۱۰ ویژگی سخنانی که بعد از ۴۰ سال منتشر شد

به گزارش پارس به نقل از فارس، چهل سال گذشته است، چهل سال… گوهری بس گرانبها و عزیز، در اطرافمان بوده، اما از آن غافل و از برکتش محروم بودیم. گوهری درخشان از دریای زلال قرآن حکیم، گوهری نورانی از جنس کتاب نور، چهل سال خاک خورد و فقدانش، مردم تشنة معارف قرآن و اهلبیت را آزار داد. گوهری بیمثلومانند بهنام « طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» .

روزهای آخر تابستان ۱۳۵۳، امام جماعت مسجد کوچک و نیمه کاره امام حسن مجتبی، در انتهای بازار سرشور مشهد، با شروع ماه رمضان، برنامة جدیدی برای مسجد می ریزد. سیّدعلی خامنه ایِ سی و پنج ساله، با آن قد رشید و چشمان نافذش، بنا می کند که هر روز ِماه مبارک، بعد از نماز ظهر و عصر، قرآن به دست، پشت تریبون بایستد، و یک ساعت، با حرارت سخنرانی کند، با موضوع « طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» .

با شروع جلسات، شهر مشهد به هم می ریزد. در آخرین روزهای تابستان، وقت نماز ظهر، که معمولاً شهر خلوت می شود و مردم به استراحتی چند ساعته تن می دهند، در گوشه ای از شهر، جنب و جوشی عجیب برپاست. مردم، از پیر و جوان و زن و مرد، از راههای دور و نزدیک، در هوای گرم ظهرها، با زبان های خشک روزه دار، در حرکتند به سمت مسجد کوچک و نیمه کارة امام حسن. همه مشتاقانه خود را به این مسجد کوچک و نیمه کاره میرسانند تا از سفرة پربرکت معارفی که سیّد جوان در بهترین ماه خدا برایشان پهن کرده است، بهره ها ببرند و تشنگی هایشان را فرو بنشانند.

هر روز به تعداد مستمعان این روحانی جوان اضافه و مجلسش شلوغ تر می شود. حتی دیگر در گاراژ بسیار بزرگ پشت مسجد هم جایی برای نشستن پیدا نمی شود. چشم که می گردانی، می بینی از همه قشری هم پای منبرش، پای کلاس درسش نشسته اند: طلبه، دانشجو، دانش آموز، کاسب، اهل محل، دختر، پسر؛ و اکثراً هم جوان.

در جلسة سیّدعلی آقای خامنه ای، همه چیز نو و جدید است. قبل از شروع جلسه، به هر نفر برگ های کپی شده می دهند که در آن خلاصه ای از مباحث جلسه نوشته شده. سخنران، برخلاف معمول، روی منبر نمی نشیند؛ پشت تریبون می ایستد و هر روز، با زبان روزه، بیش از یک ساعت، با حرارت و صدای بلند صحبت می کند. بعد از سخنرانی، یک قاری قرآن، در جایگاهی که روی منبر برایش آماده کرده اند، می نشیند و آیاتِ مطرح شده در آن جلسه را با صوت و لحن زیبا قرائت می کند. جلسة سخنرانیِ مسجد، بیشتر به یک کلاسِ آموزشی شباهت دارد تا یک جلسة سخنرانی ِمعمولی.

سالها، سالهای خفقان و استبداد و دیکتاتوری رژیم پهلوی، سالهای سیاه شکنجه و کشتنِ زیر شکنجه است. در این سالهای تاریک که امام خمینی را تبعید کرده اند در هیچ محفل دینی ای، نمی شود کوچکترین حرف یا حتی اشاره ای به موضوعات حساسِ رژیم طاغوت کرد. ساواک در اوج اقتدار است و همه جا جاسوس دارد. خواندن آیاتِ مربوط به جهاد و مبارزه جرم است و اگر سخنرانی، در آیه ای نام بنی اسرائیل را بیاورد و اشارهای به اسرائیل بکند، مجلسش تعطیل و خودش زندانی می شود. بااین همه، روحانی جوان ِمسجد امام حسن، به سن جوانی، پیر مبارزه است. این شاگرد مکتب امام رضا می داند چطور سخنرانی کند و جلسه را اداره بکند که گرفتار گرگ های هار ساواک نشود. او در نهایت کیاست و درایت، معبری باز می کند برای رساندن نورِ کلام خدا، به امت دور مانده از قرآن.

آقای خامنه ای با دقت و زیرکی تمام، مجموعة اعتقادات و عقاید اسلامی را از زبان، قرآن طوری بیان می کند که مردم علاوه بر ساختن دوبارة اعتقادات خود بر اساس معارف قرآن، به فکر ایجاد کردن جامعة اسلامی نیز می افتند! سیّد جوان، مباحثش را از ایمان شروع کرده، به توحید رسانده، و بعد با مطرح کردن نبوت و ولایت و با تمام شدن ماه رمضان این دورة اعتقادی ناب و بی نظیر را به پایان می رساند. سیّد جوان در این جلسات توانست با کاشتن بذر ِایمان آگاهانه در قلب و جان جوانان مشهد، آنان را با قرآن آشتی دهد. و قرآن عزیز را از غربتِ طاقچه ها و سفره های عقد و مجالس ختم، درآورده و در اختیار جوانان بگذارد.

سالهای سال، عده ای که فهم درستی از دین نداشتند، با افکار خشک خود مردم را به بهانه ها و معاذیر مختلف از قرآن دور نگه داشته بودند که مثلاً فهم قرآن کار مردم عادی نیست و فقط قرآن را باید به امید ثوابش خواند و این حرفها. حرفهایی که حکومتها از آن استقبال می کردند. اما سیّدعلی آقای خامنه ای اینها را یا توطئة دشمن می دانست یا کج فهمی های خواص.

خودش مجذوب قرآن بود، عاشق قرآن بود، فدایی قرآن بود، و کمر بسته بود که مهجوریت قرآن را از بین ببرد. یکّه و تنها، با قامتی رشید، با کلامی گرم و گیرا، قرآن به دست می گرفت، پشت تریبون می ایستاد، و تمام وجودش را وقف کلمات الهی می کرد. می خواست اندیشة ناب اسلامی را دوباره، از دل ناب ترین متن الهی احیا کند و قرآن را به قلب و عمل مردم ِمسلمان بازگرداند. او بر سر طاغوت هایی که بنایشان محو کامل محتوای معجزة ابدی خاتم پیغمبران و محدود کردن آن به جلدی و اوراقی بود، اینچنین فریاد میزد که:

« واى به حال آنهایى که مردم را از قرآن دور مى کنند، از قرآن مى رَمانند، به بهانه ها و معاذیر گوناگون، نمى گذارند مردم قرآن را باز کنند به قصد فهمیدن، وای به حالشان! و شما بدانید برادران و خواهران، که امروز سر و کار ما با قرآن است. همانطوری که پیغمبر خدا فرموده است: « فَاِذَا التَبَسَت عَلَیکُمُ الفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیکُم بِالقُرآنِ» آن روزى که فتنه ها مثل پاره هاى شب سیاه بر زندگى شما سایه بیفکند، بر شما باد به قرآن. کِى است آن روز؟ فتنه هاى تاریکِ مثل شب را نمى بینیم؟ راههاى عوضى را درمقابل چشم هاى نابینا و نزدیک بینمان مشاهده نمى کنیم؟ دزدان و غولها و راهزنها را از هرسویى و به هرشکلى، چشم بینا نمى بیند؟ پس کِى باید به قرآن رجوع کرد؟ برای کِى است؟ برای وقتىکه امام زمان صلوات الله علیه بیاید؟ او که خودش قرآن ناطق است؛ امروز روزىست که به قرآن مراجعه باید بکنیم. »

سرانجام، چند ماه پس از پایان یافتن جلسات طرح کلی در مسجد امام حسن، و پیرو جلسات شرح نهج البلاغه، سیّدعلی آقای خامنه ای دستگیر شده و راهی پایتختِ ستم می شود؛ راهیِ یکی از مخوف ترین شکنجه گاههای آن روزِ دنیا: « کمیتة مشترک ضد خرابکاری» .

حالا چهل سال از آن ماه رمضانِ فراموش نشدنی گذشته است و در این چهل سال، آن دریای معارف قرآنی، فقط در سینة همان چند هزار مستمع مشهدی باقی ماند و باقیِ تشنگان از آن بی بهره بودند. چهل سال، از آن معارفِ ناب قرآنی، فقط خبری مانده بود و نشانی آنقدر که از بودنش مطمئن شویم کتابچه ای بهنام « طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» .

آری! چهل سال دیر شد و از دست رفت. اما باز هم این سجدة شکر دارد که بالاخره بعد از گذشت این همه سال، گرد و غبار از این گنجینه برگرفته شد و آن گوهر نورانی، شاداب و پر نشاط، سر برآورد و جلوه گر شد. الحمدلله…

قدمت چهل ساله، وقار و جذبه اش را بالا برده، و تازگی و جوانی، از هر کلمه اش می بارد. آغوش باز کنیم برای این مهمانِ عزیز چهل سال در راه مانده. گنجینة « طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» از دل سالهای تاریک و سیاه و سراسر خفقان، برای امروز و فردا و فرداها، رسیده است تا قلبها را روشن کند. دریغ از سالهایی که گذشت…

کتابچه « طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن»

« طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» پنجمین اثر مکتوب حضرت آیت الله خامنه ای بود که قبل از انقلاب، در سال ۱۳۵۴ به چاپ رسید.

این کتابچه مجموعة همان پلی کپی هایی بود که در جلسات روزانة ماه رمضان مسجد امام حسن در سال ۱۳۵۳ در اختیار حاضران قرار داده مى‏ شد؛ به علاوة مقدمه ای که خود معظم له، قبل از چاپ بر آن نوشته بودند. مقدمه ای که در آن به خوبی ضرورت و لزوم ارائة طرحی کلی از اندیشة اسلامی مبتنی بر قرآن، بیان، و اهداف و ثمرات آن ذکر و دستاوردهایش برای مخاطب توضیح داده شده است. اما بعد از خواندن چنین مقدمه ای و رجوع به محتوا، خواننده متحیر می ماند که این مقدمه برای این کتاب است؟ افقی به این بلندی ترسیم شده برای این کتابچة مختصر؟

و جالب اینکه متن همین کتابچه نیز در عین مختصر و موجز بودن، ابعاد فردی و اجتماعی دین را درست در کنار هم قرار داده و برداشتی نو و بدیع از قرآن ارائه کرده است. به نظر نمی رسد برای چهل سال قبل باشد. ارجاعش به آیات، با عرف کتابها متفاوت است. به جای استناد به یک آیه، یک دسته آیه را انتخاب کرده است. کتابچه ای به ظاهر مختصر، اما با محتوایی عمیق.

مخاطبِ تشنه که با مطالعة این کتابچه، جرعه ای نوشیده است، مشتاق یافتن سرچشمه است: اگر این خلاصة آن جلسات است، پس خود جلسات چیست! این کتابچه با تصویر جلساتی که در مقدمه ترسیم شده بود، فاصله ها داشت. تصویری از گوهری که مخفی بودنش مایة حسرت و حرمان بود. و این عطش وقتی بیشتر می شد که می شنیدیم آن جلسات تا چه اندازه مورد توجه خود آقاست:

« من در مشهد یک بحثى کردم در باب ولایت، یک برداشت جدیدى از کلمة ولایت و مسئلة ولایت؛ ماه رمضان بود و بحث هایى براى جوانها مى کردیم، آن وقت ها راجعبه توحید و نبوت و چه و ازجمله ولایت. یک بحث قرآنى خیلى خوب و کاملى بود، بعد هم چاپ شد؛ یعنى خلاصه اش هم یک جایى چاپ شد. اصل سخنرانی ها هم بعد از انقلاب درآوردند چاپ کردند. بحثهاى خوبى است بحثهاى جالبى است. من حالا هم که نگاه مى کنم مى بینم بحثهاى عمیقى است این بحثها. »

اگرچه بعد از انقلاب محتوای شش جلسه از بیست وهشت جلسة این مجموعه، پس از پیاده سازی در قالب جزوه ای با عنوان « ولایت» توسط حزب جمهوری اسلامی در سال ۶۰ به چاپ رسیده است، اما همان هم الان خیلی در دسترس نیست.

ما نیز چنین سرگشته و شیدا، همان کتابچه را ورق می زدیم. کار ما نبود رفتن و پیدا کردنش. این بود که دست به دامان حضرت علی بن موسی الرضا شدیم، همان آقایی که شاهد و ناظر برگزاری آن جلسات بودند، و توفیق دهنده به سخنران و مستمعین. می دانستیم اگر خبری شود از مشهد است.

نحوة دستیابی صهبا به نوارهای جلسات

مدتها، دستیابی به محتوای این جلسات، یکی از آرزوها و دعاهای قلبی مان بود که روزی، مصاحبه ای دیدیم از آقای سادات فاطمی دربارة فعالیت قرآنیشان پیش از انقلاب، و دربارة مرکز نوارفروشی ای که در خیابان سناباد داشتند. ایشان از قاریان و اساتید قرآنی ممتاز کشور هستند که در دوران قبل از انقلاب، از یاران و نزدیکان و معتمدان مقام معظم رهبری بودند و بعد از انقلاب نیز همچنان مورد توجه و عنایت ایشان قرار دارند.

آقای سادات فاطمی در مصاحبة خود، به احیاگری های قرآنی مقام معظم رهبری در آن دوره اشاره کرده بودند. البته هر کس دیگری هم که بود و می خواست از قرآن و فعالیت قرآنی در آن دوره سخنی بگوید، سخنش به حضرت آقا و جلساتشان، و در میان همة آنها، به طرح کلی می رسید. در جایی از مصاحبه نیز اشاره به جلسات طرح کلی داشتند و تصریح کرده بودند که مسئول ضبط صوت جلسات بوده اند. درنگ نکردیم. به مشهد رفتیم. هیچ نشانی نداشتیم جز مسجد امام حسن مجتبی و مسجد کرامت. هنگام نماز، به مسجد رفتیم و دنبال پیرمردها و قدیمی ها گشتیم. سراغ آقای سادات فاطمی را گرفتیم، نشانی مساجد دیگر را دادند. از این مسجد به آن مسجد. آنجا متوجه شدیم که بین دو برادر، آقا سید مرتضی و آقا سید جواد، باید دنبال آقا سید مرتضی بگردیم. بالاخره پرسوجوها به نتیجه رسید و وارد محل کار یا بهتر بگوییم، مرکز آموزش قرآن آقای فاطمی شدیم.

از مصاحبة ایشان ذکری به میان آوردیم و از صوت جلسات طرح کلی پرسیدیم. ایشان فرمودند که صوت همة جلسات ضبط شده، کتاب طرح کلی اندیشة اسلامی هم چاپ شده و از آن کتاب می توان به محتوای جلسات، دست پیدا کرد. وقتی به ایشان عرض کردیم که آن کتاب، تنها شامل محتوای پلی کپی ها می شود و از متن جلسات خالی است، متعجبانه افسوس خوردند. برایشان قابل تصور نبود که قریب چهل سال از آن روزها می گذرد و مردم از محتوای آن جلسات بی بهره اند. از ایشان پرسیدیم که نوارها را در اختیار دارند یا خیر. جواب مثبت بود، اما ریل ها که همان اصل سندها بود به مراکز اصلی نگهداری اسناد مربوط به معظم له رفته بود و تنها یک کپی از کاست آن جلسات موجود بود.

آقای فاطمی بدون هیچگونه چشم داشتی، آن نوارهای کاست را در اختیار ما قرار دادند و ما نیز هیچگاه نتوانستیم آنطور که باید، از ایشان تشکر کنیم. ایشان متواضعانه همان کاری را انجام دادند که چهل سال قبل، به ایشان محوّل شده بود: نشر و تکثیر نوارها به معتمدان. گویی بعد از سالهای سال، دوباره یک نفر از راه دور، به مرکز پخش نوارهای مذهبی آمده تا نوارهای آقای خامنه ای را تهیه کند؛ و ایشان همان کاری را کردند که سالهای قبل از انقلاب می کردند. خداوند حافظ وجود نورانی و قرآنیشان باشد.

ارزش و جایگاه کتاب

مخاطبی که کتابچة « طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» را خوانده باشد، به ارزش و جایگاه کتاب کم و بیش آگاه است. ارزش محتوایی این کتاب با دقت در مطالعه، مرور و چندبارخوانی و مطالعه های جنبی، برای مخاطب بیش از پیش آشکار خواهد شد.

اینجا، برآنیم با ذکر مختصری از مشخصات کتاب، خوانندة گرامی را به اهمیت انتشار و مطالعة آن آگاه کنیم تا با آگاهی از ارزش محتوای کتاب، زمان مناسب و کافی به مطالعة آن اختصاص دهد و با دقت و تیزبینی مشغول مطالعه شود.

کتاب حاضر کتابی منحصر به فرد در ارائة درست و کامل از اندیشة اسلامی است. این کتاب با کتاب های متعددی که با عنوان اندیشة اسلامی یا اصول عقاید به رشتة تحریر درآمده اند متفاوت است. این کتابها اصول اعتقادی دین را بیشتر به عنوان مفاهیم ذهنی تلقّی کرده و در مقام اثبات درستی این اصول و پاسخگویی به شبهات مطرح شده، هستند. برخلاف این کتابها، « طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» مباحث ضروری دین را به گونه ای تعهدآفرین معرفی کرده است. یعنی در کتاب، اصول اساسیِ اعتقادی دین، مبتنی بر آیات قرآن به مخاطب عرضه شده است، به طوری که این اصول اعتقادی از سطح مفاهیمی ذهنی خارج شده و رنگ و بوی عملی گرفته اند.

بنابراین، اولین ویژگی همین است که این کتاب از جنس کتاب های کلامی نیست که روند اثبات و نفی در پیش گرفته باشد، بلکه اصول اصلی اندیشة اسلامی را از روی آیات قرآن و بر مبنای توضیح مسائل ضروری دین مسائلی که آگاهی از آنها برای سعادت انسانها مفید است تبیین کرده است.

دومین ویژگی کتاب، ارائة نمایی کلی از اندیشة اسلامی به جهانیان است، نه فقط مسلمانان، بلکه یکایک انسانها، چه موحد و چه غیر موحد. هر کس، با هر ایده و تفکری، می تواند مخاطب این کتاب باشد. چون روند بحث و نکات عرضه شده در کتاب، آنچنان منطقی و دور از هرگونه تعصب ورزی است که مورد پسند هر عقل سلیمی قرار خواهد گرفت.

سومین ویژگی کتاب این است که در آن تعریفی دوباره از دین به مخاطب داده است. تعریفی که دین را تنها مجموعه ای از اصول فکری یا عملیِ مجزا نمی داند، بلکه آن را مجموعه ای متحد تعریف می کند که با نظمی خاص در کنار هم قرار گرفته اند.

این کتاب سندی است گویا از اقدامات حضرت آیت الله خامنه ای در راستای احیای تفکر اسلامی. سالها بود که تفکر اسلامی، به دلیل دوری از قرآن و عترت رنگ باخته بود. مفاهیم دینی از معانی حقیقی خود تهی شده و جز پوسته ای از آن چیزی باقی نمانده بود. دین، نظام و مکتبی جامع نبود. بیشترِ معارف قرآنی در حوزة عملِ فردی معنا و تبیین می شد و سخن از اصول عقایدی بود که با تمام شقوق و ظرایف مختلفش از محدودة ذهن فراتر نمی رفت. گرچه، حرکتها و سخن برخی از اندیشمندان اسلامی، نگاهها را دوباره متوجه اسلام و مفاهیم عمیق آن کرده بود، اما آنچه کم بود یا نبود، طرحی جامع از دین بود. طرحی که دین را فقط در حوزة فردی تعریف نکند و آن را ناظر به عمل بداند؛ از ضروریات و اصول دین و ارتباط آنها با هم حرف بزند؛ از تأثیرات دین بر سرنوشت جوامع بحث کند؛ و اینکه بتواند خلأ فکری مسلمانان را در برابر مکاتب پوچ و خالی بشری پر کند و زمینه را برای نفوذ اسلام در میان جوامع و آزاداندیشان فراهم آورد.

حضرت امام خمینی (ره) قطعاً احیاگر اسلام در این عصر بود. با شروع نهضتِ امام، نام اسلام دوباره بر سرِ زبانها افتاد و قلوب خمودة مسلمین بیدار شد. بعد از تبعید حضرت امام این شور و علاقة ایجاد شده برای شاگردان مجاهد امام بستری بود برای کار عمیق فکری و ایمانی. برای ساختن زیربنایی محکم از تفکر ناب اسلام محمدی.

ارائة چنین طرحی میسر نبود، مگر از متفکری آگاه و مسئول، آشنا به مفاهیم قرآن و آگاه از مقصود و مقصد دین. حضرت آیت الله خامنه ای با احساس این خلأ و نیاز در جامعه، و با اشراف به آثار اندیشمندان اسلامی و مراوده با عالمان زمان شناس عصر، همچون شهید مطهری و با تسلط و تمسّک به قرآن، مباحث « طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» را در ماه مبارک رمضان مطرح کردند؛ مباحثی که به دلیل ارائة نگاهی جامع از تفکر توحیدی و با در نظر داشتن شئون مختلف زندگی بشر، بابی است برای ورود به حوزة تفکر اسلامی. این چهارمین ویژگی برای این کتاب است.

پنجمین ویژگی کتاب، بازتاب نگاه نو و بدیع ایشان به مفاهیم دینی است. اگرچه کلمات کلماتی هستند که مکرر به گوش شنونده رسیده است، اما در کلام ایشان جانی تازه می گیرند. نگاهی که به مفاهیم دینی ابعادی تازه می بخشید و در آن روزگار مورد انتقاد قرار می گرفت: « یک عدهاى در مشهد جنجال علیه من به راه انداختند که چرا در زیر کلمة « ولایت» ، فلانى، این حرفها را زده؛ درحالى که این، انکار آن ولایتى که آنها مى گفتند که نبود. آنها مى گفتند ولایت یعنى محبت. خب ما محبت ائمه را که قبول داریم، ولایت یعنى اعتقاد به امامت على علیه السلام. این را که ما قبول داشتیم. یک چیزهایى علاوة بر اینها ما از کلمة ولایت پیدا کرده بودیم. من آیات ولایت را در قرآن جمع کردم. آیاتى که در آن کلمة ولایت به کار رفته است، « هُنالِکَ الوَلایَةُ لِلهِ» مثلاً فرض کنید و آیات متعددى را؛ از این آیات یک برداشت جدیدى از کلمة ولایت را من عرضه کردم، مطرح کردم. خب، این باید مغتنم شمرده بشود. در عالم پزشکى اگر یک نفرى بیاید، فرض بفرمایید دربارة حصبه یک ایدة جدیدى را مطرح کند که اضافة بر معلومات قبلى باشد، با او چه جورى رفتار مى کنند؟ خب احترامش مى کنند، تکریمش مى کنند، تشکر از او مى کنند. در مسائل دینى اگر حرف جدیدى مطرح مى شد، یک برداشت نویى در یک مسئله اى مطرح مى شد، ولو اینکه حرفهاى گذشته را تخطئه نمى کرد، همین قدر که نو بود، با آن یک عده اى بنا مى کردند مخالفت کردن، الان هم این حالت هنوز در یک عدهاى هست. »

ششمین ویژگی کتاب، انطباق مباحث آن با سیرة سیاسی مبارزاتی ائمه علیهما لسلام برای برقراری حکومت اسلامی است. دیدگاه ایشان نسبت به زندگی ائمه که در کتاب انسان ۲۵۰ ساله جمع آوری شده است سبب شده بود تا ایشان در میدان مبارزه همواره سه نکته را مد نظر قرار دهند: اول، تبیین اسلام به شکل درست؛ دوم، سخن از جامعة اسلامی و حکومت علوی؛ و سوم، صحبت از حاکم جامعة اسلامی و توجه دادنِ مردم به مصداق فعلی آن بود. این کتاب نمونه ای است از شیوة مبارزة زیرکانة ایشان در آن دوران سیاه.

« در رژیم گذشته، آن وقتى که کار خیلى بر ما سخت مى شد و من در مسجد کرامت یا مسجد امام حسن مشهد سخنرانى مى کردم، مطلبى را که فکر مى کردم دانستن آن براى نظام و رژیم به شدت مضر است، بدون اینکه اندک اشاره اى به دستگاه بکنم، مطرح مى کردم. هیچ گوشه و کنایه اى هم مطلقا به دستگاه نمى زدم. مثلا فرض کنید آن زمان مى گفتیم « حکومت علوى» ! اگر مى گفتیم حکومت اسلامى، حساس مى شدند! مى گفتیم « نظام علوى» یا « حکومت علوى» . در بحث هاى آن وقت من، از اینگونه تعابیر پر بود. کانه دیلم را مى دادیم زیر ریشة دستگاه تا آن را با یک فشار بیرون بکشیم. دستگاه هم ملتفت نبود؛ چون به تنة او، هیچگونه برنمىخورد. »

ویژگی هفتم کتاب، توجه ویژة آن است به درد اصلی جوامع بشری ومسلمانها: ضعف ایمان. ایشان با غور در آیات مختلف قرآن، حقیقت ایمان را به مخاطبان خود معرفی می کنند؛ و تشریح می کنند که این باور آگاهانه و تعهدآور، اگر درست شناخته شود، همچون روحی که جسم را به حرکت درمیآورد، عقاید را به صحنة زندگی و اجتماعات بشری وارد کرده و آنگاه، این ایمان، انسانساز و جامعه ساز خواهد شد.

هشتمین ویژگی کتاب، وحدت آفرین بودن مباحث آن است برای امت اسلامی. معظم له در آن زمان با بصیرتی که داشتند، دستهای پنهان استعمار را در ایجاد اختلاف بین امت اسلامی به خوبی می دیدند؛ لذا با تکیه بر اصول اساسی اعتقادی اسلام، مانند توحید و دقت به ابعاد آنها، زمینة وحدت امت اسلامی را در برابر طاغوت های زمان، فراهم آورده اند.

کوشش و تلاش معظم له برای آموزش شیوة تدبر و تعمق در قرآن به مخاطبان، نهمین ویژگی کتاب است. ایشان عموماً برای بحثهای خود دسته ای از آیات را انتخاب میکرده اند. و ضمن ترجمة آیات، مخاطبان را ترغیب به پیدا کردن رابطة آیات با یکدیگر می کردند. ایشان هنگام ترجمه و شرح آیات، گام به گام با مخاطب پیش رفته و او را به تأمل و کشف ارتباط آیات دعوت می کنند. و با برداشتی که از آیات دارند، در مخاطب نگاهی نو نسبت به قرآن ایجاد می کنند.

دهمین ویژگی کتاب، توجه خاص حضرت آیت الله خامنه ای به جوانان است. آنچه که از بیانات ایشان در این سلسلة از دروس برمی آ ید، این است که مخاطب اصلی این جلسات، عموماً قشر جوان هستند.

« من به شما عزیزان جوان دانشجو که نگاه می کنم، مسجد کرامت و مسجد امام حسن مجتبى را به یاد مى آورم؛ که آنجا هم همین شماها شماهاى سى وپنج سال قبل مى نشستید و درس تفسیر قرآن و تفسیر نهج البلاغه و مبانى نهضت اسلامى، مذاکره و بحث می شد، نوشته می شد و گفته می شد. چوبش را هم می خوردیم؛ هم شما می خوردید، هم ما می خوردیم. دستگاه جبّار طاغوت، آن روز تحمل نمی کرد که یک طلبه با جمعى دانشجو بنشینند و از دین حرف بزنند؛ به خصوص که محفل دانشجویى ما آن روز، محفل گرمى هم بود؛ محفل پرجمعیت و متراکمى بود. البته این جمعیت هایى که امروز شما بعد از انقلاب مىبینید، قبل از انقلاب در هیچ جا و به هیچ مناسبتى شکل پیدا نمی کرد، اما نسبت به جلسات و اجتماعات آن روز، هیچ اجتماعى شاید در کشور اجتماع دانشجویی به یکپارچگى، یکدستى و تراکم اجتماع مسجد امام حسن یا مسجد کرامت که بنده آنجا درس تفسیر براى دانشجوها می گفتم، وجود نداشت. »

ورای همة ویژگی های منحصر به فردی که ذکر شد، اهمیت این کتاب در میان آثار معظم له، از دو جنبه است:

جنبة اول اینکه، محتوای این جلسات از ابتدا تا انتها، همه با نظر معظم له تنظیم یافته است. از انتخاب عنوان « طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» برای مجموعة جلسات و کتابچه ای که چاپ شده است، ترتیب بخش های ایمان، توحید، نبوت و ولایت، انتخاب عنوان برای هر جلسه، نحوة ورود و خروج به بحث، انتخاب آیات و غیره، همه با نظر ایشان بوده است.

جنبة دوم اینکه، می توان گفت مبحث ضروری و مهمی نیست که در این مجموعه به آن اشاره نشده باشد. از این مهمتر اینکه این طرح، درحقیقت بازگوکنندة نظام فکری معظم له است. ایشان در طی این جلسات، پایه های نظام فکری خود را که برگرفته از آیات قرآن و سیرة ائمه است تبیین کرده اند. درستی این ادعا زمانی بیشتر معلوم می شود که با نگاهی دقیق، بیانات معظم له و جهت گیری های ایشان در این سالها را بررسی کنیم. خطی کلی و اساسی دیده نمی شود، مگر اینکه ریشه در این نظام ترسیم شده داشته باشد. حتی آیات مطرح شده در این سلسله جلسات، جزو آیاتی هستند که ایشان به طور معمول در بیاناتشان به کار می برند. لذا مخاطب با مطالعة کتاب حاضر، گامی مهم در راستای آشنایی با نظام فکری معظمله برداشته است.

« من چند سال قبل به مشهد رفته بودم؛ یکى از رفقاى قدیمى ما که پاى بحث هاى خصوصى و عمومى ما خیلى بوده است و الآن هم او را زیاد مى بینم نوارى به من داد و گفت خواهش مى کنم شما این نوار را همینطور که در ماشین نشسته اید، گوش کنید. گفتم خیلى خوب. نوار را گذاشتم، دیدم او در سخنرانی هاى دوره هاى طولانى من گشته است و از هر کدام تکّه اى را انتخاب کرده که در آن، تصویر آینده و وعدة به آینده و حکومت علوى وجود دارد و از من مى خواهد بپرسد الآن هم همان تصویر را در ذهن دارید؟ البته اِشکال او وارد نبود. من، بعد خودش را دیدم و به او گفتم این اشکال وارد نیست. الآن هم اگر بخواهم در آن مقام حرف بزنم، همان حرفها را مى زنم و حرفم عوض نشده است.

بنده یک ماهِ رمضان در مسجد امام حسنِ مشهد سخنرانىِ مستمرِّ سى جلسه اى داشتم. . آن زمان به ضبط سخنرانی ها خیلى اهمیت داده نمى شد؛ اما استثنائاً همة این سى سخنرانى ضبط شده است. این سخنرانی ها منبع خوبى براى مچ گیرى ماست! در آن سخنرانیها راجع به توحید، امامت، ولایت، نبوّت و سایر مباحث اساسى بحث شده است که الآن هم آنها را تأیید مى کنم. اینها پایه هاى فکرى براى ایجاد یک نظام اسلامى بود؛ اگرچه ما آن موقع امیدوار نبودیم که نظام اسلامى شش، هفت سال دیگر محقّق شود. مى گفتیم اگر پنجاه سال دیگر هم ایجاد نشود، بالاخره پایه هاى فکرى اش اینهاست. آن کار، جهت دادن به فکر نسل جوانِ آن روز بود. »

با برشمردن ویژگی های منحصر به فرد « طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» ، پَر واضح است که کتاب حاضر، از لحاظ محتوا، کتابی است بسیار غنی. به دلیل کمبود وقت، پیش آمده که معظم له از کنار یک مطلب، تنها با یک اشاره عبور کرده اند، حال آنکه مطلب نیازمند شرح بیشتری بوده است. تکثّر این موارد و ارجاع حضار توسط معظم له هنگام برگزاری جلسات به قرآن و منابع روایی، موجب شد تا تصمیم به تهیة درسنامة این کتاب بگیریم.

درسنامة کتاب طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن، « تشریح تبیینی» مفاهیمی است که ایشان در این کتاب مبسوط یا مختصر مطرح کرده اند. در تشریح تبیینی مفاهیم، علاوه بر استمداد از آیات قرآن، از روایات معتبر، به ویژه کلام امیرالمؤمنین در نهج البلاغه و ادعیه، به خصوص صحیفة سجادیه بهره گرفته و در قسمت های مناسب، نکات لغوی و تاریخی مرتبط ذکر می شود.

بنا بر تصریح معظم له در همین جلسات، نظر ِمبارک ایشان، پیش از آغاز جلسات بر این بوده که علاوه بر مطالبی که حالا در کتاب وجود دارند، گفتاری در مورد معاد نیز داشته باشند. از آنجا که معظم له به دلیل کمبود وقت موفق به ارائة این مبحث نشدند، در نظر است فصلی با عنوان « معاد» در درسنامه داشته باشیم و با دیگر بیانات معظم له این فصل را بازسازی کنیم.

درسنامة کتاب طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن، خودآموزی خواهد بود برای علاقه مندانی که می خواهند با مباحث کتاب، عمیق تر و پردامنه تر آشنا شوند و کمک کاری برای معلمانی که قصد تدریس آن را دارند. لذا از ساختاری آموزشی در ارائة مطلب، برای کمک به امر آموزش و تمرین هایی برای یادگیری بهتر فراگیرندة مباحث برخوردار است.

سبک تنظیم کتاب

مخاطب نباید فراموش کند که این محتوای تازه و بدیع، چهل سال قبل تنظیم شده است. اینگونه، عظمت کار و بزرگی اندیشة صاحب کتاب بیشتر خودنمایی می کند. برای این کار سعی کردیم ظاهر کتاب، آن مقدار که مقدور است و به محتوای کتاب ضرری نمی رساند، مشابه کتاب های آن زمان باشد؛ و قلم، صفحه آرایی، صفحات ابتدایی جلسات، رنگ کاغذ، و رسم الخط آیات نیز، همه کمک کنندة به این امر باشند. محتوای اثر نیز باید القاکنندة سلسله وار بودن جلسات، سبک آنها، فضای جلسات، امکانات محدود و مکان برگزاری جلسات باشد. برای این منظور تلاش کردیم با حفظ ترتیب جلسات در کتاب، روند ارائة مطالب در یک جلسه، لحن کلام معظم له، مطالب غیر مرتبط با محتوا در جلسات، و درج پلی کپی های آن زمان، به این مهم دست پیدا کنیم.

در تنظیم محتوای این کتاب چند کار صورت گرفته است:

۱ بدنة اصلی کتاب از کنار هم قرار گرفتن محتوای جلسات شکل گرفته است. کتاب چهار بخش اصلی به نامهای ایمان، توحید، نبوت، و ولایت دارد که ذیل هر بخش جلسات مرتبط آمده است. برای حفظ هویت مستقل جلسات، ابتدای هر جلسه، در صفحه ای « شمارة جلسه، عنوان جلسه و تاریخ برگزاری جلسه» درج شده است. انتهای هر جلسه نیز با قرار دادن پلی کپی آن جلسه مشخص شده است.

۲ برای حفظ سیر محتوای هر جلسه، آنگونه که معظم له بیان فرموده بودند، از تقطیع کلام ایشان و زدن تیتر خودداری شد. لذا خواننده سیر محتوایی یک جلسه را به خوبی احساس میکند؛ شروع بحث و مروری بر مطالب گذشته، اشاره به موضوع جلسه، شرح و توضیح موضوع جلسه، با استفاده از مثال های متفاوت، نتیجه گیری بحث، ورود به قسمت ترجمه و شرح آیات، و استخراج مفاهیم توضیح داده شده از آیات.

۳ در اکثر نوارهایِ کاست جلسات، جملات مقدمه ای و ابتداییِ جلسه ضبط نشده است. در صوت یکی، دو جلسه، معظم له جلسه را با تلاوت چند آیه از آیات منتخبِ آن جلسه آغاز کرده اند. ما نیز برای آنکه همة جلسات شروعی یکسان داشته باشند، با توجه به روش معظم له در تلاوت آیات در آن دو جلسه، ابتدای جلسات را با آیات قرآن شروع کرده ایم. اما چون نمی خواستیم مخاطب تصور کند معظم له این آیات را خوانده اند، آیات به شکلی متفاوت با متن آمده است.

۴ از آنجا که انتهای هر جلسه، کاملاً متفاوت از جلسة قبل به پایان رسیده است، ما نیز اقدام به یکسان سازی نکردیم. در برخی جلسات معظم له دعا کرده اند و در برخی دیگر، از قاری برای تلاوت دعوت کرده اند.

۵ لحن کلام مقام معظم رهبری در این کتاب با بیان و لحن کلام معظم له در دوران رهبری تفاوت هایی دارد. چون تمام بیانات معظم له در این کتاب مربوط به سال ۵۳ است، بر آن شدیم کتاب را طوری تنظیم کنیم که لحن ایشان به مخاطب منتقل شود. و این مهم بدون همراهی صوت، از دشواری های ما در تنظیم کتاب بود. لحن کلام معظم له در آن سالها، لحن خطیبی انقلابی است که با شور و حرارت بسیار، ایستاده در پشت تریبون، برای جمعی جوان سخن می گویند. کلامشان گرم و گیرا و حرفهای شان تازه و جذاب است. در عین حالی که صمیمی و روان از مفاهیم عمیق دینی سخن می گویند، مخاطب را نیز به تفکر تشویق می کنند. و ازآنجایی که معظم له ادیبی توانایند، جای جای سخنشان پر است از ضربالمثل ها، اصطلاحات و اشعار. دایرة واژگانی که به کار می بردند نیز بسیار وسیع است. لذا تمام تلاش خود را کردیم تا با درج علائم ویرایشی دقیق، و آوردن معنای کلمات و اصطلاحات، لحن کلام معظم له را به بهترین شکل ممکن به مخاطب منتقل کنیم.

۶ مورد دیگری که در انتقال فضای جلسه و شرایط آن دوره بسیار کمک می کند، مطالب حاشیه ای است که معظم له ناظر به جلسه و در خلال صحبتهایشان بیان کرده اند. حفظ این مطالب بین بحث محتوایی، موجب ایجاد وقفه میان بحث و در مواردی، از دست رفتن رشتة کلام است. از طرفی، در مواردی معظم له به نکاتی اشاره کردها ند که شنیدن آن برای مخاطب واقعاً شیرین است و او را تا حدودی از شرایط آن دوره آگاه می کند. برای اینکه هم این مطالب را در کتاب آورده باشیم و هم از بحث اصلی جلسه منحرف نشده باشیم، آنها را با قلمی متفاوت و داخل پرانتز قرار داده ایم. به این ترتیب، خوانندة کتاب مختار است هنگام رسیدن به این قسمت ها از آنها عبور و محتوا را دنبال کند یا برای تنفس در بحث، آنها را مطالعه کند.

۷ با توجه به محتوای عمیق و پر نکتة کتاب و حفظ لحن و حواشی جلسات در متن لازم است همین جا مخاطب را از مطالعة سریع کتاب برحذر داریم. برای دریافت لحن کلام و رفت و برگشت مجدد، مناسب است که کتاب با کمی طمأنینه و سرعتی متعادل خوانده شود. مخصوصاً اینکه معظم له در سخنرانی خود با تعویض لحن و آوردن جملات معترضه، سؤالی، تحذیری و غیره، سعی کرده اند که مستمع را همراه خود کنند؛ لذا برای خوب متوجه شدن لحن کلام، به نظر میر سد که باید از تند خواندن کتاب پرهیز کرد.

۸ از دیگر قسمت های کتاب، پلی کپی های آن است که در ابتدای هر جلسه، در اختیار حضار قرار می گرفته است. تصاویر آنها را در انتهای جلسة مربوطه قرار داده ایم. معظم له بعد از نوشتن مطالب مربوط به پلی کپی ها، آنها را در اختیار شخصی می گذاشتند تا مطالب ابتدا با خط خوش نوشته شود و بعد، از آن برگه، پلی کپی تهیه شود. سبک و رسم الخط نوشتة پلی کپی ها حاکی از آن است که بیش از یک نفر این پلی کپی ها را نوشته است. لطف خدا بود که در حین انجام پروژه، هفده عدد از آن پلی کپی ها را پیدا کنیم. با الگو قرار دادن این پلی کپی ها از حیث رسم الخط و ظاهر و با استفاده از متن خلاصة جلسات در کتابچة طرح کلی اندیشة اسلامی، ده پلی کپی دیگر را بازسازی و در انتهای جلسات مربوط قرار دادیم. غلط های موجود در پلی کپی ها نیز، به خصوص آیات، تصحیح شدند. از نکات جالب پلی کپی ها درج قیمت بر روی آنهاست. در مورد نحوة قیمت گذاری می توان چنین حدس زد که هر پلی کپی با احتساب قیمت کاغذ و کپی، قیمت گذاری میشده است؛ قیمت کاغذ یک ریال و هر یک طرف کپی، یک ریال.

۹ بدنة اصلی کتاب و سیر محتوایی آن با چیدمان جلسات در کنار هم شکل گرفت؛ اما حیفمان آمد مقدمه ای که معظم له برای انتشار کتابچة مجموعة پلی کپی ها نوشته اند را در این کتاب نیاوریم. هر کسی آن مقدمة کتابچة طرح کلی اندیشة اسلامی را خوانده باشد، با نگاهی به این کتاب تصدیق خواهد کرد، مقدمة معظم له بیش از آنکه متناسبِ حال آن کتاب باشد، برای این جلسات و محتوای تبیین شده در آنها به رشتة تحریر درآمده است. برای مخاطب شیرین خواهد بود که در حین مطالعة کتاب، چند مرتبه بازگردد و مقدمة مؤلف را بخواند. این امر با مرور هدفهای ذکر شده در مقدمه سبب می شود از آنچه که مطالعه کرده بهرة تازه ای ببرد و ادامة جلسات را با دقت بیشتری مطالعه کند.

۱۰ از آنجاکه آیات متن دائم تقطیع و تکرار شده اند، یا در خلال آنها آیة دیگری به عنوان شاهد مثال آورده شده است، ممکن است خواننده در تشخیص صحیح آیات دچار مشکل بشود. برای حل مشکل، اولاً آیات قرآن داخل « » قرار گرفته و توپر شده اند؛ ثانیاً هنگامی که معظم له اولین قسمت از یک دستة آیات را برای ترجمه و شرح می خوانند، در پاورقی، سند آن دسته از آیات آمده است. در این صورت فقط برای آیاتی که در این بین از جای دیگر خوانده اند، پاورقی درج شده است. برای اینکه روایات با عبارات و اصطلاحات عربی متمایز باشند، در « » و بهصورت عادی آمده اند. بهدلیل داشتن فهرست روایات در انتهای کتاب از درج سند روایات در داخل کتاب خودداری شده است و فقط شمارة حدیث در فهرست روایات آمده است.

از ویژگیهای ظاهری کتاب نیز باید به موارد زیر اشاره کرد:

۱ در تنظیم متن کتاب، از قلم کتابهای قدیمی استفاده شده، قلمی مناسب تا با به همفشردگی و کشیدگی کمتر، فضای خالی بیشتری ایجاد کند، تا چشم با دقت بیشتری حرکت کند و ذهن، مفهوم کلام را بهتر درک کند. قلم آیاتی که در اول هر جلسه آمده اند، از قرآنی با رسم الخط آن سالها تهیه شده اند؛ رسم الخط قرآنی که آیات کتابچة منتشر شده در سال ۱۳۵۴ مطابق آن آمده است. البته قسمت اشاره و فهرست های کتاب، به دلیل تولیدی بودن، با قلم معمول کتاب های مرکز صهبا چاپ شده است.

۲ صفحه آرایی کتاب نیز مطابق با سبک کتابهای قدیمی است. برای این کار کتابهای زیادی دیده شد و درنهایت سبکی متناسب با فضای کتاب انتخاب شد.

۳ چون در آن سالها عموماً کاغذها به سفیدی الآن نبودند، ما نیز بر آن شدیم که در چاپ کتاب، از کاغذ ِشیری یا زرد رنگ استفاده کنیم. البته رنگ کاغذ قسمت ابتدایی و انتهایی کتاب را اشاره و فهرستها تعمداً متفاوت با باقی صفحات کتاب در نظر گرفتیم تا همین تغییر رنگ، خود گویای تقدم و تأخر تولید این بخشها باشد.

۴ جلد کتاب بیشک مؤثرترین نقش در انتقال فضای قدیمی کتاب را دارد. ناچار بودیم از گزینه های معمول در آن دوره استفاده کنیم. پس از بررسی کتاب های وزین آن دوره، درنهایت به گزینة چاپ کلیشه بر روی جلد پارچه ای رسیدیم.

۵- طراحی نشان این کتاب کار ساده ای نبود. طرحهایی به ذهن می رسید، اما دستی توانا و قلبی مصفّا می خواست. با استاد « مسعود نجابتی» تماس گرفتیم. محتوای کتاب را برای ایشان توضیح دادیم. تصاویر اولین جلدهای کتابچه ها را در اختیارشان گذاشتیم. آنچه اکنون روی جلد مشاهده می کنید، حاصل ذوق و قریحة ایشان است.

در انتهای کتاب سه فهرست وجود دارد: فهرست آیات، فهرست روایت و فهرست موضوعی.

فهرست آیات شامل مجموعة آیاتی است که در متن کتاب ذکر شده اند. آیات، به ترتیب سوره و شمارة آیه مرتب شده اند. در این جلسات، معظم له بیش از سیصد آیه را تلاوت فرموده اند. به دلیل رعایت اختصار و ذکر معنای آیات در متن جلسه و پلی کپی ها از ذکر دوبارة معنای آیات در فهرست خودداری شده است. در این فهرست، بخشهایی از آیه که معظم له خوانده اند، مشکی رنگ است و قسمتهایی که خوانده نشده، خاکستری. این نحوة نمایش، باعث می شود که بستر و زمینه ای فراهم شود برای آشنایی و انس بیشتر مخاطب با مبانی قرآنی مباحث مطرح شده و آیات کلیدی در اندیشة مقام معظم رهبری.

در فهرست روایات، ترتیب قرار گرفتن احادیث، ابتدا بر طبق ترتیب معصومین و در مرحلة دوم، به ترتیب شماره صفحة کتاب است. بهدلیل انتشار درسنامة کتاب، احادیثی که معظمله در بحث، بهطور غیرمستقیم به آنها اشاره کردهاند، در فهرست روایات نیامده. انشاءالله در درسنامه مفصلاً به این موارد پرداخته خواهد شد.

در ذکر سند روایات، به جای ذکر جلد و شمارة صفحه، از باب های موجود در کتاب و همچنین فصول و شمارة حدیث استفاده شده است. متون عربی که روایت از معصوم نبوده و یک واقعة تاریخی را شرح میداده، در این فهرست قرار ندارد و سندِ آن در متن اصلی کتاب، به صورت پاورقی درج شده است.

برای این کتاب، به سبک کتاب های مرجع، فهرست موضوعی تهیه شده است. معظم له در مجموع این بیست وهشت جلسه، به موضوعات مختلفی اشاره فرموده اند که بعضاً باهم مرتبط هستند، اما سبک تنظیم کتاب سبب شده است که این موضوعات کنار هم قرار نگیرند. برای اینکه خوانندة کتاب در استفاده های بعدی بتواند رجوعی موضوعی به کتاب داشته باشد، فهرستی موضوعی برای کتاب تهیه شده است. این فهرست موضوعی، دارای هفتاد موضوع اصلی و بیش از ششصد زیر موضوع است.

علاقه مندان برای تهیه این کتاب می توانند به نمایشگاه کتاب تهران، سالن شبستان نبش راهرو ۶ غرفه شماره ۲۴ موسسه جهادی صهبا مراجعه یا از سایت اینترنتی http: //www. jahadi. ir/ بازدید کنند.