«پروانه» ؛ وارستگی از پیله‌های تاریکی

اصلی ترین عامل موفقیت پروانه داستان گویی سریال است. بسیاری ممکن است در نظر اول پروانه را یک ملودرام سیاسی و بدانند اما سریال پروانه با اینکه فضاهای سیاسی جدی را دارا می باشد و شخصیت های اصلی فیلم هر کدام یک پای آنها در ساواک و گروه منافقین قرار دارد، اما بیش از همه فضاهای انسانی و احساسی عاشقانه بین امیر و پروانه عامل پیش برنده داستان است.

* سریال پروانه را قطعا یک غیرایرانی نیز نگاه خواهد کرد

به گزارش پارس به نقل از فارس، سریال پروانه یک ملودرام عاشقانه و حتی اجتماعی است. سریال پروانه را قطعا یک غیرایرانی که خیلی با فضاهای سیاسی ایران نیز آشنا نیست نگاه خواهد کرد، چرا که فضای داستان با اینکه در دوران سرد و تاریک حکومت پهلوی می گذرد به حدی یک عاشقانه لطیف و محجوب روایت شده است که هیچ گاه آن تاریکی و سرما سیاسی مخاطب را پس نخواهد زد و بالعکس همراه و مجذوب گرما و روشنایی عشق پروانه و امیر می شوند. زوجی که برای رسیدن به آرمان خود حتی به مرتبه شهادت نیز می رسند.

این روزها به حدی سریال ها و فیلم های سیاسی و مذهبی تلویزیونی رنگ و لعاب شعار و پیام زدگی به خود گرفته است و هرکس بخواهد سریال ارزشی ببیند، حتما نشانه های فراوان از شعارزدگی و کلیشه ها را در آن نمایان است (مثال سریال بالهای خیس که همزمان با پروانه از شبکه یک پخش می شد) .

وقتی سریال ها مملو از شعار، بدون دقت کردن به ظرفیت های داستانی فراوان هستند، شاید روند ناگزیری است که کارگردانان دغدغه مند به معنای واقعی و باهوش برای فرار از برچسب های که به دیگر کارهای مشابه زده می شود، دوری ‬ از مستقیم گویی در حرف های سیاسی و مذهبی کنند.

البته این قاعده بسیار درستی است که در سینمای غرب هم بدان می پردازد، هرچند وجود فیلم ها و سریال های پروپاگاندایی را نمی توان انکار کرد که خیلی شجاعانه رک و مستقیم حرف خود را به بهترین شکل ممکن بیان می دارند و مخاطب خود را همراه می کنند (مثل فیلم آرگو) اما همیشه این مدل کارها مخالفان سرسخت و جدی خواهد داشت.

در این بین فیلم های دیگری هم هستند که در لعاب یک داستان عاشقانه، دلهره آور و… بیشترین و بهترین اهداف سیاسی را نیز دنبال می کنند و غیرمستقیم به خورد مخاطب می دهند حتی ممکن است مخالف خود را نیز همراه کنند؛ مثل فیلم کازابلانکا، فیلم پسران بد (Bad Boys) ، منطقه سبز (Green Zone) یا جان سخت (Die hard) که با اینکه توجیه گر سیاست های متجاوزگرایانه آمریکا است، حتی جمهوری اسلامی ایران نیز بارها آن را از تلویزیون خود پخش می کند، چرا که از حرف اصلی فیلم که غیر مستقیم بیان می شود، غافل است.

پروانه حرف های مذهبی و سیاسی خود را غیرمستقیم به بهترین شکل ممکن ارائه داده است و این معجزه داستان گویی است؛ پروانه در دل داستان حرکت می کند و بیش از هرچیز سعی می کند به داستان وفادار بماند و اتفاق و دیالوگی را خارج از اقتضائات داستان بیان نکند.

در چنین سریال هایی حس همراهی بیننده نیز در حد اعلی درجه اتفاق می افتد چراکه شخصیت های اصلی داستان رفتار یا گفتار خارج از داستانی احیانا برای ارائه یک پیام خوب و… را ندارند. داستان گویی و شخصیت پردازی درست و دقیق می تواند معجزه ای کند که شما فرد بسیار مخالف و معاند یک پیام مشخص را، با داستان جذاب و گیرا همان پیامی که نسبت به آن مخالفت دارد را همراه کند از همین روست که افلاطون همواره شاعران و داستان سرایان را به خاطر داشتن قدرت جادویی شان از مدینه فاضله خود اخراج می کرد، چرا که ممکن است حرف هایی را به خورد مردم بدهند که خود مردم با آنها در حالت غیر از شعر و داستان مخالف باشند.

* تضاد بین امیر و پروانه، تضاد بین عقل و عشق است

فضای حس و عاطفی بین امیر و پروانه اتفاق کم نظیر بود که در حین نجابت و حیا به دور از اروتیک بازی های مرسوم حس انسانی عاطفی مخاطب را بر می انگیزاند و بیش از آنکه درگیر ظاهر و وجوه مادی داستان بشویم، بیشتر همراه احساسات درونی شخصیت ها می شویم. پروانه یک دختر اشرافی نویسنده درونگراست که از قضا خیلی هم به مسائل دینی و سیاسی، همانند امیر پایبندی ندارد، از همین جا چالش بین دو شخصیت شکل می گیرد. امیر یک فرد مبارز مذهبی است که همه چیز خود را برای مبارزه با حکومت طاغوت گذاشته است.

امیر بر خلاف پروانه که فردی احساسی و عاطفی است، جنبه عقلانی و پختگی شخصیتی در آن ظهور و بروز دارد. تضاد بین امیر و پروانه، تضاد بین عقل و عشق است و در روایت داستان در یک سیر و سلوکی که برای هر دوی آنها اتفاق می افتد، این عقل و عشق به وحدت می رسند. پروانه ابتدای داستان که امیر را به خاطر کشتن یک سگ به شهربانی تحویل می دهد به همراهی و همدلی می رسد که جان خود را نیز برای نجات او به خطر می اندازد؛ در داستان هرچه جلو می رویم پروانه از پیله اشرافی خود رها می شود و در پیله عاشقانه ای گرفتار می شود که هر چه می کند نمی تواند از آن رها شود و دلیل این وارستگی معجزه عشق است و نه چیز دیگر.

امیر نیز در داستان به وارستگی می رسد، او که خالصانه و مومنانه با سازمان همکاری می کند، به تدریج متوجه می شود که بسیاری از کارهای سازمان با دین سازگاری ندارد. از برداشته شدن آیه قرآن از آرم سازمان، تا کشته شدن مردم بی گناه و دوست سازمانی اش، خودکشی عاطفه (الهام چرخنده) و… باعث جدایی اش از سازمانی سیاه و فاسد می شود. از همه مهمتر حضور روحانی سریال (هدایت هاشمی) به عنوان نقش هدایتگر و پیوستن او به حرکت انقلابی امام که در قسمت های پایانی با عکس امام (ره) در تاقچه خانه امیر واضح و مشهود می شود که امیر نیز در سلوک خود به یک خودآگاهی و وارستگی از رفتار گذشته خود رسیده است. اما همه اینها هیچگاه شعار نمی شود و این حرف ها در دل داستان و بدون شعار زدگی به بهترین شکل بیان می شود و در آخر نیز جان خود را بر اثر ایمان مبارزاتی جدیدی که از روحانی داستان یاد گرفته است، می گذارد.

* ارائه تصویر مطلوبی از زن ایرانی در آثار جلیل سامان

پروانه با اینکه از طبقه اشراف و شبه روشنفکر است، اما متانت و حیا یک زن ایرانی را نیز همراه خود دارد. جلیل سامان یکی از بهترین کارهایی که در دو سریال خود انجام داد، ارائه تصویر مطلوبی از زن ایرانی است که این روزها برنامه های ما به جد نیازمند آن هستند. شخصیت سارا با بازی فوق العاده خانم لیلا زارع در سریال « ارمغان تاریکی» که با کارگردانی آقای سامان نیز همراه بود، بخشی از وجوه یک زن مومن و متدین را در تمامی گفتارها و بیان ها به نمایش گذاشت. حلقه مفقوده بازیگران زن در برنامه های صداوسیما توجه به حیا و عفاف باطنی است که در شخصیت های زن سریال آقای سامان این مسئله را مشاهده نمی کنیم. سارا به عنوان یک دختر از طبقه مذهبی و « پروانه» از طبقه روشنفکر و اشرافی هر دو دارای نجابت و متانت زن مسلمان ایرانی با توجه به تفاوت و تمایزهای طبقاتی خود بودند و به نظر بهترین تاثیر گذاری در حوزه فرهنگ عفاف و حیا با تکثیر چنین شخصیت هایی به خصوص سارا « ارمغان تاریکی» هستیم. برای ترویج فرهنگ حیا و عفاف کافی است شخصیت هایی مثل سارا در فیلم و سریال با هر موضوعی داشته باشیم که غیر مستقیم الگوسازی ذهنی مخاطب را شکل دهیم، البته به شرط آنکه سارا نقاش فعال و قهرمانانه زنانه همانند سریال ارمغان تاریکی داشته باشد.

سریال در کارگردانی و به جهت سطح کیفی یک تراز بسیار مناسب و ایده آل برای کارهای تلوزیونی است. کارگردانی کار به دقت و تخصص تمام انجام شده است. یکی از نکات بارز کارگردانی حرکت های فراوان دوربین بود، اما حرکت دوربین هیچگاه اضافی، تزیینی و مازاد نبود.

میزانسن هایی کار به همراه حرکت دوربین به یک پیوستگی بسیار خوبی رسیده اند، که سیال و روان بودن تکنیکی کار را در بالاترین شکل ممکن رسانیده بود. به نظر اکثر پلان های برداشتی سریال با یک دوربین انجام شده است و یا نهایتا با دو دوربین آن هم در پلان هایی که گفت وگو دو نفره رو در رو انجام می شود، این در حالی است در بسیاری از سریال ها شاهیدم کارگردان ها حداقل از سه تصویربردار همزمان کنار بازیگر با زاویه ها و اندازه نماهای حساب نشده رها می کنند و هرچه پیش آمد خوش آمد، تا بتوانند سریع تر کار را جمع بکنند. خوب طبعا در چنین سریال هایی خیلی نباید میزانسن، دکوپاژ زیبایی شناسانه و تامل برانگیز فرمی را جست وجو کرد.

اما در سریال پروانه وقتی روحانی (هدایت هاشمی) با امیر در حال صحبت کردن است، درحال چرخاندن نوار کاستی است، در وقتی هم که نشسته است، بیکار نباشد، چرا که این میزانسن بخشی از شخصیت روحانی داستان است، در طول پلان های مختلف که شاهد او هستیم در حال کار و کوشش و فعالیت است، حتی وقتی که در حجره در حال جمع آوری فرش کف حجره است، به طلبه ای که در اتاق بغل درحال مطالعه است، می گوید: « برادر سعیکم مشکور، پاشو برو به طلبه های دیگه کمک بکن» .

مثال دیگر بررسی امیر و پروانه ابتدای فیلم با انتهای فیلم است و مقایسه این دو سکانس سیر صعودی پروانه و امیر را به خوبی نشان می دهد.

امیر و پروانه - قسمت ۸: پروانه سالی چندبار به ویلای تجملاتی پدرش در شمال می رود، چرا که پر از نوشته های اوست. پروانه و امیر روی مبلمانی گران قمیت کنار شعله های آتش شومیه نشسته اند. پروانه همیشه دلش می خواسته شعر بگوید، اما هیچوقت نتوانسته است. از شعرهای خود برای امیر می خواند، امیر آرام است و تنها گوش می دهد، نگاه امیر دائما روی زمین چیزی را جستجو می کند، گویی از شرم در حال سوختن است. پروانه ناراحت و مشوش است و اصلا از شعرهای خود رضایت ندارد و برگه های شعر را دائما داخل آتش شومینه کنار خود می اندازد. امیر بعد از تمام شدن خواندن شعر توسط پروانه با ناراحتی و خجالت از جایش بلند می شود.

پروانه: دیشب خواب دیده ام، گوشواره ام گم شد/ فال قهوه گرفته ام، تلخ بود/من آن شب سیاه سکوتم، از خاکستر آتشکده خاموش نگاهت برخیز.

امیر و پروانه - قسمت ۱۸: پروانه در خانه ساده و محقر خود روی صندلی کنار امیر نشسته است. در آن خانه ساده نشانی از شومینه آتش و مبلمان های زینتی نیست ولی شعله های کوچک شمع فضا را پر کرده است. امیر به چشمان پروانه خیره شده است. پروانه آرام و با اعتماد به نفس با خودکاری که امیر برای روز تولد او هدیه خریده است شعرش را نوشته است، شعری که همیشه دوست داشته آن را بسراید. امیر بعد از تمام شدن خواندن شعر توسط پروانه با خوشحالی و شعف به او تبریک می گوید.

پروانه: ای درگذشته از فراسوی نیک و بد/ای عشق/ای تجسم حقیقت مطلق/چه سنگین، چه باوقار/ در کوچه های خلوتم باز آمدی

* دیالوگ های بسیار گیراست؛ لذا حرفی که از دل برآید، لاجرم بر دل هم تاثیر می گذارد

مثال های اینگونه در سریال فراوان می تواند زد، قرض تاکید بر این نکته است که اکثر پلان ها حساب شده و دقیق تصویربرداری شد. سکانس ها شروع، میانه و پایان دارند و ربط معنادار و دقیقی با سکانس قبل و بعد خود دارند، حال آنکه در برخی سریال ها در هر قسمت اگر چند سکانس آن را هم برداریم، خیلی اتفاق جدی رخ نخواهد داد، در حالی که در سریال پروانه نبود هر پلان آن صدمه ای به کلیت کار می زد.

از تصویربرداری و نورپردازی فوق العاده سریال نیز نباید ساده گذشت. سریال داستان خود را در سال ۵۴ روایت می کند، دوران اختناق و تاریکی که مردم در نارضایتی نسبت به حاکمیت به سر می برند. لذا بهترین نورپردازی برای چنین دورانی همراه با تاریکی است. نورپردازی کار به صورت نیمه تاریک و نیمه روشن انجام شده است و این حس دوگانگی تاریکی و روشنایی همیشه همراه حسی مخاطب است یا وقتی وارد زندان مجازاتی ساواک می شویم، نور به حداقل خود می رسد و فضا در تاریکی بیشتری فرو می رود، این بهترین شکل ممکن برای انتقال حس و حال آن دوران است و از هر دیالوگ و شعاری تاثیر گذار است. نوع کادر بندی، فولو و فوکوس های متعدد، حرکت دوربین، نورپردازی به حدی سطح فنی کار را افزایش داده بود که در فیلم های سینمایی نیز چنین وضعیتی را کمتر می توان مشاهده کرد.

دیالوگ های بسیار گیرا و جذاب کار نیز از بخش دیگر سریال است که باید به طور جداگانه در کار صحبت کرد. بهترین دیالوگ را در زبان یک شصخیت نابالغ بگذاریم، قطعا آن دیالوگ حرام خواهد شد و اما دیالوگ خوب وقتی کارکرد دارد که شخصیتی آن را بیان بدارد که مخاطب با آن هم ذات پنداری کند و حرف زبان شخصیت سریال را، حرف ناگفته دل خود بداند، حرفی که وقتی بیان شد، بگوید، این همانی است که من می خواستم بگویم و نمیتوانستم. در واقع مخاطب حرف را تنها برای خود بداند و گویی این سریال تنها برای او ساخته شده است لذا حرفی که از دل برآید، لاجرم بر دل هم تاثیر می گذارد. دیالوگ ها به حدی گیرایی و همراهی را در مخاطب ایجاد می کرد که در فضاهای مجازی نیز این دیالوگ ها تکرار و همذات پنداری می شد.

به طور مثال دیالوگ پروانه که در پایان سکانس فوق العاده آن را بیان می کند: « من خوشبختی رو نمی خوام، امیر رو می خوام» نگارنده آن را در یادداشت های مختلف در فضای مجازی یافت که مورد استفاده قرار گرفته است. سریال پروانه به جد از شعار و پیام دادن دور بود و مخاطب خود را به تامل و تدبر بیشتر در آنچه که می دید، دعوت می کرد. دیالوگها، رفتارها، میزانسن ها و… مخاطب را دعوت به دیدن و اندیشیدن می کرد. بعضی از سریال ها به طور مثال کلاه پهلوی به حدی پیام های خود را رو و شعاری به صورت مخاطب می کوبند؛ جای هیچ تفکر و اندیشیدن را برای مخاطب نمی گذارند و همه حرف ها را می جویند و در دهان مخاطب می گذارند، یا اول هر قسمت باز کارگردان و نویسنده کار تحلیل ها و پیام های قسمت گذشته را در قالب نریتور مروری می کند و نتیجه گیری می کند که مخاطب را شیر فهم کرده باشد تا خدای ناکرده فکر دیگری نکنند. در این گونه سریال ها بیش از آنکه ببینم و بیاندیشیم، می شنویم و شیر فهم می شویم، اما پروانه تا حدود زیادی موفق شده بود به زبان تصویر خود را نزدیک کند.

* اصلی ترین عامل ضعف سریال « پروانه» ریتم تند روایت داستان باشد

با این همه سریال پروانه بدون اشکال نبود. شاید اصلی ترین عامل ضعف سریال ریتم تند روایت داستان باشد که در اکثر اتفاقات و حوادث آن را مشاهده می کردیم. اینکه هر قسمت نقطه عطف مخصوص به خود را دارا باشد، بسیار امر خوبی است. درست چیزی که در سریال های دیگر مشاهده نمی کنیم و قسمت ها می گذرد و اصلا نمی فهمیم، چی به چیست. ولی نقطه عطف نباید خیلی تند و سریع انجام شود. نقطه عطف باید شیب و سرعت مناسب خود را دارا باشد که همراه فهم مخاطب عام حرکت کند تا در این سرعت و تغییرات ناگهانی و تند مخاطب رها نشود.

در واقع تا هنوز دلیل اتفاق قبلی را مشخص و باور پذیر نکرده ایم، اجازه نداریم با بهت و مواجه جدید مخاطب را روبرو کنیم. نقاط عطف و ریتم روایت داستان پروانه می توانست خیلی بهتر از این باشد، شاید تعداد قسمت های کم و زمان کوتاه ۳۰ دقیقه ای برای هر قسمت یکی از عوامل این شتاب باشد؛ به طور مثال فرار کردن پروانه از مسافر خانه آن هم درست در زمانی که نرگس دستگیر شده است و مشکلات سازمانی امیر نیز زیاد می باشد. رفتن پروانه توجیه عاقلانه و درستی ندارد. شاید گفته شود، ایثار و فداکاری که پروانه نسبت به معشوق خود داشت و اینکه دوست نداشت او را در سختی و مشکلات ببیند، عامل فرار بود، اما با تاملی اندک می توان فهمید فرار پروانه هیچ کمکی به امیر نمی کند و حتی مشکلات او را زیادتر می کند از طرفی عشق پروانه به امیر می بایست عامل جذب باشند نه فرار. نکته ای که بعد هم دوست پروانه به او گوشزد می کند. فرار پروانه اتفاق معقول برای آن شخصیت نبود، اما برای پیشبرد داستان بود. شاید بهتر بود پروانه شاهد دستگیری امیر توسط ساواک می شد و بعد او از این ماجرا خود را پنهان می کرد.

* عدم پرداخت کامل شخصیت « نرگس» در سریال پروانه

حضور نرگس (سپیده خداوردی) به عنوان یک عامل تغییر دهنده اصلی داستان بدون پرداخت شخصیتی مشخص از نقاط دیگر ضعف داستان بود و بدتر اینکه بر حسب اتفاق وارد داستان می شود. در ابتدا سریال متوجه می شویم که نرگس توسط ساواک کشته است، در دو، سوم پایانی داستان متوجه می شویم که اتفاقی این وسط افتاده است و زنده است. هرچند حضور نرگس روند داستان را مشکل تر و پیچیده تر می کند، اما باز شخصیتی به این مهمی شروع، میانه و پایان به حد خود را باید دارا باشد.

در داستان دو مثلث عشقی نیمه اول و نیمه دوم سریال را شاهد هستیم. مثلت اول بین امیر، طالبی (نیما رئیسی) و پروانه است که در این مثلث نقش طالبی به خوبی پرداخت می شود اما در مثلث دوم عشقی که بین نرگس، پروانه و امیر است. نرگس برای مخاطب شناس نیست، با اینکه شخصیت نرگس خیلی بیش تر از طالبی مهم و حساس تر است، اما پرداخت درستی نشده است اما نکته مهم سریال این است که هرکدام از این مثلث های عشقی را با وفا، صدق و پاکی پایان می دهد و در روایت هیچگاه آلوده به ابتذال نمی شود.

بسیاری از پلان های فیلم دیدنی بودند و این اصل فیلمنامه نویسی که را که « نگو و نشان بده» را رعایت کرده بود اما بیشتر معطوف نشان دادن تنهایی های حسی و عاطفی امیر و پروانه شده بود؛ بسیاری از سکانس ها در سریال بود که پروانه در خلوت تنهایی ست و موسیقی فوق العاده خوب کار نیز کشش و حس همراهی را ایجاد می کرد اما زبان تصویر بیش از هر چیز معطوف به نشان دادن رفتار است و نه نشان دادن حس.

به نظر پلان های تنهایی باید با رفتار تصحیح می شد؛ سکانس های تنهایی حس همراهی مخاطب نسبت به شخصیت را بر می انگیزاند ولی تا وقتی که بازیگر از خود رفتاری نشان ندهد، مخاطب نمی تواند باطن اندیشی کند تا بفهمد شخصیت به چه فکر می کند. مخاطب متوجه حسن ناراحتی، خوشحالی، فراق و… می شود ولی هیچگاه در تصمیمات فکری او شریک نمی شود و اینجا می بایست با زبان تصویر که زبان رفتار است، آن را نشان دهیم.

* سریال تراز و الگو جمهوری اسلامی قطعا کاری شبیه به پروانه است

شاید یک دلیلی که نقاط عطف خیلی فهمیده نمی شد، توجه بیش از حد به این فضاهای حسی تنهای امیر و پروانه بود؛ گاه حدود نیمی از سریال با موسیقی متن همراه می شد و اگر موسیقی را بر می داشتیم یا کم می کردیم، معلوم نبود چه بر سر کار آید.

کلیت سریال پروانه با عوامل مختلفی که هر اثر هنری داراست، از قبیل موسیقی متن، تصویر، نور، بازی، فیلمنامه، کارگردانی و… حتی تیتراژ ابتدا و انتها و ترانه بسیار زیبایی پایانی یکدستی و هماهنگی خوبی داشت. در واقع این کثرت به یک وحدت و هارمونی منظم و تاثیر گذاری تبدیل شد که هر کدام از اجزا مکمل و هم افزایی را در کار ایجاد می کردند؛ سریال تراز و الگو جمهوری اسلامی قطعا کاری شبیه به پروانه است و اگر در سال نیمی از سریال های صدا و سیما کیفیت فنی و محتوایی سریال پروانه را دارا باشند، بدون شک رجوع مردم به شبکه های ماهواره ای و… بسیار کمتر خواهد شد و این اتفاق حاصل نشود جز اینکه با توجه و الگو قرار دادن شیوه های فنی و محتوایی سریال هایی از قبیل کارهای آقای جلیل سامان، تکثیر چنین پروانه های زیبا و دلربایی را فراهم کنیم.