به عُجب خواهد رسید.

منابع:

-کتاب فیلسوف ری، به قلم دکتر مهدی محقق؛ انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛

-مقاله "رازی در طب روحانی" به قلم دکتر مهدی محقق که در شماره 54 مجله "دانشکده ادبیات دانشگاه تهران" منتشر شده است؛

-مقاله "نظریه خودشناسی رازی در طب روحانی" به قلم احد فرامرزقراملکی که در شماره 25 فصنامه "انسان پژوهی" منتشر شده است.