خواص زرشک در طب سنتی

زرشک (زرشک بی‌دانه) با نام علمی Berberis Vulgaris L. و نام عربی امبرباریس: درختی است دائمی که ارتفاعش به 3 متر می‌رسد. ریشه خزنده و ضخیم و شاخه‌های شکننده دارد.

ساقه و شاخه‌های آن، خاردار و خارهای آن 1-3 شاخه است. در صورتی که پوست ساقه و شاخه کنده شود، زردرنگ است. گل‌های آن زردرنگ است که به صورت خوشه‌ای از شاخه‌ها آویزان می‌شوند و کم‌کم به میوه‌های بیضی و قرمز خوش‌رنگ تبدیل می‌شوند.

بخش‌های مورد استفاده: میوه و پوست ریشه است.

زرشک قابض (جمع کننده) است. یعنی اگر کسی اسهال داشته باشد، می‌تواند مفید باشد به‌خصوص در افراد گرم مزاج. همچنین زیاده‌روی در مصرف آن یبوست ایجاد می‌کند.

زرشک ضد صفرا است. تشنگی و حرارت معده و کبد را مهار می‌کند. (علامت حرارت کبد این است که شخص حس می‌کند از درون گرم است و هوای گرم از گلوی فرد بیرون می‌آید و همچنین تشنگی و خشکی دهان ممکن است وجود داشته باشد.)

آب زرشک می‌تواند در کاهش حالت تهوع و استفراغ مفید باشد و دانه آن به تنهایی و یا به همراه ادویه مناسب جهت بهبود علائم برخی از انواع زخم روده مؤثر است.

قلب و کبد اعضایی هستند که مزاج گرم دارند. در هوای گرم باید به آن‌ها کمک کرد که خیلی گرم نشوند. زیرا قلبی که بیش از حد گرم شود، دچار تپش می‌شود و فشارخون ممکن است بالا رود. حرارت زائد قلب و کبد را می‌توان با زرشک فرو نشاند.

آب زرشک مانع تهوع و استفراغی است که ناشی از صفرا است. افرادی که مزاج سردی دارند باید آب زرشک را شیرین کرده و مصرف کنند. می‌توان زرشک را در آب ریخته و قدری شکر یا پودر نبات و یا عسل نیز به آن اضافه کرده و ملایم جوشاند تا پخته و نرم شده و آب آن، شربت زرشک بوده و خود زرشک‌ها نیز، مربا محسوب می‌شوند. این فرآورده‌ها، دارای سردی کمتری نسبت به زرشک بوده و برای افرادی که با مصرف خود زرشک اذیت می‌شوند (دچار سردی معده یا مزاج می‌شوند) مناسب است. پس سردمزاجان بهتر است از این محصولات استفاده کنند تا هم از فواید زرشک بهره‌مند شوند و هم عارضه به ایشان نرسد.

از دیدگاه طب سنتی:

  دارای طبع سرد و خشک در درجه سوم است.

 کاهنده تشنگی و حرارت معده و کبد و جوشش خون و کم کننده خونریزی در برخی از انواع بواسیر است.

 تقویت‌کننده قلب و جگر و معده گرم می‌باشد و با ادویه مناسب، تقویت کننده کبد سرد و تر است و همچنین در رفع اسهالی که ناشی از ضعف کبد می‌باشد مؤثر است.

 آب زرشک می‌تواند در کاهش حالت تهوع و استفراغ مفید باشد و دانه آن به تنهایی و یا به همراه ادویه مناسب جهت بهبود علائم برخی از انواع زخم روده مؤثر است.

تقویت کننده و افزایش دهنده اشتها است.

 برای افراد دارای مزاج‌های گرم و صفراوی مفید است.

کاربردها در طب نوین:

با توجه به آنکه بیشترین مواد مؤثره آن در ریشه، سپس در میوه و نهایتاً در ساقه آن وجود دارد، بیشترین تأثیر دارویی و درمانی این گیاه، مربوط به ریشه آن است و میوه زرشک، بیشتر، مصرف خوراکی دارد.

زرشک خوراکی، حاوی vit c فراوان، قندها، پکتین و کمی بربرین (آلکالوئید سمی) است.

همچنین مطالعات نشان داده میوه زرشک در بهبود برخی از انواع یبوست و افزایش اشتها، سوزش سردل (heartburn& stomach crampa) مفید است.

پوست ریشه آن، دارای vitC بوده که سبب تقویت سیستم ایمنی بدن شده همچنین محرک جذب آهن و جلوگیری از ابتلا به اسکوروی می‌گردد و دارای اثرات خفیف مدری نیز می‌باشد مقادیر زیادی آلکالوئید، از جمله پروتوبربرین ها که مهمترین آن، بربرین است، می‌باشد؛ که بسیار سمی است.

بربرین، حساس به حرارت نیست و با جوشاندن از بین نمی‌رود؛ ولی چون vit c، به حرارت حساس است، به هنگام نیاز به اثرات vit c، از دم‌کرده آن با آب سرد استفاده می‌شود.

همچنین در برخی از انواع اسهال‌های عفونی (Infectious diarrhea)، عفونت قسمت فوقانی دستگاه تنفسی (Upper respiratory tract infections)، هلیکوباکترپیلوری (Anti-Helicobacter pylori)، پیشگیری از سرطان (Cancer prevention) دارای سطوح مختلف اثرات درمانی می‌باشد.

مطالعات حیوانی در رابطه با مصرف زرشک در دوران بارداری و شیردهی نشان داده است که زرشک باعث جداسازی بیلیروبین از پروتئین‌های حامل آن در سرم می‌شود و احتمال بروز زردی نوزادی (کرنیکتروس) را افزایش داده و همچنین در نوزادان مبتلا به زردی دارای منع مصرف است.
در مطالعات انجام شده زرشک دارای اثرات ضد باکتریال، ضد قارچ و ضد هلیکوباکتر پیلوری می‌باشد.

همچنین مصرف زرشک در دوز کم اثرات محرک بر سیستم قلبی ریوی دارد ولی مصرف دوز بالای آن اثرات مهاری بر این سیستم نشان داده است.

خطرات و هشدارها

از دیدگاه طب سنتی مصرف زرشک در افراد دارای مزاج سرد و سوءمزاجات بلغمی و سوداوی و افراد مبتلا به قولنج و نفخ مضر است.

افراد باردار مخصوصاً در سه ماهه اول بارداری باید از مصرف بی رویه زرشک پرهیز کنند چون ممکن است باعث ایجاد نقایصی در جنین شود؛ زیرا آلکالوئیدها، محرک رحم و موجب آسیب به جنین در روند رشد داخل رحمی (تراتوژن) هستند؛ در زنان باردار، احتیاط مصرف دارد.

مصرف زرشک می‌تواند باعث کاهش فعالیت پلاکتی شده و در بیماران مصرف کننده داروهای ضد انعقاد دارای احتیاط و تداخل اثر است.

طرز نگهداری

در ظروف دربسته دور از نور، رطوبت و در جای خنک نگهداری شود.