افت علمی کشور؛ موضوعی واقعی یا کاذب/ بررسی شاخص فرار مغزها در ایران

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- دکتر سید کاووس سیدامامی دارای دکتر جامعه شناسی از دانشگاه اورگان و عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) در تحلیلی برای «پارس» آورده است:

آمارها نشان می‌دهد که درصد رشد تولید مستندات عربستان در سال ۲۰۱۴ نسبت به سال ۲۰۱۳ در مقایسه با ایران در حدود ۴۷۷ برابر است. این آمار چندان با سیاست‌های کلی ایران در حوزه علم و فناوری خصوصاً در منطقه، هم خوانی ندارد؛ لذا در یادداشتی نظر دکتر سید امامی را در مورد چرایی کاهش رشد علمی کشور در منطقه و افزایش رشد علمی رقبای منطقه ای مانند عربستان و ترکیه جویا شدیم. دکتر سید امامی در همین راستا نوشت :

مقالات چاپ شده ISI معیار خوبی برای مقایسه سطح علمی کشورها نیست اما با این حال امروزه این شیوه به کار می رود. در رابطه با مقالات چاپ شده بایستی گفت که در یک مقطع زمانی شاهد رشد نجومی آن ها بودیم و یکی از معیارهای وزارت علوم برای ارتقای رتبه قرار گرفت اما در حقیقت تعداد زیادی از سر ناچاری مقاله ISI چاپ کردند؛ لذا کاهش این مقالات نباید به عنوان افت رشد علمی کشور محسوب شود و قضاوت بر اساس آن صحیح نیست.

برای سنجش رشد تولید علمی کشور بایستی چندین مقیاس مختلف را کنار هم آورد تا یک شاخص کلی به دست آید؛ از جمله این مقیاس ها عبارت اند از: میزان بودجه ای که به بخش تحقیق و توسعه اختصاص داده می شود، کیفیت تحقیقات انجام شده، نوآوری ها و اختراعاتی که صورت می گیرد، تعداد فکت های جدید اطلاعات علمی که در سطح جهانی انجام می شود و غیره.

با توجه به توضحات گفته شده، مقالات ISI صرفا نمی تواند ملاک خوبی برای سنجش باشد. بایستی مجموعه-ای از شاخص ها را در نظر گرفت و بر اساس آن قضاوت کرد، حتی برای کشوری مثل ایران بایستی شاخص فرار مغزها را نیز در نظر گرفت. کشور ما سالانه چندین متخصص را از دست می دهد؛ مثلا در حوزه نجوم فقط 10 متخصص طراز اول در ایران وجود دارد؛ این در حالی است که در کشور آمریکا حدود 100 متخصص طراز اول ایرانی مشغول به کار هستند که هم اکنون در کشور حضور ندارند. بنابر این چنین مقیاس هایی نیز بایستی مد نظر قرار گیرد. زمانی که فضا برای فرار مغزها باز می شود؛ مثلا فاجعه بزرگی که در دانشگاه صنعتی شریف در حال رخ دادن است و بهترین مغزها در حال خارج شدن از کشور هستند، چنین اتفاقی به معنی نزول علمی است که هزینه های زیادی روی این افراد انجام می گیرد و آن ها کشور را ترک می کنند.

همه این مقیاس ها بایستی در کنار هم قرار گیرد و بعدا قضاوت انجام گیرد. گفتنی است که در کشورهای دیگر مقالات ISI ملاک ارتقای رتبه و سطح علمی نیستند. در صورت دنبال کردن این مقالات به ویژه در رشته های ریاضی و فیزیک به خوبی دیده می شود که در این مقاله ها در برخی موارد صرفا فرمولی مورد اثبات قرار گرفته است؛ در حالی که این موضوع نمی تواند ملاک خوبی برای تعیین رشد علمی قرار گیرد. 

در هشت سال گذشته رشد مقالات ISI به معنی بهبود شاخص های رشد علمی کشور نبوده است و اتفاقا شاهد اوج گیری فرار مغزها در این دوره بودیم. به نظر می رسد که ملاک قرار دادن مقالات ISI برای ارتقای رتبه از سوی وزارت علوم در این امر تاثیر زیادی داشته است؛ چرا که به خاطر اجباری شدن نگارش مقالات ISI در رشته های غیر علوم انسانی برای چنین هدفی منجر شد که به صورت ناگهانی شاهد رشد منحنی این مقالات باشیم، حتی دانشجویان کارشناسی ارشد نیز ملزم شدند که برای ورود به دوره دکتری با اساتید خود مقاله ISI چاپ کرده باشند. چنین امری باعث شد که تعداد مقالات به صورت ناگهانی رشد کند که نمی توان ادعا کرد که این موضوع بیانگر رشد علمی کشور است.

همان طور که اشاره شد، بایستی مقیاس های مختلفی برای تعیین رشد تولید علمی کشور در نظر گرفت و بر اساس مجموع این مقیاس ها، شاخصی برای سنجش رشد علمی به دست آورد. اتکا به آمارهای مقالات چاپ شده ISI نمی تواند به صورت دقیق بیانگر رشد علمی کشور باشد؛ لذا نوسانات افت و خیز این مقالات شیوه خوبی برای سنجش این موضوع نیست.