محل تدفین حضرت زینب (س)

به گزارش پارس به نقل از فارس، یکی از مسائلی که در تاریخ اسلام مورد بحث و گفت وگوست، محل دفن برخی از شخصیت های بزرگ از جمله حضرت زینب (س) دختر امام علی علیه السلام است. آیا حضرت زینب در شام مدفون است؟

مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه قم، در یادداشتی این مسأله را بررسی کرده است.

فرزندان امیرالمؤمنین علی علیه السّلام همه از یک مادر نبوده اند هرچند نام برخی از آنها یکی بوده است.

علت اصلی اختلاف در محل مزار حضرت زینب کبری سلام الله علیها، اشتراک نام آن بانوی مجلله با بانوان دیگری است که آنها نیز زینب نام دارند و در کنیه و بعضاً نسب با آن حضرت مشترکند.

از جمله امیرالمؤمنین علیه السّلام سه فرزند داشتند به نام زینب، نخستین آنها فرزند حضرت فاطمه علیها السّلام و زینب کبری خوانده می شد. هر چند زینب کبری علیهاالسلام، ملقب به ام کلثوم بود، امّا شهرت او به همان زینب کبری بوده نه ام کلثوم.

حضرت زینب کبری سلام الله علیها با پسرعمویش عبدالله بن جعفر بن ابی طالب، ازدواج کرد و از این پیوند صاحب چند فرزند شد که عبارتند از: علی، عون اکبر، عباس، محمد، أم کلثوم. (۱)

زینب دیگر نیز که زینب وسطی نامیده می شد، ملقب به ام کلثوم بوده و در زمان حیات امیرالمؤمنین از دنیا رفته اند. (۲)

زینب صغری نیز فرزند سوم امیرالمؤمنین علیه السّلام بود، که از مادری ام ولد به دنیا آمد و با پسر عمویش محمد بن عقیل ازدواج کرد. او سه فرزند به دنیا آورد به نام های قاسم، عبدالله و عبدالرحمن. زینب صغری که او هم ام کلثوم نامیده می شد، در مدینه وفات یافت. (۳)

زینب دیگری هم در مدینه رحلت کرد همان جا مدفون شد و او زینب دختر رسول خدا (ص) بود. ایشان فرزند خدیجه کبری بود و در زمان حیات رسول خدا (ص) در سال هشتم هجرت در مدینه چشم از جهان فرو بست. (۴)

زینب بنت یحیی المتوج بن الحسن الانور بن زید الأبلج بن الحسن السبط بن علی بن ابی طالب نیز بانوی دیگری است که با زینبات نامبرده خلط شده است. (۵)

از منابع تاریخی ظاهراً فقط صاحب تحفة الاحباب از ایشان یاد می کند و می گوید: « من در سال ۱۳۴۰ ق در سفری که به مصر داشتم، مزار او را در آن سامان زیارت کردم. » پس از مؤلف تحفة الاحباب، ناسخ التواریخ نیز آن را به نقل از همین کتاب، تکرار می کند. (۶)

نسبت به محل مزار بانو زینب کبری (س) مجموعاً ۳ نظریه وجود دارد که یک به یک آنها را بررسی می کنیم.

۱: بقیع در مدینه در کنار مزار عبدالله بن جعفر. (۷)

۲: در راویه محلی نرسیده به دمشق در شام در کنار مزار عبدالله بن جعفر. (۸)

۳: در مصر.

کسانی که قائل به نظریه نخست هستند، مانند صاحب اعیان الشیعه دلیل خود را عدم الدلیل ذکر می کنند و می فرمایند: « ما دلیلی نداریم که حضرت زینب کبری سلام الله علیها بعد از این که از شام به مدینه بازگشتند، دوباره از مدینه خارج شده باشند بنابراین لازم می آید که ایشان در مدینه دفن شده باشند» . (۹)

این سخن صحیح نیست. زیرا در روایتی از مصعب بن عبدالله نقل شده است که وقتی عبدالله بن زبیر به بهانه خونخواهی حسین در مکه قیام کرد و یزید را از خلافت خلع نمود و مردم را علیه وی برمی انگیخت، این خبر به اهل مدینه رسید و در آنجا هم حضرت زینب کبری سلام الله علیها خطبه ای خواندند و مردم را به قیام علیه یزید تحریض کردند.

خبر این سخنرانی به عمرو بن سعید (گماشته یزید) رسید، نامه ای به یزید نوشت و او را از این مسأله مطلع کرد. یزید در پاسخ نامه دستور داد که حضرت زینب سلام الله علیها را از مدینه اخراج کنند تا از آنجا به هر سرزمین دیگری که می خواهد برود و آنجا سکنی گزیند.

حضرت زینب سلام الله علیها در برابر این دستور مقاومت می کنند امّا با مشورت و اصرار بانوان بنی هاشم به ویژه زینب بنت عقیل، تصمیم می گیرند که از مدینه به سرزمینی امن هجرت کنند و با شماری از بانوان بنی هاشم از آنجا بار سفر را می بندند. (۱۰)

روایات دیگری نیز با همین مضمون وجود دارد که می تواند بر این امر صحه بگذارد. (۱۱)

بنابر آنچه گفتیم معلوم شد که حضرت زینب کبری سلام الله علیها از مدینه خارج شدند امّا این که آیا به شام سفر کردند یا مصر، در سخنان بعدی خواهیم گفت.

عده ای دیگر همچون مرحوم شیخ بهایی و پیروان ایشان معتقدند که حضرت زینب کبری سلام الله علیها در راویه در کنار مزار عبدالله بن جعفر در شام مدفونند.

اینان علت هجرت این بانو به شام را چنین بیان می کنند که در آن هنگام قحطی و گرسنگی سختی بر مدینه چنگ انداخت و در کنار آن امراضی چون وبا و طاعون جان بسیاری از مردم را گرفت.

عبدالله بن جعفر همسر حضرت زینب نیز شخص ثروتمندی بود، حتی باغ ها، مزارع و روستاهایی در شام داشت. امّا ثروت کلان او با سخاوتش در آمیخته بود و برای نجات مردم از گرسنگی تمامی دارایی خود در مدینه را از دست داد لذا پس از مدتی وقتی خود دچار فقر و تهیدستی شد، برای نجات خویش و حضرت زینب کبری سلام الله علیها آهنگ سفر کرد و با حضرت به شام آمد تا اموال خود را در آن سامان مورد استفاده قرار دهد. امّا متأسفانه پس از مدتی زندگی در دمشق در محلی به نام راویه بانو زینب کبری رحلت کردند و همانجا به خاک سپرده شدند و مزار ایشان در کنار مزار عبدالله که او نیز در همانجا مدفون شد، قرار دارد.

این نظریه هم با توجه به دلایلی چند چندان قوی به نظر نمی رسد:

۱. بر اساس نظر مشهور و تاریخ نگاران معتبر، مزار عبدالله بن جعفر در حجاز است و در منابعی همچون عمدة الطالب، الاستیعاب، اسد الغابة، الاصابة و… آمده است که عبدالله در مدینه وفات کرد و در بقیع دفن شد.

۲. این که حضرت زینب سلام الله علیها به دلیل قحطی و گرسنگی و فرار از وبا و… همراه عبدالله به شام آمده باشد، ریشه تاریخی ندارد، بلکه صرفاً یک حدس و استنباط از سوی برخی تاریخ نویسان است. زیرا همین که دیده اند مزار موجود در راویه در خارج از دمشق مربوط به زینب است، ذهنشان از زینب به فرد اکمل آن یعنی زینب کبری سلام الله علیها متبادر شده است، و خواسته اند برای علت حضور حضرت زینب کبری سلام الله علیها در آنجا دلیلی از پیش خود مطرح سازند و وجهی بتراشند.

۳. هیچ مورخی نگفته است، عبدالله بن جعفر در خارج از شام (راویه) باغ، مزارع، روستا و… داشته است، تا این که بخواهد به آن دیار هجرت کند و به کار آن بپردازد.

۴. به فرض آن که عبدالله در شام باغ و بستانی داشته باشد، چه انگیزه ای وجود دارد که ایشان همسرش حضرت زینب کبری سلام الله علیها را هم به آنجا بیاورد؟ زینبی که پیش از آن در لباس اسارت به شام آمده بود و به صورتی نامناسب همراه برادرزاده اش امام زین العابدین علیه السّلام به دربار یزید خوانده شده بود. آیا اصلاً می توان تصور کرد که زینب (س) با آن همه مصیبتی که در شام دید، باز هم به آنجا رغبتی داشته باشد. اگر دلیل آمدن به شام گرسنگی و قحطی بود می توانست از راهی ساده تر این مشکل را حل کند. و علاوه بر این چرا فقط حضرت زینب کبری سلام الله علیها را به شام آورد و بقیه اهل و عیالش را با آن گرسنگی ها و قحطی ها در حجاز رها کرد؟ !

بنابراین با توجّه به ادله ای که بیان کردیم، دلیل حضور حضرت زینب کبری سلام الله علیها در شام را نمی توان به نحوی که گفته اند بپذیریم، بلکه می توانیم آن را به گونه ای دیگر اثبات کنیم.

اگر به خاطر داشته باشید پیش از این گفتیم که حضرت زینب کبری سلام الله علیها به دستور یزید -لعنةالله علیه- از مدینه تبعید شدند. (۱۲) معنای این سخن آن است که باید دلیل حضور حضرت زینب کبری (س) در شام را اقامت اجباری به دستور یزید دانست، نه هجرت ناشی از قحطی و همراهی با همسرش عبدالله بن جعفر و… چنان که پیش از این آنها را پاسخ گفتیم. بنابراین می توان نظریه دوم را فی الجمله به تقریری که بیان شد، پذیرفت.

امّا نظریه سوم، که قول ضعیفی است و تنها در کتاب اخبار الزینبات روایاتی دال بر هجرت حضرت زینب کبری سلام الله علیها به مصر وجود دارد که اکثراً مرفوعه و ضعیف است، (۱۳) و احتمالاً در اخباری هم که در این کتاب ذکر شده میان زینب بنت یحیی، و زینب بنت علی علیه السّلام خلط شده است.

پاورقی و منابع:

۱. ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ ق، ج ۸، ص ۳۴۰. عزالدین جزری، اسدالغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۷، ص۱۳۰.

۲. ابی الحسین یحیی بن حسن بن جعفر بن اعرج بن حسین بن زین العابدین، اخبار الزینبات، نسخه خطی، بی تا، بی نا، ص ۱۲۳.

۳. اخبار الزینبات، ص ۱۲۵.

۴. عزالدین جزری، اسدالغابة فی معرفة الصحابه، ج۷، ص۱۳۰.

۵. سید محسن امین، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ ق، ج۷، ص۱۴۲.

۶. سپهر، میرزا عباس قلی خان، ناسخ التواریخ، چاپ بمبئی، ص ۶۵، (به نقل از اعیان الشیعه) .

۷. سید محسن امین. همان.

۸. بهایی، به نقل از نهضة الحسین، ص ۹۷ و وسیلة الدارین فی انصار الحسین، ص ۱۴۰.

۹. سید محسن امین، اعیان الشیعه، ج۷، ص۱۴۰.

۱۰. اخبار الزینبات، همان، ص ۱۱۵.

۱۱. همان، ص ۱۱۷.

۱۲. ر. ک: اخبار الزینبیات، همان، ص ۴.

۱۳. اخبار الزینبات، همان، ص۱۲۰.