انواع مهریه؛ زندگی زوجین در اسارت چند سکه

ارزش پول ملی سقوط می‌کند، سکه گران می‌شود و تعداد زندانیان مهریه هم افزایش پیدا می‌کند. این بخشی از داستان تلخ زندگی در ایران امروز است. هر لحظه افزایش قیمت سکه، حکم به مرز سکته رسیدن مردانی است که در شرایط پرداخت مهریه قرار گرفته‌اند.

مهریه دیگر مهر مرد به زن نیست وتبدیل شده است به تک بازوی قدرت زنان برای دریافت حقوق پایمال شده خود در زندگی مشترک. وضع قانون و بگیر و ببند هم چاره کار نبوده و نیست. وقتی زنان تمامی حقوقی را که در خانه پدر داشته‌اند همزمان با جاری شدن عقد ازدواج از دست می‌دهند و برای به‌دست آوردن‌شان باید چشم به تصمیم مرد خود بدوزند، مهریه وجه ضمان آسایش آن‌ها خواهد بود.

زندگی زوجین در اسارت مهریه 

نمی‌توان از زنی که در زمان طلاق می‌خواهد سرپرستی فرزند خود را کسب کند انتظار داشت از فشار مهریه استفاده نکند یا زنی که حتی برای اشتغال مجبور به داشتن رضایت همسر است و قانون حامی تمام‌قد مردانی است که مانع اشتغال همسرشان هستند چگونه می‌شود تلاش کرد تا تنها حقوق مادی زنان در زندگی مشترک پایمال شود آن‌هم بهانه افزایش زندانیان مهریه. مگر دلیل این‌افزایش فقط زنان هستند.

بحران اقتصادی، بیکاری، فساد گسترده مالی و اداری رخنه کرده در نظام اداری کشور، گرانی سرسام‌آور مسکن و... آیا هیچ نقشی در بحران‌های خانوادگی ندارند؟ همان بحران‌هایی که منجر به ناسازگاری زوجین می‌شوند! اگر مردان درآمد مکفی داشته باشند و همان مقدار معقول 110سکه طلارا بتوانند به صورت اقساط پرداخت کنند دلیلی دارد راهی زندان شوند؟ نفس مهریه عامل افزیش زندانیان نیست و نبود ثبات اقتصادی یکی از مهم‌ترین عوامل در این زمینه است.

به گفته رییس ستاد دیه کشور، تعداد زندانیان مهریه به بیش از دو برابر در سه سال اخیر رسیده است. وجود 3600 زندانی آن‌هم برای بدهی مهریه نشان از وجود مشکلی اساسی در عرف و اخلاق جامعه در امر ازدواج دارد. اینکه تک قدرت زنان برای داشتن حقوقی برابر با مردان فقط در داشتن مهریه خلاصه شده است کنارنیاز به اصلاح قوانین در جهت برابری زنان و مردان، قانونگذاری به فرهنگ‌سازی هم نیازمند است.

هرچند تجربه دخالت نمایندگان مجلس در امر مهریه در قانون حمایت از خانواده تاثیری در تعداد زندانیان نداشت و پیش از اجرا شدن این قانون‌هم بیش از 2500 زندانی مهریه در زندان‌ها در حال سپری کردن روزگار سخت خود بودند. دلیل این امر هم بسیار ساده است؛ کسی امکان پرداخت مهریه ندارد حال چه یک سکه چه 110 سکه، ناتوانی مالی او را راهی زندان خواهد کرد. فاطمه سادات غمخواری، وکیل پایه یک دادگستری درباره شرایط پرداخت مهریه بیش از 110 سکه معتقد است اکثر محکومیت‌های حبس در مرحله اجرا یعنی وقتی حکم پرداخت در دادگاه بدوی داده شد و در دادگاه تجدیدنظر این حکم قطعی شد، تا سقف 110 سکه اقدام می‌شود و اگر زوج توانایی پرداخت بیشتر از این تعداد را داشته باشد، زن باید مال معرفی کند.

اگر زن توانایی اثبات توانایی مالی زوج را نداشت، دادگاه وظیفه دارد از نهادهایی که ذکر شد استعلام بگیرد و اگر با وجود این اقدامات هیچ مالی به نام مرد ثبت نشده باشد، دادگاه حکم جلب مرد را تا سقف 110 سکه صادر می‌کند.

علی نجفی توانا،جرم‌شناس و حقوقدان، با اشاره به اثرات منفی افزایش قیمت سکه طلا روی محکومان مهریه معتقد است مردان باید در زمان تعیین مهریه به دو نکته توجه داشته باشند؛ نخست عندالمطالبه بودن مهریه است. یعنی پس از عقد، زن هر زمان می‌تواند مهریه خود را درخواست‌کند و مرد موظف به پرداخت آن است.

دومین موضوع تعیین مهریه بر اساس نرخ روز است. تعیین مهریه بر اساس سکه طلا باعث فراز و فرود در آن می‌شود. مردان باید بدانند اگر همسرشان درخواست مطالبه مهریه کند آن را باید بر اساس نرخ کنونی سکه طلا پرداخت کنند.

نباید فراموش کرد که اگر مردان خود به حقوق زنان درزندگی مشترک احترام بگذارند با ضرب و زور قضایی امکان‌پذیر نیست و با هزار سال زندان هم نمی‌توان‌آرامش را در زیر سقف هیچ خانه‌ای ایجاد کرد.

دریافت مهریه، مهری که عندالمطالبه است در اکثر موارد اقدام برای دریافت آن به طلاق منجر می‌شود زیرا مردان همواره با ترفندهای مختلف، توسل به شیوه‌های ‌قانون و تنگ کردن عرصه بر همسران خود معمولا آنان را به طلاق و بخشش مهریه خود وادار کرده و به این ترتیب زن در اکثر مواقع به حق و حقوق قانونی خویش یعنی دریافت مهریه نمی‌رسد.

بشیری، حقوقدان در این باره می‌گوید: مهریه به موضوع پیچیده‌ای در زندگی زناشویی تبدیل شده است که ابعاد آن در کشورتقریبا غیرقابل کنترل است. بنابراین زمان آن فرارسیده تا برای این نابسامانی چاره‌ای اندیشید و راهی یافت.

البته دیوان‌عالی کشور سال 91 رای وحدت‌رویه‌ای را صادر کرد تا به موجب آن پرونده‌های مهریه و اعسار به صورت همزمان در محاکم رسیدگی شوند تا شاید این‌گونه بدهکار مهریه دیگر راهی زندان نشود. قراربود مردی که با درخواست مطالبه مهریه از سوی همسرش روبه‌رو می‌شود و مراحل دادگاهی را طی می‌کند، بتواند همزمان با این اقدام زن، او نیز تقاضای اعسارش (تنگدستی و ناتوانی مالی) را به دادگاه ارائه دهد و اگر توانست ناتوانی مالی‌اش را ثابت کند از به زندان افتادن و پروسه‌های طولانی رسیدگی به این قبیل پرونده‌ها رها شود.البته تا پیش از صدور این حکم نیز برخی محاکم به مردان بدهکار، بعد از صدور رای دادگاه مبنی بر پرداخت مهریه فرصت پیگیری حکم اعسار را می‌دادند ودر این فاصله زمانی مرد باید راهی زندان‌می‌شد.

هرچند با رای دیوان عالی کشور قرار بر این شد هیچ فرد بدهکار مهریه راهی زندان نشود اما همچنان تعداد زندانیان مهریه رو به افزایش است که بخشی از آن سلیقه‌ای برخورد کردن محاکم است و برخی به عدم تمایل مرد برای پرداخت مهریه است که او را راهی زندان می‌کندزیرا زمانی که مرد ناتوان از پرداخت مهریه باشد بدون اینکه راهی زندان شود با اثبات اعسار او مهریه تقسیط می‌شود.

چالش دریافت مهریه در خارج از کشور 

نکته مهم این است که در همه کشورها به جز ایران مهریه در زمان عقد ازدواج پرداخت می‌شود. از این روعندالمطالبه بودن آن‌معنای واقعی دارد اما در ایران و حتی ایرانیان خارج از کشور نیز قاعده پرداخت مهریه در زمان جاری شدن عقد ازدواج جایگاهی ندارد. از این‌رو دریافت مهریه زنان ایرانی که ساکن کشورهای غربی هستند هم خود به چالشی حقوقی برای دادگاه‌های غربی تبدیل شده است. سال ۲۰۱۷ در پی صدور آرای متعارض دادگاه‌های سوئدی در مورد مهریه، دیوان عالی سوئد اعلام کرد که تعهد به پرداخت مهریه در سوئد قابل اجرا نیست. این رای زمانی صادر شد که یک زن ایرانی ۶۹۰ سکه مهریه خود را به اجرا گذاشته و دادگاه تجدیدنظر به نفع او رای داده بود.

دیوان عالی سوئد در این رای بر مبنای قیاس مهریه با تعهد تقسیم اموال در حقوق کشورهای غربی صادر کرده و به این نتیجه رسیده بود که یک قرارداد تقسیم اموال که بدون ارتباط با یک فسخ نکاح قریب‌الوقوع تنظیم شده باشد، بر اساس قوانین زناشویی فاقد اثر است. درآمریکا نیز پرونده‌های مهریه بارها در دادگاه‌ها مطرح شده و آرای متفاوتی در این زمینه صادر شده‌است.

سال ۲۰۰۲ دیوان عالی نیوجرسی در یک پرونده حکم به پرداخت مهریه داد. عابد عواد، وکیل و استاد حقوق آمریکا در تحلیلی که بر رای دیوان عالی نیوجرسی نوشته، می‌نویسد: دادگاه‌هایی که به ضرر مطالبه‌کننده مهریه رای داده‌اند چون مفهوم واقعی مهریه را نمی‌دانستند آن را مشابه تعهدنامه تقسیم اموال (prenuptial agreement) در نظر گرفتند که در هنگام ازدواج تقسیم اموال بعد از طلاق بسته می‌شود (دیوان عالی سوئد هم چنین استدلالی کرده) در حالی‌که همان‌طور که قاضی دادگاه نیوجرسی استدلال کرده، مهریه نباید با تعهد تقسیم اموال قیاس شود و مقررات این توافق به مهریه تسری پیدا کند. مهریه با تعریفی که در حقوق اسلامی دارد فقط یک تعهد پرداخت ساده است و چنین تعهدی هیچ تعارضی با حقوق آمریکا ندارد.

امروز پرداخت مهریه‌های پایین هم برای خودش دردسر بزرگی است

مهریه قرارداد مالی نامفهوم 

بنابراین باید تاکید داشت که مهریه به قراردادی نامفهوم در زمان ازدواج زنان و مردان ایرانی در خارج از کشور تبدیل شده است و در ایران نیز با نگاهی که نمایندگان مجلس دارند شاید کارکرد خود را از دست خواهد داد.

چندی پیش بود که مدیرعامل ستاد دیه کشور گفته بود: امروز پرداخت مهریه‌های پایین هم برای خودش دردسر بزرگی است. شاید تصور شود مقصود از مهریه‌های معقول تعهد کابین 110سکه‌ای است اما واقعیت این است که همین ارقام پایین هم با افزایش قیمت سکه گرفتاران بسیاری دارد. در این زمینه پروانه مافی، نماینده مردم تهران در بهارستان در واکنش به سختی پرداخت 110 سکه مهریه، زندانیان مهریه را یک معضل عمومی دانسته و گفته بود: در تلاش هستیم بدون توجه به جنسیت، با جلب کارشناسان خبره موضوع زندانیان مهریه و راهکاری برای ممانعت از حبس مردان این سرزمین را مجدانه پیگیری کنیم.

من جنسیت‌پرست نیستم، یعنی فمینیست نیستم. در خصوص مهریه دوست دارم عدالت اجرا شود. عدالتی که خط کش قانون آن را تعیین می‌کند. امروز اگر میزان مهریه‌های طلایی برای پیشگیری از حبس بدهکاران مالی نیازمند به‌روزرسانی است این مهم را با رعایت حقوق همه شهروندان مرد و زن پیگیری خواهیم کرد.

این سخنان پروانه مافی در حالی بیان شده است که دخالت مجدد بهارستانی‌ها در امر مهریه همان‌گونه که در سابق تا ثیر‌گذار نبود،این‌بار هم منتج به شکست است و اگر در راستای تغییر قوانین برای رسیدن به برابری در حقوق زنان و مردان‌در زندگی مشترک تلاش شود بی‌شک نتیجه بهتری در پی خواهد داشت.

انواع مهریه 

مهریه مالی است که زن بر اثر ازدواج مالک می‌شود و مرد ملزم به دادن آن به زن می‌شود. مهریه انواع مختلفی دارد و از این‌رو شرایط پرداخت آن نیز متفاوت است.

الف)مهر المسمی: مهری است که زن و شوهر قبل از انعقاد عقد نسبت به مقدار و میزان آن توافق کرده و آن را در عقد ذکر می‌کنند. تعیین میزان مهر مطابق ماده ۱۰۸۰ قانون مدنی منوط به تراضی طرفین است و محدودیتی در این خصوص در قانون پیش‌بینی نشده‌است. طبق ماده ۱۰۷۹ قانون مدنی، مهر باید بین طرفین تا حدی که رفع جهالت آن‌ها شود، معلوم باشد (ماده ۱۰۷۹ قانون مدنی).

شرایط مهر المسمی: دارای ارزش مالی و اقتصادی باشد، قابل تملک و نقل و انتقال باشد،مشخص و معلوم باشد،معین و تصریح شده باشد،دارای منفعت عقلایی و مشروع باشد،شوهر قدرت تسلیم مهریه را داشته باشد.

ب)مهرالمثل: اگر در زمان انعقاد عقد راجع به مهریه توافق نشده یا اینکه مهریه نوعی تعیین شده که مطابق قانون نبوده، ولی عمل زناشویی بین زوجین رخ داده‌است، در این حالت بر اساس عرف و عادت محل و وضعیت خاص زوجه مانند تحصیلات، سن، شغل و امثال آن مهریه‌ای هم شأن زنان مشابه وی تعیین می‌شود که به این نوع مهریه مهرالمثل می‌گویند.

ج)مهرالمتعه:در نکاحی که دائم بوده و مهریه ذکر نشده یا شرط عدم مهر شده باشد، زوج به زوجه مطلقه خود که با او نزدیکی نکرده‌است مهریه‌ای پرداخت می‌کند و این مهریه مهرالمتعه گفته می‌شود.

ث)مهرالسنه:مهرالسنه به میزان مهریه‌ای گفته می‌شود که رسول خدا (ص) برای همسران و فرزند خود فاطمه‌زهرا (س)تعیین و به امت خود سفارش‌کردند تا بیش از این مقدار را برای مهریه قرار ندهند. مستحب است که مقدار مهریه از این مقدار کمتر باشد و بیشتر از آن کراهت دارد. از رسول خدا روایت شده که بهترین زنان امت من کسانی هستند که مهریه‌آن‌ها کم و مهر و محبت آن‌ها زیاد باشد. کمترین مقدار روایت شده 400 درهم نقره‌مسکوک و بیشترین مقدار ذکر شده 500 درهم نقره‌مسکوک است. 500 درهم نقره‌مسکوک معادل 50 دینار طلای مسکوک در نظر گرفته می‌شده است.

د)تفویض مهر: اگر در عقد تعیین مهر به یکی از زوجین یا شخص ثالثی واگذار شود، صحیح است و به آن تفویض مهر گویند.

انواع مهریه از لحاظ زمان مطالبه: 

به مجرد عقد، زن مالک تمام مهر می‌شود. معذالک مالکیت وی متزلزل است و بعد از دخول مستقر می شود به همین دلیل در مهریه حال حق حبس وجود دارد.

عندالمطالبه : یعنی به محض انعقاد نکاح زوجه مالک آن می شود و در صورت مطالبه زوج باید بپردازد.

عند الاستطاعه : زمان پرداخت مهریه زمانی است که زوج توانایی و استطاعت پرداخت را داشته باشد.

موجل: در مهریه موجل برای پرداخت مهریه اجل و زمانی در نظر گرفته می شود که تا زمان فرا رسیدن آن، زن حق مطالبه ندارد. در این نوع مهریه حق حبس وجود ندارد.

قوانین مهریه: 

ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی: به محض جاری شدن عقد ، زن مالک مهر خود می‌شود ومی‌تواند هر نوع دخل و تصرفی که بخواهد در آن انجام دهد.

ماده ۱۰۸۵: زن می‌تواند تا زمانی که مهر به او تعلق نمی‌گیرد ، از انجام وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع ورزد.

ماده ۱۰۸۶: اگر زن قبل از اخذ مهر به اختیار خود به ایفای وظایفی که درمقابل شوهر دارد اقدام کرد، دیگر نمی‌تواند ازحکم ماده قبل استفاده کند.

ماده ۱۰۸۷: در شرایطی که در نکاح دائم مهر ذکر نشده باشد ، یا عدم مهر شرط شده باشد، نکاح صحیح است و زوجه مستحق مهرالمثل خواهد بود.