بقایای استخوان‌های پیداشده در گور دسته جمعی تبریز مربوط به چه زمانی است؟

روز گذشته وقتی اخبار و عکس‌های این استخوان‌ها منتشر شد، اولین گمانه‌زنی به‌سرعت در سایت‌ها و کانال‌های تلگرامی با همین تیتر دست‌به‌دست و شایعات پرشماری هم هم‌پای آن منتشر شد.طبق گفته منابع خبری و مسئولان تبریزی: «در راستای توسعه شبکه فاضلاب تبریز، همکاران شرکت آب‌و‌فاضلاب در کوچه پاسداران خیابان انقلاب در حال حفاری بودند که در این حین با استخوان‌هایی که شبیه باقی‌مانده اجساد انسان بود، مواجه شدند و سریعا قضیه را به پلیس گزارش کردند. پلیس نیز ضمن حضور در محل، موضوع را بررسی کرده و نمونه‌برداری‌های لازم را انجام داده است. هماهنگی‌های لازم با دستگاه قضائی نیز انجام شده و دادستانی نیز خواستار بررسی بیشتر موضوع از سوی پلیس شده است».

در همین رابطه مرتضی آبدار، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در‌این‌باره گفت: «کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی استان موضوع را بررسی کرده و گفتند این استخوان‌ها ارزش تاریخی ندارند و به همین دلیل قضیه به میراث مربوط نیست».در این بین یک گمانه‌زنی دیگر هم قابل طرح است.

گمانه‌ای که رحیم شهرتی‌فر، فرماندار تبریز، البته نه در قامت مقام دولتی و فرماندر، بلکه آن‌گونه که خود می‌گوید، به عنوان یک کارشناس تاریخ (دارای دکترای تاریخ و استاد دانشگاه) آن را طرح کرده است. پیش از نوشتن درباره این گمانه‌زنی ارائه توضیحاتی مرتبط با موضوع لازم است. توضیحاتی به این شرح: بر اساس اطلاعات موجود، تبریز از گذشته‌های دور سه قبرستان بزرگ و مهم داشته که واجد ارزش تاریخی بوده‌اند، قبرستان‌هایی که به این اسامی شناخته می‌شدند؛ مقبره الشعرا، مقبره العرفا (باغ گلستان فعلی تبریز) و یکی هم مقبره العلما. از این قبرستان‌های مهم سه‌گانه اکنون تنها مقبره‌ الشعرا باقی مانده و هرچند قبرها و دفن‌شدگانش به صورت دقیق مشخص نیست ولی قبر شهریار در همین آرامستان است و یک بنای یادبود هم روی آن ساخته شده‌ است.

یکی دیگر از قبرستان‌های واجد ارزش تاریخی که چند سال پیش و به صورت اتفاقی کشف شد، قبرستانی بود که در حفاری‌ها برای ساخت یک پاساژ در نزدیکی مسجد کبود پیدا شده که به گورستان عصر آهن معروف است. در این گورستان افراد دفن‌شده به شکل جنینی دفن شده‌اند و هم‌اکنون نیز بقایای آن موجود است.

به غیر از این در برخی دیگر از محلات شهر نیز قبرستان‌های محلی و کوچکی وجود داشته که از حدود ٨٠ ، ٩٠ سال پیش به دلیل توسعه و ساخت‌و‌سازهای مدرن رفته‌رفته از بین رفته و زیر ساختار جدید شهر تبریز مدفون شده‌‌اند.

پس از شرح این مقدمه، حالا این شما و این توضیحات و گمانه‌زنی رحیم شهرتی‌فر، فرماندار تبریز در رابطه با استخوان‌های پیداشده در حفاری فاضلاب در خیابانی در تبریز که آن را مطرح کرده است: «استخوان‌های کشف‌شده در این ماجرا را پلیس و کارشناسان دادگستری و پزشکی قانونی قرار است نمونه‌برداری و نتایج آن را اعلام کنند، اما بدون‌شک اعلام نتایج مقداری زمان‌بر است و تا آن موقع باید صبر کرد، اما من اینجا نه به عنوان فرماندار تبریز بلکه به عنوان یک کارشناس تاریخ پس از مشاهده وضعیت استخوان‌های به‌دست‌آمده و شرایط آنها معتقد هستم احتمالا می‌توان گفت که این نقطه به دلایل زیادی گور دسته‌جمعی یا چیزی شبیه به این نیست، چراکه گور دسته‌جمعی مشخصات بارز و ویژه‌ای دارد که با شرایط آنچه در این حفاری به دست آمده، همخوانی ندارد، از جمله اینکه استخوان‌های پیدا‌شده متفرقه است و به نظر از جایی دیگر جمع‌آوری و اینجا دفن شده‌اند. این استخوان‌ها همه در یک نقطه مشخص روی هم تلنبار شده و محل آنها هم وسیع نیست. باید به این نکته توجه داشت که در شهر تبریز از دوره پهلوی اول زمان شروع ساخت‌وسازهای مدرن بوده؛ مانند کوچه و خیابان‌کشی و بناهای جدید، به همین دلیل در مسیر این ساخت‌وسازها ممکن است گاهی به قبرستان‌های قدیمی و محلی که سابق بر این در هر محله‌ای وجود داشت، برخورده باشند، از آنجا که براساس دستورات فقهی بعد از گذشت ٣٠ سال از آخرین دفن در یک قبرستان می‌توان آن را تغییر کاربری داد یا تخریب کرد، وقتی به چنین قبرستان‌هایی برمی‌خوردند، بازماندگان افراد دفن‌شده پیش از تخریب قبرستان، اقدام به خارج‌کردن بقایای استخوان‌های نزدیکان خود و انتقال آنها به قبرستان‌های دیگر می‌کردند. اما به هر صورت برخی دیگر از دفن‌شدگان بازماندگانی نداشتند و به همین دلیل ممکن است بقایای استخوان‌های آنها را یک ‌جا جمع و دفن کرده باشند. به نظر من استخوان‌های کشف‌شده در این حفاری فاضلاب هم به احتمال زیاد به همین شکل بوده است و دلیل دیگری ندارد».

در روزهای گذشته شایعات مختلفی منتشر شده و هر گروه و دسته‌ای این استخوان‌ها را با همان پیش‌فرض که اینجا یک گور دسته‌جمعی است، به یک جریان خاص ربط داده‌اند. برخی گفته‌اند اینها را دولت پهلوی قتل‌ عام کرده، برخی هم آن را از جنایت‌های روس‌ها یا فرقه دموکرات و پیشه‌وری دانسته‌اند.

بااین‌همه، فرماندار تبریز با اشاره به شایعات پخش‌شده در فضای مجازی، تأکید می‌کند: «هنوز هیچ گمانه‌زنی یا تحلیلی در این خصوص قطعی نیست و پیشنهاد من این است که مردم به شایعه‌ها توجه نکنند و آنها را جدی نگیرند».