وضعیت منابع آب در ایران

روز جهانی آب نخستین بار در سال 1992 میلادی، در کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل در شهر ریودوژانیرو کشور برزیل به طور رسمی مطرح شد. در این کنفرانس از همه کشورها خواسته شد تا برای اجرای بیانیه شماره 21 سازمان ملل، این روز را به عنوان روز ترویج و آگاه سازی مردم در مورد آب اختصاص دهند و با پخش و اشاعه نشریات و برگزاری همایش های متعدد، سمینارها و برپایی نمایشگاه ها در گرامیداشت آن بکوشند.

علاوه بر کشورهای عضو سازمان ملل متحد، بسیاری از سازمان های مردم نهاد غیردولتی نیز در این روز بر اهمیت آب سالم تاکید کرده و این روز را به عنوان روز توجه عموم به مسائل حیاتی آب در نظر می گیرند.

مشارکت آژانس ها و نمایندگی های سازمان های غیردولتی، مسائلی از قبیل چگونگی دستیابی بیش از یک میلیارد نفر به آب شرب سالم و یا نقش زن و مرد در خانواده برای دستیابی به آب سالم را پر رنگ تر می کند.

همچنین آژانسی توسط سازمان ملل برای هماهنگی مسائلی در مورد روز جهانی آب تعیین می شود که بسیاری از مسائل در مورد منابع آبی منعکس می کند. بخش امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل (UNDESA)، دهه 2005 تا 2015 را با عنوان «آب برای زندگی» معرفی کرده است.

این دهه با هدف جهانی تمرکز بیشتر روی موضوع های مربوط به آب آغاز شده که تلاش برای استفاده از مشارکت زنان در فعالیت های توسعه مرتبط با آب و همکاری در همه سطوح برای دستیابی به اهداف مربوط به آب در اعلامیه هزاره و برنامه نشست جهانی توسعه پایدار در ژوهانسبورگ را شامل می شود.

از سال 1993، هر سال یک شعار جدید درباره مسائل حیاتی و حساس آن زمان برگزیده می شود تا فعالیت های جامعه بر پایه آن شعار شکل گیرد.

براین اساس در سال 1994 عنوان «آب و دغدغه های همگانی»، سال 1995 «آب و زنان»، سال 1996 «آب و شهرهای تشنه»، سال 1997 «آب جهان، آیا کافیست؟»، سال 1998«آب زیرزمینی، گنجینه پنهان»، سال 1999 «همه در پایین دست رودخانه ها زندگی می کنند»، سال 2000 «آب برای قرن 21»، سال 2001 «آب برای سلامت»، سال 2002 «آب برای توسعه»، سال 2003 «آب برای آینده»، سال 2004 «آب و بلایا»، سال 2005 «آب برای زندگی»، سال 2006 «آب و فرهنگ»، سال 2007 «سازگاری با کم آبی»، سال 2008 «آب و سلامت»، سال 2009 «آب های مشترک، فرصت های مشترک»، سال 2010 «آب پاک برای جهان سالم»، سال 2011 «آب برای شهرها؛ پاسخ به چالش شهرنشینی»، سال 2012«آب و امنیت غذایی»، سال 2013 «آب در هر مکان برای همگان با همکاری های بین المللی»، سال 2014 «آب و انرژی» و سال 2015 «آب و توسعه پایدار» انتخاب شدند.

** وضعیت منابع آب در ایران

یافته های پژوهش «بررسی شاخص های بین المللی آب و چشم انداز بحران آب در جهان در افق سال 2050 میلادی» بانک مرکزی نشان می دهد ایران در حال حاضر در وضعیت «بحران شدید آب» قرار دارد و با توجه به ثابت بودن منابع آبی، افزایش جمعیت و عدم توجه کافی به مدیریت منابع آب (در صورت اتخاذ نشدن سیاست های مناسب و به هنگام مدیریت منابع آب در هر دو بعد عرضه و تقاضا) تشدید شرایط نامطلوب منابع آبی کشور و تأثیرپذیری شاخص های امنیتی و اقتصادی امری اجتناب ناپذیر خواهد بود.

بنابراین، بهبود مدیریت تقاضای آب به ویژه در بخش کشاورزی از طریق رعایت الگوی کشت بهینه ملی-منطقه ای، توجه بیشتر به شاخص «آب مجازی» در تبیین الگوی تولید و تجارت محصولات کشاورزی و توجه به ارزش اقتصادی آب، از جمله الزامات برای مواجهه با بحران آب است که باید مورد توجه برنامه ریزان کشور قرار گیرد.

وزیر نیرو پیشتر با بیان اینکه ایران در منطقه خشک و نیمه خشک قرار گرفته، اظهار داشت: در 10 سال گذشته متوسط بارش ها از 250 میلیمتر به 242 میلیمتر کاهش یافته و کشور با مسایل بسیار جدی در منابع آب روبروست.

حمید چیت چیان افزود: درنتیجه خشکسالی های پی درپی و تغییرات اقلیم، مجموع منابع آب تجدیدشونده کشور از 130 میلیارد مترمکعب در 10 سال قبل به 120 میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.

به گفته وی، در حالی در اوایل انقلاب میزان سرانه آب تجدیدشونده به ازای هر فرد ایرانی چهار هزار مترمکعب بود که در حال حاضر این رقم کمتر از یک هزار و 600 مترمکعب است. طبق برآوردهای بین المللی، کشورهایی که میزان سرانه آب تجدیدشونده آنها از یک هزار و 700 مترمکعب کمتر باشد در تنش آبی قرار دارند و اگر این رقم از یک هزار مترمکعب کمتر باشد آن مناطق وارد بحران آب می شوند.

وزیر نیرو گفت: متوسط آب تجدیدشونده در کشور کمتر از یک هزار و 600 مترمکعب است و توزیع این مقدار آب در مناطق مختلف کشور یکسان نیست، به طوری که برای مثال میزان سرانه آب تجدیدشونده در شرق دریاچه ارومیه کمتر از 600 مترمکعب است.

وی از کاهش بارش ها نسبت به متوسط بلندمدت خبر داد و افزود: میزان بارش ها در تعداد قابل توجهی از استانها نسبت به متوسط 46 ساله کاهش یافته، بطوری که در استان هایی مانند سمنان و البرز شاهد کاهش 45 و 44 درصدی بارش ها نسبت به متوسط درازمدت هستیم؛ هرچند در برخی استان های غربی و شمال شرقی میزان بارش ها از متوسط بیشتر بوده است.

چیت چیان خاطرنشان کرد: میزان بارش ها در کل کشور هفت درصد از متوسط بلندمدت کمتر بوده و این مساله بدین معناست که در بعضی از مناطق دارای وضعیت بسیار حاد هستیم و در مناطق دیگر شرایط مساعدتر است.

وزیر نیرو با بیان اینکه اگر کشوری کمتر از 20 درصد از منابع آب تجدیدشونده خود را مصرف کند از نظر منابع آبی در وضعیت پایدار قرار دارد، گفت: این در حالی است که 40 درصد از استفاده این منابع قابل تامل است و اگر استفاده از آب تجدیدشونده به 60 درصد برسد آن کشور در مرحله تنش آبی قرار دارد و بیشتر از این میزان هم در معرض بحران آب قرار دارد.

وی ادامه داد: میزان مصرف آب در ایران 96 میلیارد مترمکعب است و این در مقایسه با 120 میلیارد مترمکعب از کل منابع آب تجدیدشونده، نشان دهنده وضعیت بحرانی آب در کشور است.

چیت چیان به دلایل بحرانی بودن وضعیت منابع آب و لزوم حساسیت بیشتر در این مورد اشاره کرد و گفت: یکی از علایم بحرانی بودن وضعیت منابع آب، خشک شدن تالاب ها و دریاچه هاست، بطوری که نه فقط در دریاچه ارومیه بلکه سایر تالاب ها نیز وضعیتی مشابه آن دارند و از تالاب هایی همچون بختان و طشک اثری باقی نمانده است.

وی بحران منابع زیرزمینی را از دیگر نمودهای وضعیت حاد منابع آب در کشور عنوان کرد و گفت: یکی از راحت ترین راه های تامین آب، استفاده از منابع آب های زیرزمینی است و در حال حاضر بیش از نیمی از آب مورد نیاز کشور از چاه ها تامین می شود.

چیت چیان اضافه کرد: این در حالی است که بر اثر حفر چاه های غیرمجاز و همچنین برداشت بیش از اندازه از چاه های مجاز در سال های گذشته 100 میلیارد مترمکعب از ذخایر استاتیک سفره های زیرزمینی کاهش یافته و فقط در سال گذشته برداشت آب از این بخش سفره های زیرزمینی به 11 میلیارد مترمکعب رسیده است.

وی گفت: این وضعیت شرایطی را بوجود آورده که دیگر امکان استحصال آب امکان پذیر نیست که نتیجه آن از بین رفتن کشاورزی، فرونشست زمین و حتی جابه جایی مراکز جمعیت است.

وزیر نیرو تاکید کرد که باید با مصرف پایدار منابع آب امکان حیات را برای نسل های آینده فراهم کنیم و در این زمینه، مهمترین مساله، مدیریت مصرف و ارتقای بهره وری آب است.

به گفته وی، از کل منابع آب کشور 92 درصد در بخش کشاورزی مصرف می شود و این در حالی است که میزان بهره وری آب در بخش کشاورزی فقط 33 درصد است، در حالی که می توان بازده کشاورزی را به دو برابر افزایش داد که نیازمند سرمایه گذاری است.

روز جهانی آب مصادف با دوم فروردین هر سال (22 مارس) توسط سازمان ملل نامگذاری شده است.