«فاسادیسم» راه نجات آثار تاریخی از تخریب

به گزارش پارس به نقل از فارس ، حفاظت و حراست از بناهای تاریخی و فرهنگی که نشانگر بخش عمده ای از شیوه زندگی مردمان گذشته و نمادی از معماری اصیل ایرانی و اسلامی هستند امری بدیهی است. اما آنچه امروز شاهد آن هستیم تخریب روزانه آثار تاریخی، کمرنگ شدن معماری اصیل ایرانی و رشد قارچ گونه برج ها و مجتمع های تجاری است. آزمودن شیوه های نوین جهانی برای حفظ آثار تاریخی که ارزش محلی دارند گزینه ای است که نمی توان به سادگی از آن گذشت، فاسادیسم نام طرحی است که در برخی کشورها با موفقیت اجرا شده و تاثیرات مثبتی در حفظ آثار تاریخی نیز داشته است. هادی پرونده کارشناس میراث فرهنگی و پدر فاسادیسم ایران معتقد است اجرای این طرح می تواند راهی برای دگرگونی و تغییرات عمیق در حوزه حفظ بناهای تاریخی باشد، مشروح گفتگوی ما با این کارشناس میراث فرهنگی را در ادامه می خوانید.

فارس: به عنوان شخصی که برای نخستین بار این طرح را در کشور ارائه کرده اید تعریفی از فاسادیسم را می گویید؟

پرونده: حفظ نمای آثار تاریخی که ارزش محلی دارند فاسادیسم نامیده می شود طرحی که با اجرای آن مصالحه و سازش بین حافظان میراث فرهنگی و توسعه طلبان شهری امکانپذیر می شود. در این طرح نمای اثر حفظ شده و داخل آن با توجه به نیاز منطقه تغییر می کند.

فارس: منظور از آثار تاریخی محلی چیست؟

پرونده: همه آثار تاریخی از لحاظ شان و ارزش جایگاه برابر ندارند، برخی آثار ارزش جهانی دارند مثل پاسارگاد، تخت جمشید و طاق بستان، این آثار که مورد بازدید عموم نیز قرار می گیرند به طور ویژه مورد حفاظت و نگهداری می شوند. اما برخی آثار تاریخی دارای ارزش محلی هستند، این آثار بازدید کننده ندارند و فقط معماری یک دوره خاص را نشان می دهند، مثل خانه عامری ها در میدان فردوسی و صدها خانه ای که در تهران به مخروبه یا به انبار تبدیل شده اند، این خانه ها که بیشتر آنها از اوایل پهلوی به جا مانده بازدید کننده ای ندارند. البته اینگونه آثار فقط در تهران نیستند بلکه در استانهای دیگر هم می توان نمونه های بسیاری برشمرد.

فارس: بیمه و ثبت آثار تاریخی و یا خرید آن توسط سازمان میراث فرهنگی از جمله گزینه هایی هستند که به نظر می رسد چندان موفق نبوده اند، آیا فاسادیسم مزیت خاصی نسبت به شیوه های دیگر دارد؟

پرونده: بله این طرح شرایط ویژه ای ایجاد می کند. سه عنصر شهرداری، مالک و سازمان میراث فرهنگی در اجرای فاسادیسم نقش آفرینی می کنند و نتیجه ای که به دست می آید حفظ منظر شهری است، با این تفاوت که فاسادیسم موجب می شود هر سه بخش یعنی شهرداری، مالک و سازمان میراث فرهنگی در این قائله ذی نفع باشند. این در حالی است که امروز وضعیت آثار تاریخی ما دو حالت بیشتر ندارد، یا بوسیله ابزارهای قانونی ایزوله می شوند و یا اینکه مالک قوانین را دور می زند و اثر تاریخی را تخریب می کند، بنابراین آثار تاریخی ما بین دو گزینه مرگ و زندگی قرار دارند. ایزوله کردن آثار تاریخی امتحانی است که نتیجه خوبی در پی نداشته، مالکان بناهای تاریخی از پس مخارج تعمیر و نگهداری برنمی آیند در نتیجه ملک غیرقابل سکونت شده و به انباری یا مخروبه تبدیل می شود. در این میان سازمان میراث فرهنگی هم سود نمی کند چراکه اثر تاریخی به طور شایسته و ارزشمند حفظ نمی شود. سازشی که فاسادیسم بین مالک و سازمان میراث فرهنگی می تواند ایجاد کند بی شک برنده ای جز آثار تاریخی ندارد.

فارس: معماری مبحثی است که به اندازه تمام معماران می تواند تنوع داشته باشد، با توجه به این موضوع و تفاوت ریشه ای معماری در هر کشور آیا بناهای تاریخی ما پتانسیل اجرای طرحی همچون فاسادیسم را دارند؟

پرونده: ایجاد تغییر و انجام طرح های جدید بدون شک نیازمند اجرای کار مطالعاتی و پژوهشی است، در رابطه با فاسادیسم هم این قضیه صدق می کند، بازبینی فونداسیون بنا، استحکام بخشی سازه نسبت به پایه های جداره و بازتعریف فاسادیسم در هر بنا (چراکه معماری آنها با یکدیگر متفاوت است) تنها بخش کوچکی از فعالیت های مطالعاتی است که باید انجام شود.

فارس: آیا هزینه ای که برای اجرای این طرح صرف می شود ارزش اجرای آن را دارد؟

پرونده: ما برای حفظ بناهای تاریخی کارهای بسیاری انجام دادیم، بناها را ثبت کردیم که البته خود فرآیند ثبت بی هزینه نیست، چراکه معماران، باستان شناسان و مرمتگران برای اینکه اثر ثبت شود باید کار مطالعاتی انجام دهند، بعد از ثبت نوبت به نگهداری می رسد، فرآیند پیچیده و پردردسری که سازمان میراث فرهنگی برای اجرای آن به اعطای بسته های تشویقی و کاهش هزینه های مالک تن داد، با وجود این همه هزینه باز هم نگهداری از بناهای تاریخی به شکل اولیه امکانپذیر نشد و سازمان راه پر خرج دیگری را در پیش گرفت، یعنی بیمه آثار تاریخی، غافل از اینکه چنین طرحی بی اغراق غیرممکن است، واقعیت این است که تاکنون هیچ شرکت بیمه ای در کشور به بحث بیمه آثار تاریخی ورود پیدا نکرده است. اما استفاده از تجربیات موفق کشورهای دیگر راه منطقی و شاید آخرین راه باشد، اجرای موفق فاسادیسم در کشورهایی مانند استرالیا، انگلیس و ایتالیا نوید راهی روشن و موفق را می دهد که از مرحله آزمون و خطا گذشته است. فاسادیسم نه تنها باعث حفظ منظر شهری می شود بلکه در بسیاری موارد به رونق اقتصادی و اجتماعی می انجامد، مانند هتل ساوی در ملبورن، بنایی در حال تخریب که با استفاده از این طرح فضای داخل آن مدرن شد و رونق اقتصادی این منطقه از شهر ملبورن را به همراه داشت.

فارس: باتوجه به این توضیحات به نظر می رسد فاسادیسم طرحی انعطاف پذیر بوده و به غیر از قاعده کلی بقیه قواعد آن نسبت به شرایط هر بنا یا معماری مناطق مختلف قابل تغییر است، در این رابطه چه نظری دارید؟

پرونده: کاملا درست است، یک مثال عینی در این رابطه وجود دارد که ما را از هرگونه توضیحی بی نیاز می کند! سال ۱۹۳۰ در شهر ملبورن استرالیا برای اینکه منظر شهری یکپارچه حفظ شود فقط پوسته بنا نگه داشته می شد اما در سال ۱۹۹۰ این عملکرد حفاظتی تغییر کرد و کارشناسان به این نتیجه رسیدند که باید از پوسته بیرونی به عمق ۱۰ متر بنا حفظ شود، علت این تصمیم این بود که بخشی از سقف و کفپوش بنا هم باقی بماند، این مثال به وضوح نشان می دهد که بحث فاسادیسم مرز بین معماری مدرن و معماری سنتی است و اجرای این طرح می تواند نسبت به شرایط جوی، بومی و منطقه ای تغییر کند.

فارس: به نظر می رسد اجرای این طرح در کشور ما تابویی است که تاکنون هیچ کسی از آن عبور نکرده، به نظر شما امکان تغییر این فضا و استفاده از فاسادیسم وجود دارد؟

پرونده: نکته اینجاست که در ابتدا باید فضایی ایجاد شود که از صحبت کردن راجع به این قضیه نترسیم، به تعبیر دیگر برخورد تعصبی و احساسی را کنار بگذاریم و واقع بین باشیم، اعتقاد بنده این است که اجرای موفق ترین طرح ها بدون انجام کار مطالعاتی و کارشناسی بیهوده و زیانبار است، استفاده از تخصص و تجربیات معماران، مرمتگران، دوستداران میراث فرهنگی و حتی مسئولان شهرداری، برگزاری سمینارهای تخصصی و انتخاب یک بنا به عنوان پایلوت اجرای طرح فاسادیسم می تواند ما را در مسیر درستی قرار دهد، آنچه امروز ما درحال از دست دادن آن هستیم فرهنگ معماری و منظر شهری است، پس با انجام فرآیند مطالعه اجرای فاسادیسم چیزی را از دست نمی دهیم.

فارس: راه حلی برای رونق فاسادیسم در ایران دارید؟

پرونده: در مناطق و بناهای تاریخی کشورهایی که در اجرای فاسادیسم پیشتاز هستند اقشار متمول و ثروتمند زندگی می کنند، بازیگران برجسته، هنرمندان و بازیکنان ورزشی، در حالی که در کشور ما آثار تاریخی، محل و مکان زندگی اقشار فقیر است، به طور قطع اگر ما بتوانیم با اجرای فاسادیسم در بناهای تاریخی، زندگی مدرن را وارد این فضاها کنیم و پای هنرمندان و فوتبالیست های معروف و چهره های شاخص سیاسی و اجتماعی را به این مناطق باز کنیم محله های تاریخی رونق پیدا می کنند، وقتی که خانه های تاریخی با تمام معماری زیبایی که دارند پاسخگوی زندگی مدرن ساکنان نیز باشند ارزش آثار تاریخی به معنای واقعی تعبیر می شود، رونق اقتصادی بیشتر ایجاد می شود، بافت اجتماعی منطقه تغییر می کند و آثار تاریخی در اختیار کسانی قرار می گیرد که از عهده مخارجش بر می آیند.