باید تفاوت سلیقه را بپذیریم

زندگی روزمرّه و عادی مردم در نیم قرن گذشته بسیار مورد توجه جدی جامعه شناسان و اندیشمندان حوزه ی فرهنگ قرار گرفته است. قبلاً به نظر می آمد که رفتارهای عادتی و معمول مردم اهمیت چندانی ندارد و معمولاً به دنبال بزنگاه ها و نقاط عطف زندگی نخبگان و برجستگی های فرهنگی اقوام بودند، اما در دهه های اخیر به این مسأله توجه ویژه ای شد که جریان زندگی عمومی مردم بسیاری از رفتارها و اتفاقات را در فضای سیاسی و اقتصادی جوامع رقم می زند.

زندگی عمومی مردم خصوصاً از وقتی مورد توجه قرار گرفت که به لحاظ سیاسی مسأله ی « قدرت مردم» ، « رأی مردم» و « نگرش دموکراتیک» و به لحاظ اقتصادی « مصرف» به عنوان رکن تصمیم سازی سرمایه داری اهمیت یافت؛ آن قدر بازار اشباع شده بود که مردم دیگر کالا نمی خریدند. پس باید کاری می کردند تا در زندگی مردم اتفاقاتی می افتاد که باعث می شد مردم بیشتر مصرف کنند.

نکته ی بعدی این بود که اندیشمندان متوجه شدند خیلی اوقات اندیشه و انتخاب افراد تابع نوع رفتارهای روزمره ی آنها است. قبلاً چنین باوری وجود نداشت و خیلی روی معانی، مقاصد و رفتارهای خاص سیاسی، اقتصادی و حقوقی تکیه می کردند، اما بعد متوجه شدند که اتفاقاً طرز خوردن و خوابیدن و راه رفتن انسان ها بر اندیشه های آنها اثر بسیاری می گذارد. به نوعی می توان گفت اگرچه این رفتارها می تواند برآمده از اندیشه باشد، اما می تواند اندیشه را هم بسازد. البته در نگرش اسلامی این امری شناخته شده بود؛ همان طور که قرآن کریم بیان می کند: « وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الأرضِ هَوْناً» ۱. قرآن می گوید کسی که نه قدّش اندازه ی این کوه ها است و نه می تواند زمین را بشکافد، پس به عنوان بنده ی خدا بر روی زمین متواضعانه راه می رود. یعنی اندیشه بر رفتار اثر می گذارد. البته از آن طرف هم اگر این آیه را در سیاق امر بخوانیم، وقتی رفتار متواضعانه انجام می دهیم، به تدریج « حقیقت تواضع و بندگی» بیشتر در مؤمن رسوخ می کند. یعنی هم تأثیر است و هم تأثّر. به عبارتی شما تفکری دارید، از تفکر شما رفتارتان و از رفتار شما تفکرتان دائماً تولید و بازتولید می شود. دنیای غرب روی این کار کرد و متوجه شد که برای تأثیرگذاری می تواند از همین نوعِ ساده ی رفتار روزمره استفاده کند تا عقاید و افکار و ایدئولوژی و نهایتاً طریقه ی زندگی و عمل مردم را تحت کنترل خود درآورد.

مفاهیم را نباید خلط کرد
متأسفانه بعضاً مفهوم « سبک زندگی» را با چند مفهوم نزدیک به آن، مثل فرهنگ، اخلاق، روش و مهارت های زندگی هم معنی گرفته و یکسان به کار می برند. حجم بالایی از مطالب معارف اسلامی توصیه هایی است برای بهزیستی و طرق بهتر زندگی کردن. مثلاً دروغ نگویید! غیبت نکنید! محبت کنید! روابط نزدیک خانوادگی و قوم و خویشی داشته باشید! پیوندهایتان را حفظ کنید! بسیاری از این ها جنبه ی اخلاقی دارد. یا این که چگونه دوستان بیشتری داشته باشیم؟ چگونه خواب راحت تری بکنیم؟ چگونه از فضای کوچک آپارتمان مان استفاده ی بهینه کنیم و مواردی مشابه که در حوزه ی مهارت های زندگی مطرح است. اما این ها هیچ کدام سبک زندگی به معنی دقیق و کامل نیست! پس سبک زندگی را چه چیزی قرار بدهیم که بتوانیم به توسعه ی حوزه ی مفاهیم خودمان کمک کنیم؟

باید ادبیات مان را توسعه بدهیم، نه این که بگوییم این کلمه همانی است که قبلاً هم داشتیم و فقط عبارتش را امروزی و شیک تر کرده ایم! برای این کار پیشنهاد من این است که از همین ترکیبِ « سبک زندگی» کمک بگیریم. واژه ی « لایف استایل» ۲ که ریشه در ادبیات مدرن غربی دارد، هم کاربردی روزمره و ژورنالیستی دارد و هم تعبیری در علوم اجتماعی (فلسفه ی حیات گرا، زیبایی شناسی، مصرف گرایی، هویت و تمایزخواهی، تحقق خود و… ) ، ولی مثل خیلی از چیزهای دیگری که ما از غرب یاد گرفته ایم و آورده ایم، می شود از آن گرته برداری کرد و آن را در فرهنگ خودمان بازتعریف نمود.

برداشت من از مفهوم سبک زندگی در علوم اجتماعی این است که سبک زندگی « الگوی کنش های مرجّح است یا کنش های مرجّحی که دارای الگو است. » پس بنا به این تعبیر، سبک زندگی دو ویژگی اصلی دارد: یکی داشتن الگو و سبک و دوم این که در این کنش ها نوعی ترجیح وجود دارد. به عبارتی مردم بسیاری از رفتارها را بر حسب اجبار یا عادت انجام می دهند، اما بخشی از رفتارهایشان از سر انتخاب و ترجیح است. این انتخاب ها به باور ها و سلیقه های افراد بر می گردد و در نتیجه با هم تناسب و ربط دارد. یا حداقل هر دسته از رفتار های ناشی از ترجیحات در حوزه ی خود با هم تناسب دارد و از این مناسبات می شود الگو یا الگو هایی استخراج کرد. این مناسبات یا الگومندی همان سبک زندگی است.

سبک زندگی دینی و سبک زندگی اسلامی-ایرانی
بر اساس معنی ارائه شده ی فوق از سبک زندگی، آیا ترکیب « سبک زندگی دینی» ترکیبی درست و بامعنی است یا نه؟ پاسخ مثبت است. سبک زندگی دینی سبکی است که الگوهای مطرح در آن از ترجیحات دینی یا مبتنی بر مبانی دینی پدید آمده است. به لحاظ عینی ما می توانیم درون هر نوع فرهنگ مبتنی بر مذهب و مکتبی (اعمّ از شیعه، سنی، مسیحی، بودایی و… ) این الگو ها را دنبال کنیم و اتفاقاً این یکی از حوزه های مطالعاتی فعال در مورد سبک زندگی در مجامع علمی است. در حوزه ی اندیشه و فرهنگ اسلامی و شیعی هم مطالعاتی شده و می توان تحقیقات بسیار دیگری انجام داد، چون اسلام همه ی حوزه های زندگی را پوشش داده و برایشان دستور دارد. لذا اسلام کامل ترین سبک های زندگی را عرضه می کند.

اما ترکیب سبک زندگی « اسلامی-ایرانی» یعنی چه؟ آیا این یک اصطلاح توصیفی (عینی و انضمامی) است یا تجویزی (ذهنی و آرمانی) ؟ به عبارتی آیا ما با واقعیتی در زندگی روزمره مان رو به رو هستیم که می شود آن را سبک زندگی اسلامی-ایرانی نامید؟ یا این که ما مجموعه ای از گزاره ها، آموزه ها و دستور العمل های برآمده از اسلام را فراهم کرده ایم و به مردم ایران ۱۳۹۲ می گوییم این ها را انجام دهند تا رستگار شوند؟ پاسخ این است که این ترکیب هم می تواند توصیفی باشد و هم تجویزی. هم در تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم و هم در زندگی روزمره ی مردمان امروز می توان به الگوهای متعدد رفتاری اشاره کرد که برآمده از ترجیحات اسلامی و شیعی است. همچنین می توان از میان آموزه های دینی، الگو هایی رفتاری را تجویز کرد که مردم را با توجه خصائص تاریخی و جغرافیایی شان بهتر از هر مرجّحی به سعادت برساند. پس این الگوی اسلامی-ایرانی از یک سو تجویز است و رو به سعادت و معنویت انسان دارد و از سوی دیگر با واقعیات زندگی انسان ایرانی و محیط او پیوند و تناسب دارد.

سبک های زندگی اسلامی
نکته ی دیگری را هم من این جا تذکر بدهم: آیا ما سبک زندگی اسلامی داریم یا سبک های زندگی اسلامی؟ این نکته بسیار مهم است. برای این که ببینیم آیا اسلام حدی از ترجیح، ذوق و سلیقه را می پذیرد؟ به تعبیر دیگری آیا اسلام اختیار و انتخابی افزون بر انتخاب سعادت یا شقاوت (إنّا هَدَیْناهُ السّبیلَ إمّا شاکِراً و إمّا کَفُوراً) ۳ در مسیر دستیابی به کمال و قرب الی الله برای انسان قائل است یا نه؟ مسلّم است که انسان ها در پایه های وجودی شان با هم متفاوت اند. کسی نمی تواند نفی کند که پدر و مادر متفاوت، زمان متفاوت، مکان متفاوت، استعداد های متفاوت تربیت اجتماعی اند. واقعیت این است که حتی دو بچه ای که از یک سلّول اولیه پدید آمده اند و درون یک خانواده بزرگ شده اند، با هم شبیه نیستند؛ بزرگ که می شوند، یکی شان مثلاً تند خو است و یکی شان نرمخو است.

پس ما باور داریم که تفاوت های مربوط به فضای پیدایش و آن چه مربوط به ذات و طبیعت افراد است و هم قبول داریم که تفاوت های افراد در حوزه ی تربیت و تأثیر پذیری از جامعه را. همین ها سبک های زندگی متفاوتی پدید می آورد یا طلب می کند. یعنی شما نمی توانید به همه بگویید یک جور باشند و نمی شود این گونه توصیه کرد. البته در همه ی ما فطرت و ماهیت انسانی در حوزه ی تکوین و اصول و جهت و محدوده ها در حوزه ی تشریع مشترک است، اما نقطه ی شروع با هم برابر نیست. حتی دو برادر هم چه بسا از یک نقطه شروع نمی کنند و این تعبیری از همین عبارت است که « الطّرق الی الله بعدد نفوس (أنفاس) الخلائق» ۴. (البته بسیاری از این عبارت تعابیر غلط و تسامحی به معنی لیبرالیستی می کنند. )

پس نمی توان از همه انتظار داشت که از ابتدا از یک جا شروع کنند، چون هر کسی از یک دامنه ای برخاسته است، اما جهتِ حرکت، شیوه ی حرکت، ممنوعیت ها و محدودیت های آدم ها یکی است، چون همه انسان اند و در ماهیت انسانی با هم برابرند. فطرت های پایه یکی است. در اصل جریان خلقت همه ی انسان ها حرکت « إنّا لله و إنّا إلیه راجعون» ۵ را طی می کنند. صراط یکی است. شاهراه یکی است، اما سُبُل متعدد است و البته « الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهدِیَنَّهُم سُبُلَنا» ۶. نفرموده یک سبیل. یک سبیل نیست؛ سبل است، برای این که هر کسی از نقطه ای آغاز می کند.

پس اسلام اقتضائات افراد را پذیرفته و نفی نکرده است: « قُل کُلٌّ یعملُ علی شاکِلَتِهِ» ۷. اثر این بحث را به خوبی در فروعات و احکام و اخلاق اسلامی می بینیم که از آن به مقتضیات زمان و مکان و ارجاع به عرف و منطقة الفراغ و مشابه این مفاهیم تعبیر می کنند.

عنصر تدریج کارگشا است
به این نکته هم باید توجه داشت که نفوس تدریجاً با امور خو می گیرند. ملکه ی تقوا و عدالت در وجود افراد هم همین گونه است. ما باید به این تدریج در امر هدایت انسان ها و اداره ی امورشان -به ویژه در حوزه ی سیاست گذاری و برنامه ریزی فرهنگی- توجه کنیم. مثلاً برخی ها به خاطر تقدسی که قائل اند و بعضی سوابق، با ورود هر کسی به خیمه ی ابا عبدالله علیه السلام مخالف اند. معتقدند اول آدم باید حسینی شود. بعضی ها هم معتقدند این آقا که آمده در خیمه ی اباعبدالله علیه السلام، با هر لباسی که هست، باید تحملش کنیم و بپذیریمش. (کاری ندارم با آنها که دینداری را فقط به « دل پاک! » تعبیر می کنند و به همان بسنده می کنند و صلح کل اند. ) دسته ی دوم می گویند این قدم اول است و در خیمه برای او برنامه داریم. بگذار بیاید داخل، به این قلاب ما که گیر کرد، ما کارمان را انجام می دهیم. این همان کاری است که در غرب هم می کنند. یعنی اول که شما می روید غذا بخورید، برای یک ساندویچ همبرگر می روید داخل رستوران. قرار است همبرگر بخرید، اما با همبرگر به شما یک ذائقه و انتظار جدید می دهند. به بچه تان هم یک عروسک یا اسباب بازی (هپی میل) ۸ می دهند. بچه تان دفعه ی بعد می گوید بابا باز هم برویم همان جا؛ این قلاب گیر کرده است. کارش این است که با همین اقدام مرحله به مرحله شما را پیش می برد تا برسید به دنیای مکدونالد و بپیوندید به جامعه ی جهانی و نظم نوین آن.

اما بحث سر این است که ما متأسفانه « تدریج» را فراموش می کنیم. ما می خواهیم یک شبه مؤمن تنوری درست کنیم. (به یاد بیاوریم داستانی را که امام صادق علیه السلام در مورد آن تازه مسلمان و آن مرد عابد نقل می کنند. ) خوب نمی شود. مگر همه مخلص و حزب اللهی و رزمنده و بسیجی اند؟ ! بسیاری این مسیر را نرفته اند و ندیده اند و لذتش را نچشیده اند. باید تدریجی آمد. در بحث مقوله ی سبک زندگی هم باید تدریجی بیاییم و این را رتبه بندی و مرحله بندی کنیم. ما می گوییم افراد تمایلات متفاوتی دارند و اگر این تمایلات برگرفته از شهوات و هوای نفس است، اسلام کلاً نهی اش نمی کند، بلکه آموزه ها و دستور هایی را ارائه می کند که تدریجاً به این سلیقه و سبک و دلیل ترجیح گذاری، رنگ و بوی الهی می دهد. تفاوت در انتخاب و تفاوت در سلیقه را می پذیرد. اسلام نمی گوید همه رنگ سبز یا آبی و قرمز را دوست داشته باشند. واقعیت این است که هر کسی بنا بر نوعی که به دنیا آمده و تربیت شده است، یک رنگی را دوست دارد و اسلام هم نفی اش نمی کند. یعنی حدی از سلیقه، حدی از تفاوت انسان ها در اسلام پذیرفته شده است. می فرماید ترجیحت را در مسیر و محدوده ی الهی قرار بده. همه قرار نیست سلمان باشند یا ابوذر. بسته به توانایی ها وساختار وجودی شان است؛ « لا یُکَلّفُ اللهُ نَفْساً الاّ وُسْعَها» ۹. سلمان و ابوذر هم اول در رتبه ای نبودند که در آخر رسیدند. تا آخر هم نه سلمان ابوذر شد و نه ابوذر سلمان؛ « لا یَزالُونَ مُخْتَلِفینَ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ» ۱۰.

یونیفورم سازی نکنیم
نکته ی دیگر این است که ما تجارب خوبی نداریم از این نوع یکسان سازی ها و یونیفورم دادن ها. تاریخ هم این مسأله را تأیید می کند؛ (بررسی تاریخ کمونیسم و کشورهایی مانند شوروی و چین و آلبانی و کره درس آموز است. ) بحثی را که رهبر معظم انقلاب در مورد سبک زندگی بیان فرمودند، تبدیل به یونیفورمازیسیون نکنیم. این نکته بسیار مهم است، زیرا اصلاً یک نوع دلزدگی ایجاد خواهد کرد که همه باید یک جور بخورند و یک جور بخوابند. بحث از سبک زندگی بحث از ترجیح و انتخاب است. در الگو های تجویزی باید جنبه ی ترجیحی قوی باشد. یعنی باید ذهن آدم ها را طوری تربیت نمود که به خاطر خدا بخورند. باید مرجّحشان شرعی باشد. اقتضای این بدن یک چیزی است. اقتضای این زمان و اقتضای این خانواده یک چیزهایی است. باید این تفاوت ها را بپذیریم و لِحاظ کنیم. اصلاً بسیاری از مسائل شرعی به عرف واگذار شده است. مثلاً در امر عزاداری از امام علیه السلام سؤال کرده اند که آقا ما چه کنیم درعزاداری ها؟ فرموده اند آن طوری که برای مرگ عزیزترین عزیزانتان عزاداری می کنید، آن را انجام بدهید [البته حریم شرعی را نگهدارید. ] ببینید مردم چگونه می فهمند که شما به بیشترین حد عزادار هستید، همان را نشان بدهید. نمی فرمایند رسم ما اهل بیت علیهم السلام این است و شما هم در عزاداری چنین کنید. البته خود ایشان هم روشی داشته اند، اما امام علیه السلام امر به یک شکل خاص نمی کنند؛ مؤمنان را امر به محتوا و نتیجه و البته رعایت محدوده ی شرعی می کنند.

لذا شناخت مخاطب برای ما یک اصل است. اگر ما این کار را انجام دهیم و بتوانیم سبک های متعدد را با توجه به حفظ آن اصول و حریم های شرعی تولید کنیم، آن وقت خواهید دید که بسیاری این الگو را می پذیرند. « لَوْ عَرَفُوا مَحاسِنَ کَلامِنا لَاتَّبَعُونا» ۱۱. اصلاً من این جوری به شما بگویم که سرمایه داری غرب همراهی با خود را به وسیله ی هدایت میل و تمایل مردم فراهم می کند. بسیاری عقیده و جهت گیری و اهداف نظام سرمایه داری را در دنیا قبول ندارند، اما پوشش آن را می پذیرند و بعد تمایلاتشان نیز همسو می شود؛ مانند بسیاری از اندیشمندان منتقد سرمایه داری. البته باید تفاوتی را که این جا وجود دارد نیز لحاظ کرد؛ این که اسلام حرکت آگاهانه و معقولانه و از سر اختیار را مطلوب می داند و نه همسو کردن مردم از سر اضطرار یا کشش غرائز یا سوء استفاده از جهالت انسان ها را.

فرصتی برای نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام
ما یک فرهنگ بسیار غنی داریم، منتها بی جهت و به یک معنی و ناخواسته و ناآگاهانه اکثریت مسلمانان در مقابلش موضع گرفتند. منظورم فرهنگ اهل بیت علیهم السلام و به تبع آن، فرهنگ اسلامی-ایرانی است. متأسفانه به دلیل این که این فرهنگ منتسب به شیعه است، از ابتدا در مقابلش موضع گرفته شده است. در امر تبلیغ بسیاری اوقات ضرورتی ندارد که شما اسمی از شیعه ببرید، بلکه اگر همان فرهنگ اهل بیت علیهم السلام را تبدیل به سبک زندگی کنید و در اختیارشان قرار دهید، آنها می بینند که این حلّال مشکلات شان است و مطمئناً خواهند پذیرفت. این روش مورد تصدیق هر وجدان پاکی است. مکتب اهل بیت علیهم السلام معانی و مضامین بسیار وسیع و متعددی دارد و محدود نیست. این معانی متعدد را می توانیم به جلوه های متعددی در مصر، عربستان، افغانستان، پاکستان و… تکثیر کنیم. اصلاً مکتب اهل بیت علیه السلام خودش فضاسازی می کند و راهش را باز می کند. این اتفاق مبارک تاکنون در حد کمی رخ داده است، ولی سازمان یافته و برنامه ریزی شده نیست. دشمنی با این فرهنگ نیز سازمان یافته است، اما دوستان ما متأسفانه غیر سازمان یافته کار می کنند.

برای رسیدن به تمدن نوین و مطلوب اسلامی باید الگو داشته باشیم. نقطه ی آغاز آن نیز تولید سبک های زندگی اسلامی متناسب با مخاطبان است. اصل موضوع در همان بحثی است که رهبر معظم انقلاب در الگوی پیشرفت مطرح کرده اند، منتها باید نمادهایش را -همان گونه که فرموده اند- در حوزه ی سبک زندگی روشن کنیم. هر کشوری، هر قومی، هر فرهنگ و هر پاره فرهنگی نمادهای خاص خودش را می خواهد؛ « إنّا خَلَقْناکُم مِنْ ذَکَرٍ و أُنْثی وَ جَعَلْناکُم شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إنّ أکْرَمَکُم عِنْدَ اللهِ أتقیکُمْ» ۱۲. لبنانی ها هم شیعه هستند، اما واقعش این است که تفاوت بسیاری با شیعیان ایران و پاکستان دارند.

اگر می خواهیم الگوسازی کنیم، باید باور کنیم که جوامع انسانی با هم تفاوت دارند. باید این تمایزها را بشناسیم؛ « وَ مِنْ آیاتِهِ [… ] اخْتِلافُ ألْسِنَتِکُم وَ ألْوانِکُمْ» ۱۳. یک کاری ژاپنی ها و چینی ها می کنند؛ در جاهای مختلفی و از جمله ایران می گردند تا روش ها و عادات و رسوم مردم را ببینند. مثلاً طریقه ی پخت برنج و دم کردن چای ما را. بعد پلوپز و سماور خاص و ویژه ی ایرانی ها می سازند و به ما می فروشند. ما هم باید دنیا را ببینیم. باید ببینیم برای این آدم در هند و یمن چه می توان کرد. بالأخره این آدم اسماعیلی است، زیدی است، هر چه هست، محبّ اهل بیت علیهم السلام است و افکار کلّی ما را قبول دارد، اما در هند یا یمن زندگی می کند. باید شیوه های مناسب برای زندگی او را نیز تولید کنیم. این یکی از گام های بسیار مؤثر در مسیر « بیداری اسلامی» و نهادینه سازی آن است.

سبک زندگی غربی تهدید محض نیست
از جمله مسائل ما با غرب، اختلاف در نگرش به زندگی و سبک زندگی است. آنها مقوله ی لذت را مبنا قرار می دهند و ما تقرّب به خدا را اصل قرار می دهیم، ولی لذت مشروع را هم ممنوع نمی دانیم. سبک زندگی هم بر همین اساس شکل می گیرد. چند نکته نیز قابل تأمل است: اول این که یادمان باشد غرب همه اش سرمایه داری نیست و تجارب تاریخی که در آنجا وجود دارد، همه اش کفرآمیز نیست. اندیشه های اندیشمندان بزرگ را نباید از نظر دور داشت. اخلاق مسیحیت را نباید دست کم گرفت. اخلاق یهود را نباید دست کم گرفت. تأثیر آموزه ها و اندیشه های اسلامی در آن جا را نباید فراموش کرد. اگرچه از تحریف ها هم در آنها نباید غافل بود.

دوم این که بالأخره سیستم سرمایه داری در درون نظام عقلانی و با بهره گیری از نعمات الهی و قانون مندی های طبیعت شکل گرفته است. این ها واقعیت هایی است که در آن جامعه وجود دارد. آن چه در غرب به عنوان سبک (های) زندگی غرب وجود دارد، یکسره باطل نیست؛ مثل همین مفهوم سبک زندگی که اتفاقاً حاصل مطالعات و تحلیل سرمایه داری است و ما امروزه از آن استفاده می کنیم و داریم از مزایای آن می گوییم. عناصری در آن وجود دارد که قابل تأمل است، منتها همیشه باید توجه کنیم که آن عنصر، درونِ ترکیب است. اگر ما این عنصر را استخراج کردیم، باید توجه داشته باشیم که ایدئولوژی اش را همراه نیاوریم. پیشینه، کار کرد، ساختار و بافتی را که یک عنصر در آن بوده، به خوبی بشناسیم. جداسازی بسیار سخت است، ولی نباید حاصل اندیشه و راه های رفته ی دیگران را نادیده گرفت.

دنیای غرب -چه در حوزه ی نظری و چه در حوزه ی مصداقی و عملی- تجربیاتی دارد که باید این تجربیات را پالایش نمود و استخراج کرد و در تماس با غرب به آنها توجه داشت. آن چه که در دنیای غرب می گذرد، درست است که در نظام و گفتمان مسلط سرمایه داری است، اما همه ی غربی ها بی دین و سکولار و نامعقول نیستند. این برای تعاملات ما با دنیای غرب بسیار مهم است. هم برای این که ما از دستاورد آنها استفاده کنیم و هم برای این که ما با آنها تعامل کنیم. این قضیه باعث نشود که ما چشم روی هم بگذاریم و یک حکم کلی و عام بدهیم. این قضیه ما را از واقع نگری دور خواهد کرد. فرهنگ اسلامی و جامعه ی مسلمانان از روزی که درست شد، اصلاً نفی همه ی عناصر موجود در فرهنگ جاهلیت نبود. پالایش و جهت دهی به آن بود. مثلاً پیامبر صلّی الله علیه و آله روزی که آمد، فرمود: من تمام معاملات شما را امضا می کنم غیر از ربا « أحلّ اللهُ البیعَ و حرّم الرّبا» ۱۴. فرمودند که محدوده ی من این است، بقیه ی معاملات را قبول دارم. به آنها که نگران التقاط هستند، باید گفت که ما زمانی دچار التقاط می شویم که با سهل گیری و تسامح جهان بینی و ایدئولوژی و مقاصد آن ها را با ابزارها، نمادها، طرق، تکنیک هایشان خلط کنیم و از فرط شوق و رعب از مسیر اعتدال خارج شویم. ما می توانیم از دستاورد دیگران -چه در حوزه ی عملی و چه در حوزه ی نظری- بهره ببریم و نباید خودمان را محروم کنیم و مثلاً چرخ را دوباره ابداع کنیم. نباید بن بست هایی را که دیگران آزموده اند، دو باره بیازماییم. می توان با بعضی از آجرهای آنها بنای خودمان را بسازیم. سبک های زندگی ای که از این رهگذر ایجاد می شوند، فرصت مفاهمه و ایجاد گرایش آنها را به فرهنگ غنی اسلامی با سرعتی بیشتر فراهم خواهند کرد.

پی نوشت ها:
۱. سوره ی مبارکه ی فرقان، بخشی از آیه ی ۶۳
۲. Life Style
۳. سوره ی مبارکه ی انسان، آیه ی ۳
۴. ظاهراً این عبارت مأخذ روایی ندارد.
۵. سوره ی مبارکه ی بقره، بخشی از آیه ی ۱۵۶
۶. سوره ی مبارکه ی عنکبوت، بخشی از آیه ی ۶۹
۷. سوره ی مبارکه ی أسراء، بخشی از آیه ی ۸۴
۸. Happy Meal
۹. سوره ی مبارکه ی بقرة، بخشی از آیه ی ۲۸۶
۱۰. سوره ی مبارکه ی هود، بخشی از آیه ی ۱۱۸
۱۱. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۰۹ق، ۲۷/۹۲
۱۲. سوره ی مبارکه ی حجرات، بخشی از آیه ی ۱۳
۱۳. سوره ی مبارکه ی روم، بخشی از آیه ی ۲۲
۱۴. سوره ی مبارکه ی بقرة، بخشی از آیه ی ۲۷۵