کتابی که اروپایی‌ها سرِ خود آن را بخشیدند!

به گزارش پارس به نقل از ایسنا، شاید تاریخ داستان گویی مانند تاریخ بی شمار رخداد و اتفاق اولیه در جهان دقیقا مشخص نباشد، ولی مطمئنا می توان قصه گویی و داستان خوانی را یکی از کهن ترین و باپیشینه ترین هنرها نزد همه ی اقوام بشر دانست؛ داستان هایی که احتمالا در طول سالیان سال توانسته اند از مرزهای جغرافیایی ملتی گذر کنند، تغییر شکل دهند و به گونه ای دیگر درآیند و دوباره از نو و در شمایل و ساختاری تازه با توجه به روحیات قوم و مردمی به جز به وجودآورندگان اولیه ی آن ها روایت شوند و به فراخور اهمیت شان در فرهنگ قومی دیگر تأثیر بگذارند و در ضمیر ناخوداگاه و روح مردمان آن قوم حک شوند.

اطلاعات امروز ما از اولین قصه ها و قصه گویان نخستین در دنیای قدیم خیلی زیاد نیست، ولی با این حال، حداقل می توان گفت که اسطوره ها و افسانه هایی که از دنیای قدیم از یونان و ایران و چین و مصر به زمان ما رسیده اند، جزو همان داستان ها ی اولیه ی بشر هستند، با این فرض که اسطوره و افسانه از کهن ترین داستان های بشر قدیم بوده که شاید در باورهای شان ریشه داشته است. پیدا کردن و رفتن به سراغ این داستان ها و افسانه ها و قصه های کهن به جامانده از پیشینیان به خاطر این که تعدادشان خیلی پرشمار نیست، نباید زیاد سخت باشد، آن چنان که « هزار و یک شب» را می توان یکی از قدیمی ترین این آثار باقی مانده از دنیای قدیم برشمرد؛ کتاب معروف و کهن « هزار و یک شب» که به اعتقاد برخی از پژوهشگران و اسطوره شناسان ریشه ای ایرانی دارد، البته بی شک اثبات این ادعا نیاز به کار سخت پژوهشی و تحقیق و مطالعه و همچنین اشراف به آثار ادبی، تاریخی و هنری مهم دنیای قدیم و جدید دارد، چرا که این کتاب پرارزش، در طول زمان و به دلایل تاریخی، اجتماعی و سیاسی و همچنین ترجمه به زبان های مختلف، امروز حداقل در بین اکثریت مردم کتاب خوان و پی گیر ادبیات در دنیا به نام قوم و مردمی به جز به وجودآورندگان اولیه اش شناخته شده است. چنان چه بهرام بیضایی در پژوهش خود در کتاب « هزار افسان کجاست؟ » اروپایی ها را اولین کسانی دانسته است که نام « شب های عربی» بر « هزار و یک شب» گذاشتند و سرِ خود آن را به عرب ها بخشیدند.

در چند سال اخیر، پژوهشگران ایرانی زیادی از جمله فرهاد مهندس پور، جلال ستاری، بهرام بیضایی و… سعی کرده اند بن مایه ها و ریشه های جغرافیایی خلق این اثر را روشن کنند، چرا که « هزار و یک شب» کتاب مهمی در تاریخ ادبیات جهان محسوب می شود، اما برخی ریشه ی داستان های آن را متعلق به عرب ها، برخی متعلق به هند ی ها و برخی دیگر آن را ایرانی می دانند و عده ی دیگری آن را محصول یک داد و ستد فرهنگی، که از دنیای قدیم تا امروز جریان داشته است، می دانند و به اعتقاد عده ای، حتا اروپایی ها هم در این داد و ستد سهم داشته اند.

با این حال، بهرام بیضایی در تازه ترین پژوهش منتشرشده ای که درباره ی ریشه ی این کتاب داشته است، در پژوهشی مفصل در کتاب « هزار افسان کجاست؟ » سعی کرده با استناد به متن های به جامانده از قدیمی ترین کتاب هایی که در آن ها از « هزار افسان» و « هزار و یک شب» سخن به میان آمده است، به ریشه یابی داستان بنیادین این کتاب بپردازد. او در این اثر پژوهشی و با استناد به متنی از ابوریحان بیرونی، داستان بنیادین « هزار و یک شب» را برگرفته از داستان های اساطیری ایرانی و هندی می داند و با بررسی داستان ضحاک سعی دارد نشان دهد که داستان « هزار و یک شب» پیش تر در داستان ضحاک وجود داشته، اما بعد ها تغییر یافته است.

بیضایی در بخشی از کتاب « هزار افسان کجاست؟ » سعی می کند بگوید که چرا داستانِ اصلیِ « هزار و یک شب» تا امروز همچنان برجا مانده است و باز هم خواننده و شنونده دارد، و نیز چگونه این داستان از دورانِ پیش از جدایی ایرانیان و هندیان از یکدیگر، تا هماکنون بارها به گونههای مختلف بازگو شده و هربار به شکلی نو درآمده است. بیضایی در پژوهش خود ریشه ی این کتاب را اسطوره های هندی و ایرانی می داند.

او در این زمینه نوشته است: « در تاریخِ داستان شدهی پیشدادیان و کیانیان» ، پیش از آنکه نامی از مادها و پارسها در تاریخ ایران آمده باشد، ایرانیان از یکسو در هراسِ از یورشهای پیاپیِ شاهانِ میاندُرود (بینالنحرین) بودهاند، و از سویی در هراس از یورشهای بیاباننوردانِ آسیای میانه، و همین باعث شده است تا ایرانیان اسطورههای پدرانِ هند و اروپایی خود را با پیامدهای ناشی از این نبردهای خانمان برانداز درهم آمیزند.

اگر چه بیضایی پیش تر نیز در پژوهش دیگری با عنوان « درخت کهن» به بررسی ریشه های « هزار و یک شب» پرداخته بود، اما در « هزار افسان کجاست؟ » با بسط پژوهش های خود ریشه ی ایرانی « هزار و یک شب» را به نوعی ترجمه ی کتابی از ایران باستان با عنوان « هزار افسان» می داند.

به اعتقاد او، ریشه ی « هزار و یک شب» به کتابی با عنوان درخت سخن گو و داستان ضحاک در « شاهنامه» ی فردوسی می رسد، اما نویسندگانی چون رابرت ایرون « سر خود» اصالت های آن را یک جا به عرب ها بخشیده اند. متن این گفته ی ایرون که بیضایی در کتابش نقل قول کرده، از این قرار است: « هزار و یک شب که در خاورمیانه تا روزگاران اخیر به فراموشی سپرده شده بود، با چنان گستردگی و دفعات متعددی به زبان های غربی ترجمه شد که علی رغم پیشینه های عربی داستان ها، انسان اندکی به وسوسه می افتد که آن را در اصل اثری از ادبیات اروپایی به شمار آورد» و سپس خود بیضایی در تحلیل این جمله می گوید: این همه بزرگ منشی ستودنی است. اروپاییان که « هزار و یک شب» را ترجمه کرده اند، تمایل دارند آن را اروپایی بدانند؛ عربان که هزار افسان، از پهلوی یا فارسی برای شان ترجمه شد، آن را از خود می دانند، ولی ایرانیان که این کتاب را به وجود آورده اند، هرگاه از تعلق به آن حرفی بزنند، نژادپرست خوانده می شوند.

بیضایی در همان سطرهای اولیه ی کتاب می نویسد: « میل به مال خود کردن، یا بذل و بخشش آثار دیگران، با « هزار و یک شب» آغاز نشده و هنگامی که غربیان نخستین بار عیسی مسیح را با موهای زرین در کتاب های مصور و فیلم های شان به صلیب کشیدند و در آفرینش های شنفدیداری شان از « هزار و یک شب» ، وانمود کردند شهرزاد – به جای شهریار ساسانی – برای خلیفه ی بغداد قصه می گوید، آغاز شده بود.

بیضایی در این پژوهش خود به سراغ نوشته های مورخان زیادی رفته است و با استناد به اشارات آن ها به « هزار افسان» و « هزار و یک شب» نوشته است: « من می کوشم نشان بدهم که این شهرزاد و دین آزاد و شهریار، همان شهرناز و ارنواز و ضحّاک اسطوره ی باستان هستند» . از جمله ی کتاب هایی که در آن ایرانیان نخستین قصه گویان معرفی شده اند « الفهرست» ابن ندیم است. او در بخش « علما و نام کتاب هایی که تصنیف کرده اند» ، پارسیان را اولین تصنیف کنندگان افسانه معرفی می کند. او در اخبار سامران (قصه گویان) ، افسانه گویان و نام کتاب هایی که در اسمار و افسانه ها تألیف کرده اند، به جمع آوری قصه های قصه گویان اشاره می کند و می گوید: « فارسیان افسانه ها را به صورت کتاب درآورده و در خزانه های خود نگاه داری می کردند و آن را از زبان حیوانات نقل و حکایت می کردند و پس از آن، پادشاهان اشکانی که دومین سلسله ی ایران اند، آن را به صورت اغراق آمیزی درآورده و نیز چیزها بر آن افزوده و عرب ها آن را به زبان خود برگرداندند. »

ابن ندیم سپس به نخستین کتاب تألیف شده توسط عرب ها از قصه های قصه گویان ایرانی، به « هزار افسانه» اشاره می کند و می گوید: « اول کسی که با افسانه شب زنده داری کرد، اسکندر بود. و گروهی داشت که وی را خندان می ساختند و افسانه ها برایش می گفتند و او از این کار قصد لذت بردن نداشت، بلکه می خواست از وی محافظت و حراست داشته باشد. پس از او، سایر پادشاهان این رویه را به کار بردند. »

« هزار و یک شب» بی شک یکی از کتاب های مهم ادبی مشرق زمین است که در طول سال های دراز در ادبیات، هنر و نمایش جهان به صورت مستقیم و غیرمستقیم تأثیر گذاشته و نویسندگان و نمایشنامه نویسان همواره از داستان های آن در خلق آثار هنری و ادبی بهره برده اند.