رتبه جهانی ایران در مهاجرت و فرار مغزها از کشور

سرمایه‌های انسانی جوان و تحصیل کرده بدون شک یکی از اصلی‌ترین داراییهای کشور محسوب شده و توسعه این داراییها و به‌کارگیری بهینه آن در توسعه کشور در سیاستهای کلی کشور (بندهای 7-2، 6-4 و 3-6 سیاستهای کلی علم و فناوری ابلاغی مقام معظم رهبری در سال 1393) همچنین نقشه جامع علمی کشور مورد تأکید قرار گرفته است.

پژوهشکده مطالعات فناوری با بررسی تطبیقی وضعیت کشور در مهاجرت و جابه‌جایی بین‌المللی افراد تحصیل کرده، اعلام کرده که بعضاً در محافل رسانه‌ای تحلیلهایی درباره شرایط بحرانی کشور در حوزه‌هایی مانند مهاجرت نخبگان، فرار مغزها، کاهش ضریب هوشی و نظایر آن ارائه می‌شود که موجب شکل‌گیری مباحثی جدی و چالش‌برانگیز در محافل سیاستی و تخصصی شده است.

این در حالی است که بسیاری از تحلیلهای ارائه شده در رسانه‌ها، مستند به آمار به‌روز و معتبر نبوده یا مبتنی بر برداشتهای شخصی و تجربیات محدود افراد است که ممکن است تطابق کافی با واقعیات نداشته یا از دقت کافی برخوردار نباشد.

از سویی دیگر، روند مهاجرت و جابه‌جایی بین‌المللی اتباع تحصیل کرده و به بیان عمومی‌تر، جامعه نخبگانی از مسائلی است که در اکثر کشورها به صورت مستمر مورد رصد آماری قرار گرفته و گزارشهای رسمی و معتبر داخلی و خارجی در مورد آن منتشر می‌شود و مبنای تصمیم‌سازی قرار می‌گیرد.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع نخبگان در سیاستهای نظام، ضرورت توجه دقیق‌تر، علمی‌تر و همچنین پایش و رصد مستمر تحولات در این حوزه به شدت احساس می‌شود.

نقش و تأثیر مهاجرت بر انتقال دانش، فرهنگ و در نهایت توسعه اقتصادی اثبات شده است؛ آمارهای بین‌المللی نشان می‌دهد، مهاجرت پدیده‌ای جهانی و در حال رشد است؛ از سال 2013 نرخ مهاجرت انسانها در زمین از نرخ افزایش جمعیت انسانها پیشی گرفته است و براساس آمار سازمان ملل، جمعیت مهاجران در سال 2015 بالغ بر 244 میلیون نفر معادل 3.3 درصد از کل جمعیت ساکن کره زمین بوده است.

از این رو کشورهای مهاجرپذیر و مهاجرفرست سعی می‌کنند با توجه به اقتضائات خود سیاستهای مناسب در زمینه بهره‌برداری از مهاجرت برای دستیابی به اهداف توسعه را طراحی کنند.

در این زمینه کشورهای مهاجرپذیر دو سیاست اصلی جذب مهاجران متخصص و با مهارت بالا و نیز ادغام جمعیت مهاجر در جامعه میزبانی را طراحی و پیاده‌سازی می‌کنند.

از سوی دیگر کشورهای مهاجرفرست نیز دو سیاست اصلی حفظ استعدادهای برتر و نخبگان خود یا جلوگیری از فرار مغزها و نیز بهره‌برداری از نخبگان غیرمقیم یا چرخش مغزها را در دستور کار خود قرار داده‌اند.

نیاز به یادآوری نیست که اطلاعات قابل اتکاء و به‌روز در زمینه مهاجران و مهاجرت ضرورتی اجتناب ناپذیز برای سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد، اطلاع‌رسانی به افکار عمومی و شفاف‌سازی در مواجهه با تصورات غلط است.

پژوهشکده مطالعات فناوری عنوان کرده که در این گزارش با توجه به نبود آمار دقیق و رسمی داخلی، تلاش شده با استناد به اطلاعات آمارهای معتبر بین‌المللی و پایگاه‌های داده در دسترس از نهادهایی مانند سازمان ملل متحد، یونسکو، بانک جهانی، سازمان همکاری اقتصادی و توسعه همچنین منابع اطلاعاتی برخی کشورهای اصلی مهاجرپذیر مانند امریکا، تصویر روشنی از وضعیت مهاجرت و جابه‌جایی دانشجویان ارائه شود.

براساس این گزارش، نرخ مهاجرت ایران به کل جمعیت به صورت تجمعی 1.5 درصد تا سال 2013 بوده که از میانگین جهانی 3.2 درصدی و اکثر کشورهای با وضعیت توسعه مشابه پایین‌تر است.

در گزارش مهاجرت و وجوه ارسالی 2016 بانک جهانی، از حیث خروجی تجمیعی مهاجر تا این سال، ایران با 1.6 میلیون نفر بین 30 کشوری که بالاترین جمعیت خروجی مهاجر را داشته حضور ندارد.

براساس آخرین گزارش OECD (سازمان همکاری اقتصادی و توسعه) در مورد افراد ترک وطن کرده، مجموعا 845 هزار نفر ایرانی مهاجر در کشورهای OECD وجود دارد که معادل 1.5 درصد از جمعیت کشور است که کمتر از نصف میانگین جهانی 3.2 درصدی و کمتر از یک سوم میانگین پنج درصدی در کشورهای اروپایی است.

مهم‌ترین کشورهای میزبان ایرانیان مهاجر در کشورهای OECD در شکل زیر است:

در آخرین رده‌بندی وبگاه سازمان اطلاعات امریکا در کتاب آمار جهان در رابطه با «میزان نرخ خالص مهاجرت» در سال 2016، ایران با نرخ منفی 0.1 در میان 222 کشور جهان در میانه جدول و رده 107 قرار دارد.

در این سال، کشور قطر، جزایر ویرجین بریتانیا و لوگزامبورگ به ترتیب با نرخ مثبت 18.20، مثبت 16.90 و مثبت 16.30 در رده اول تا سوم این رده‌بندی و کشورهای میکرونزی، ساموآ و تونگا به ترتیب با نرخ منفی 20.90، منفی 20.60 و منفی 17.80 در رده‌های آخر این رده‌بندی قرار گرفتند.

جدول نرخ خالص مهاجرت در ایران و تعدادی کشور منتخب به شرح جدول زیر است:

باید توجه داشت که هر چه رتبه کشور بهتر باشد به این معنی است که شاخص نرخ خالص مهاجرت بیشتر بوده است و نرخ ورودی مهاجر بیشتر از نرخ خروجی بوده است و شمار کسانی که به آن محدوده یا کشور وارد شده‌اند بیشتر از کسانی است که آن کشور را ترک کرده‌اند.

کشورهای توسعه یافته (امریکا، آلمان، کانادا و...) مقاصد اصلی مهاجران بین‌المللی محسوب می‌شوند؛ این روند برای ایران کاملا مشابه است.