تاریخچه شکل گیری «نظمیه» در ایران/تاریخچه نخستین دانشکده پلیس در ایران

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- جواد نوائیان رودسری- شکل گیری نظمیه به شیوه نوین در ایران، با اقدامات میرزا تقی خان امیرکبیر آغاز شد. او افزون بر تأسیس «سازمان خفیه» که فعالیت های اطلاعاتی و ضداطلاعاتی را توأمان انجام می داد، تعدادی قراولخانه در تهران تأسیس کرد و مأمورانی را برای برقراری امنیت در مناطق مختلف این شهر، در آن ها گمارد. با این حال، پس از شهادت امیرکبیر، موضوع قراولخانه ها و شیوه نوین برقراری نظم و امنیت نیز، مدتی به فراموشی سپرده شد. تا این که، میرزا حسین خان سپهسالار دوباره قراولخانه هایی را که امیر تأسیس کرده بود، راه اندازی کرد و بر تشکیلات آن، نام «نظمیه» گذاشت.

نخستین تشکیلات نظمیه در ایران

میرزا حسین خان سپهسالار، فردی به نام «محمدعلی خان» را به عنوان رئیس نظمیه منصوب کرد. شاید بتوان «محمدعلی خان» را نخستین رئیس نظمیه ایران نامید. با وجود این، تشکیلات نظمیه در ایران، هنوز از انتظام مناسب برخوردار نبود و به سازماندهی و آموزش های ویژه نیاز داشت. همین مسئله باعث شد ناصرالدین شاه در سفر دوم خود به فرنگ، یک نظامی اتریشی به نام «کنت دو مونت فرت» را برای تأسیس اداره پلیس در ایران استخدام کند و با خود به ایران بیاورد.

«مونت فرت» نخستین نظامنامه پلیس ایران را تهیه کرد و به امضای شاه رساند. او تعهد داده بود با تربیت 400 پلیس پیاده و 60 پلیس سوار، امنیت شهر تهران را تأمین کند. ناصرالدین شاه فرمان اجرای نظامنامه «مونت فرت» را به کامران میرزا، حاکم تهران، داد و به این ترتیب، نخستین اداره پلیس شهر تهران، با نام «اداره جلیله پلیس دارالخلافه و احتسابیه» در خیابان الماسیه(باب همایون) تهران تأسیس شد و مردم ایران با واژه پلیس آشنا شدند. «کنت دو مونت فرت» حدود 15 سال رئیس نظمیه ایران بود، تا این که در جریان جنبش تنباکو از سوی شاه به قصور متهم و از کار برکنار شد و سیدعبدا... انتظام السلطنه جای او را گرفت. اما ریاست انتظام السلطنه هم دوام چندانی نداشت و خیلی زود او را هم از کار برکنار کردند. تغییر ریاست نظمیه، تا پیروزی انقلاب مشروطه ادامه داشت، به طوری که طی 15 سال، سیزده نفر به ریاست نظمیه منصوب و سپس معزول شدند.

سازماندهی نظمیه با «اداره کل نظمیه ایران»

تشکیلات نظمیه در ایران، طی سال های ابتدایی پس از پیروزی انقلاب مشروطه و نیز، در دوره استبداد صغیر، وضع بدی پیدا کرد و حتی مدتی بدون رئیس باقی ماند، تا این که در دوران نیابت سلطنت عضدالملک، مجلس دوم مشروطه تصمیم گرفت برای تأمین امنیت شهرها، تشکیلات منظمی را ایجاد کند. در پی این تصمیم، «اداره کل نظمیه» ایران تأسیس و یپرم خان به ریاست آن منصوب شد. یپرم خان، تعدادی از نیروهای قزاقخانه و سازمان های پراکنده انتظامی را استخدام کرد و به آن ها درجه افسری داد. با این حال، این تشکیلات نتوانست انتظارات را برآورده کند و مدتی بعد، خود به مشکلی برای نظم و امنیت عمومی تبدیل شد. پس از آن، ناصرالملک، نایب السلطنه که مدت ها در اروپا زندگی کرده بود، تصمیم گرفت با استفاده از الگوی اروپایی ها، برای تشکیلات نظمیه در ایران دو سازمان، یکی برای شهر و دیگری برای روستا، ایجاد کند. به این ترتیب، سه افسر سوئدی به سرپرستی «یالمارسن» توسط دولت ایران استخدام شدند تا تشکیلات ژاندارمری را در کشور راه اندازی کنند. «یالمارسن» طی مدت کوتاهی توانست ژاندارمری را راه اندازی و با تربیت افسران کارآزموده و لایق، آن را به سازمان انتظامی کارآمدی تبدیل کند. با توجه به رضایت مجلس از عملکرد «یالمارسن»، او در سال 1291ش اجازه یافت با استخدام عده ای افسر سوئدی، تشکیلات نظمیه ایران را بر اساس موازین اروپایی سازماندهی کند.

نخستین دانشکده پلیس در ایران

«یالمارسن» پس از تصویب مجلس شورای ملی، هیئتی سه نفره از افسران سوئدی را برای سازماندهی تشکیلات نظمیه ایران استخدام کرد. ریاست این هیئت برعهده سرهنگ وستدهال بود. او برای سازماندهی نظمیه تلاش فراوانی کرد. برای نخستین بار 8 کمیساری(کلانتری) در تهران تشکیل شد و علاوه بر استخدام نیروهای جدید با عنوان «آژان»، عده زیادی از فارغ التحصیلان مدارس سن لویی، ایران، آلمان و مدرسه آمریکایی ها به استخدام نظمیه درآمدند و در یک آموزشگاه افسری تحت تعلیم قرار گرفتند. دوره این آموزشگاه که در واقع نخستین دانشکده پلیس ایران محسوب می شد، یک سال بود. بسیاری از افسران نظمیه که بعدها به ریاست تشکیلات شهربانی ایران رسیدند، در همین مدرسه تحت آموزش قرار گرفتند؛ افرادی مانند سرپاس رکن الدین مختاری، سرپاس زادسر و سرپاس سیف.وستدهال تا سال 1302ش در ایران بود. او خدمات شایانی به نظمیه ایران کرد. در زمان وستدهال، آژان ها موظف به فراگیری سواد خواندن و نوشتن بودند. او برای نخستین بار کلاس های کارآگاهی، کشف جرم و بازجویی را به شیوه نوین در ایران برگزار و جزواتی به زبان فارسی برای افسران و مأموران نظمیه منتشر کرد. وستدهال و نیروهای تربیت شده اش نقش مهمی در کشف تشکیلات کمیته مجازات داشتند.

تبدیل تشکیلات «نظمیه» به «شهربانی»

با قدرت گرفتن رضاخان و رسیدن او به مقام نخست وزیری، به خدمت وستدهال و همکاران سوئدی وی خاتمه داده شد و سرهنگ محمد درگاهی، رئیس دژبانی، به ریاست نظمیه رسید. در دوران درگاهی، نظمیه ایران حالتی متمرکز به خود گرفت. تا پیش از آن نظمیه ولایات مختلف، مستقل بود، اما در زمان درگاهی این استقلال اداری از بین رفت و تشکیلات نظمیه زیر نظر ریاست شهربانی کل کشور قرار گرفت. درگاهی تا سال 1307ش رئیس نظمیه ایران بود. در این سال، رضاخان سرهنگ سالارنظام(سرلشکر کوپال مجدی) از افسران سابق ژاندارمری را رئیس نظمیه کرد. در دوره سالار نظام، تشکیلات نظمیه به تجهیزات نوین مجهز شد. پس از سالار نظام، فضل ا...زاهدی، مدت کوتاهی به ریاست نظمیه رسید، اما در پی فرار چند زندانی از زندان قصر، برکنار شد و جای خود را به سرلشکر آیرم داد. در دوره آیرم، به دستور رضاخان، سازمان پلیس سیاسی ایران، با هدف تعقیب و جاسوسی از مخالفان شاه تأسیس و خیلی زود به سازمانی مخوف تبدیل شد. بنای عمارت شهربانی فعلی در زمان آیرم شروع شد و به پایان رسید. پس از آیرم، رکن الدین مختاری رئیس شهربانی کل کشور شد. او تا سال 1320 این مسئولیت را برعهده داشت. از سال 1313ش به بعد عنوان شهربانی، جای نظمیه را گرفت و واژه کلانتری جایگزین کمیساری شد.

تشکیلات نیروی انتظامی ایران، متشکل از شهربانی و ژاندارمری، ساختار خود را، با برخی تغییرات جزئی و مقطعی، تا سال 1370هـ.ش حفظ کرد. در این سال، با ادغام شهربانی، ژاندارمری و کمیته های انقلاب اسلامی، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران شکل گرفت.