اختلاف کشورهای اسلامی در شروع و پایان ماه‌های قمری ناشی از چیست؟/ هلال ماه رمضان چطور دیده می‌شود؟

پايگاه خبري تحليلي «پارس»- کاظم کوکرم- در آستانه ماه مبارک رمضان بار دیگر رصدگران هلال ماه در گوشه‌گوشه کشور برای دیدن هلال اول ماه عازم مناطق مختلف می‌شوند تا با تلسکوپ و دوربین‌های دوچشمی قوی و حتی چشم غیرمسلح بخت خود را برای رصد این هلال جذاب بیازمایند. با این حال برای مردم همواره این سوال وجود دارد که با وجود پیشرفت‌های غیرقابل انکار علم و فناوری و قوی‌ترین تلسکوپ‌ها و نرم‌افزارهای محاسباتی، چرا هر سال در آغاز و پایان ماه رمضان موضوع رصد هلال ماه‌های رمضان و شوال به بحث روز تبدیل می‌شود؟ مگر دیدن یا ندیدن هلال ماه چقدر پیچیده است که هر سال برای تعیین روز آغاز ماه مبارک رمضان یا عید سعید فطر باید تا حوالی نیمه شب منتظر بمانیم؛ تا حدی که گاهی صبح روزی که قرار بود سی‌‌اُم رمضان باشد، ناگهان از رسانه‌ها خبر حلول عید سعید فطر اعلام می‌شود. آیا کشورهای اسلامی دیگر هم وضع مشابهی دارند؟ واقعیت این است که ماجرا به این سادگی نیست که در نگاه اول به نظر می‌رسد.

چرا دیدن هلال اول ماه دشوار است؟
کره ماه از دید ما که ساکن زمین هستیم، حدود هر 29.5 روز یکبار به دور زمین می‌چرخد. از آنجا که واحد تقویم «یک روز» است و امکان در نظر گرفتن نیم روز و چند ساعت و دقیقه به عنوان واحد تقویم وجود ندارد، از این رو در استخراج تقویم قمری همیشه ماه‌ها 29 و 30 روز در نظر گرفته می‌شود. حتی گاهی ممکن است دو تا سه ماه قمری 29 یا 30 روزه به صورت متوالی پشت سر هم تکرار شود.

منجمان و دیگر علاقه‌مندان بحث رؤیت هلال برای تعیین روز اول ماه همواره در شامگاه بیست و نهمین روز ماه قمری برای رؤیت هلال اقدام می‌کنند. به این ترتیب اگر هلال ماه دیده شود، فردا روز اول ماه قمری بعد خواهد بود و اگر هلال دیده نشود، فردا روز سی‌اُم ماه قمری و پس‌فردا تحت هر شرایطی اولین روز ماه قمری بعد خواهد بود؛ حتی اگر هلال ماه در شب سی‌اُم هم رؤیت نشود به هر حال پس فردا روز اول ماه قمری بعد است و ماه 31 روزه نمی‌شود؛ زیرا طول روزهای ماه قمری فقط می‌تواند 29 یا 30 روز باشد و ماه 31 روزه در تقویم قمری تعریف نشده است.

هلال ماه با توجه به موقعیت ماه در مدار زمین از حیث دوری و نزدیکی، جدایی زاویه‌ای از خورشید، زاویه مدار ماه در لحظه غروب خورشید با افق، ضخامت هلال ماه و چند شاخصه دیگر در ابتدای هر ماه قمری شرایط متفاوتی برای رصد دارد. از این رو گاهی هلال اول یک ماه به آسانی با چشم غیرمسلح رؤیت می‌شود، در حالی که ممکن است هلال اول ماه دیگر به باریکی مو از پشت تلسکوپ‌های قوی به دشواری قابل تشخیص باشد. حتی گاهی ممکن است هلال ماه در ابتدای ماه قمری آن قدر نازک و به خورشید نزدیک باشد که با تلسکوپ نیز نتوان آن را در شامگاه روز بیست و نهم ماه قمری رصد کرد و به این ترتیب ماه قمری 30 روزه شود.

تلاش منجمان برای دیدن باریک‌ترین هلال ماه
با گسترش مرزهای تمدن اسلامی بویژه از قرن سوم و چهارم هجری تا امروز دانشمندان مسلمانی مانند بَتّانی، خازنی، کوشیار گیلانی، خواجه نصیرالدین طوسی و ده‌ها منجم دیگر همواره در پی ارائه ضوابطی برای رؤیت‌پذیر یا رؤیت‌ناپذیر بودن هلال جوان ماه‌های قمری بوده‌اند. هدف این بوده که بتوانند پیشاپیش تقویم هجری قمری را با دقت قابل قبولی استخراج کرده و در اختیار مردم و حکومت به منظور برنامه‌ریزی امور روزمره قرار دهند. آنها پس از سال‌ها رصد با چشم غیرمسلح و با بهره‌گیری از محاسبات نجوم کروی و ابزارهای نجوم قدیمی در شرایط گوناگون جوی، ضوابط و معیارهایی برای دیده‌شدن یا دیده‌نشدن (رؤیت‌پذیری) هلال ماه جوان در شامگاه بیست و نهم ماه قمری ابداع و ارائه کرده بودند. این در حالی است که این معیارها بر اساس رصد با چشم غیرمسلح تعریف شده و در سال‌های اخیر با در اختیار گرفتن دوربین‌های دوچشمی و تلسکوپ‌ها امکان رصد هلال‌های باریک‌تر نیز نسبت به گذشته مهیا شده است؛ بحث تلاش برای رصد باریک‌ترین و نزدیک‌ترین هلال ماه به خورشید موضوعی نیست که صرفا به منجمان مسلمان اختصاص داشته باشد؛ صدها و بلکه هزاران رصدگر علاقه‌مند در سراسر جهان پس از دیدن یا ندیدن هلال‌ جوان ماه‌های قمری گزارش رصدهایشان را به مراکز علمی بین‌المللی گزارش می‌کنند. از این رو امروزه شرایط با دوران گذشته که دانشمندان به تنهایی و با استفاده از ابزارهای نجومی و زاویه‌سنجی قدیمی با چشم غیرمسلح رصد می‌کردند، بکلی متفاوت است.

اکنون تلسکوپ‌های قوی وجود دارند که با بهره‌گیری از سامانه موقعیت‌یاب جی‌پی‌اس و همین‌طور نرم‌افزارهای دقیق می‌توانند موقعیت هلال ماه را در روز با دقت نشانه‌روی کنند. در اینجا کافی است یک رصدگر باتجربه از پشت چشمی تلسکوپ با استفاده از دانش و تجربه‌اش هلال ماه را در پس‌زمینه روشن آسمان تشخیص دهد و به این ترتیب بحث «رؤیت هلال ماه در روز» مطرح شده است؛ موضوعی که اساسا در گذشته مطرح نبود و همواره منجمان برای رؤیت هلال اول ماه در شامگاه با چشم غیرمسلح اقدام به رصد می‌کردند. حتی هنوز هم بسیاری از استادان فن، رصد هلال در روز را مردود می‌دانند و این از بحث‌هایی است که در محافل دانشگاهی و حوزوی مطرح است.

کیفیت کار رصدگران هلال ماه در چه حدی است؟
آنچه مسلم است این که هیچ‌گاه در تاریخ نجوم، فرآیند علمی مشخص کردن رؤیت‌پذیری یا رؤیت‌ناپذیری هلال اول ماه‌های قمری با دقتی که این روزها انجام می‌شود، ممکن نبوده است. حجم داده‌های ثبت شده در این حوزه در سال‌های اخیر به قدری متنوع و عظیم است که نرم‌افزارها و الگوریتم‌های مختلفی برای پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال ماه ارائه شده است. به این ترتیب بیشتر اوقات منجمان نسبت به دیده شدن یا نشدن هلال‌هایی که برای رصد آنها اقدام می‌کنند، مطمئن هستند. با این حال بنا به تکلیف شرعی و همین‌طور با ارتقای ابزارها و آزمودن شرایط رصد در مکانی با رطوبت یا غبار کمتر یا بیشتر، بخت خود را برای تغییر دادن معیارهای پذیرفته شده برای رؤیت‌پذیری هلال ماه می‌آزمایند. گاهی با استفاده از تکنیکی جدید هلالی رؤیت می‌شود که پیش از آن منجمان رؤیت‌پذیر بودن آن را غیرممکن می‌دانستند یا در اعلام وضع دیده‌شدنش تردید داشتند.

در سال‌های اخیر بحث عکاسی از هلال ماه نیز بسیار جدی شده است. طوری که گاهی هلال ماه‌ در خلال عکاسی از پشت تلسکوپ با استفاده از فنون پردازش تصویر آشکار می‌شود؛ در حالی که در عمل رؤیت آن هلال با چشم از پشت چشمی تلسکوپ ممکن نیست.

در بحث تلاش برای رؤیت هلال اول ماه نیز مانند دیگر حوزه‌های علمی در سال‌های اخیر به قدری داده‌های گوناگون گزارش و ثبت شده و آن قدر تنوع و دقت نرم‌افزارها و الگوریتم‌های حسابگر شاخصه‌های رصد ماه بالا رفته است که با دقت خوبی می‌توان نقشه جهان را خط‌کشی کرد و گفت بر اساس تجارب و اطلاعات قبلی انتظار داریم در چه مناطقی هلال ماه با چشم غیرمسلح یا دوربین دوچشمی یا تلسکوپ رؤیت شود یا خیر و حتی جزئیاتی از چگونگی دیده شدن ماه از پشت چشمی تلسکوپ هم داشته باشیم.

نباید فراموش کرد آنچه امکان رؤیت یک هلال را فراهم می‌کند فقط به پارامترهای نجومی بستگی ندارد. این که چقدر آسمان ابری باشد، چقدر غبار و رطوبت در زمان رصد وجود داشته باشد، این که در جایی که ماه قرار است رؤیت شود، آسمان چقدر از نور شفق شامگاهی روشن است یا چقدر آلودگی نوری در رصدگاه وجود دارد، ابزار رصدی تا چه حد با دقت تنظیم شده است، چه تجهیزاتی برای رصد استفاده می‌شود و از همه مهم‌تر رصدگری که پشت تلسکوپ است چقدر در رصد هلال ماه تبحر و تجربه دارد، همگی از مهم‌ترین عواملی است که ممکن است به رصد هلال‌هایی منجر شود که تا پیش از این رصد آنها غیرممکن دانسته می‌شد و به این ترتیب معادلات منجمان به هم بخورد و داده‌ها به‌روز شود.

البته در بیشتر موارد وقایع طبق پیش‌‌بینی‌های پیشین جلو می‌رود و بر داده‌های قبلی مهر تائید می‌خورد. به همین علت بویژه در دو سه سال اخیر شروع و پایان ماه مبارک رمضان مطابق با آنچه در تقویم رسمی درج شده بود، اتفاق افتاده است. به واسطه وجود چنین متغیرهایی است که رصد هلال ماه در ابتدای هر ماه قمری کاری جذاب، پرهیجان و البته پویا جلوه می‌کند.

اختلاف کشورهای اسلامی در شروع و پایان ماه‌های قمری ناشی از چیست؟
در کشورهای اسلامی برای تعیین شروع و پایان ماه قمری قوانین مختلفی وجود دارد. به همین علت است که برخلاف تصور رایج در بین مردم، لزوما فردای روزی که در عربستان عید سعید فطر اعلام می‌شود، در ایران ممکن است مراجع عید فطر را اعلام نکنند. طوری که ممکن است حتی دو روز میان زمان اعلام عید در ایران و عربستان اختلاف وجود داشته باشد یا در هر دو کشور یک روز به عنوان عید فطر اعلام شود. این ماجرا نه ربطی به مسائل سیاسی دارد و نه روش محاسبات نجومی در ایران و عربستان با یکدیگر متفاوت است. آغاز و پایان ماه قمری در عربستان سعودی هرچند به صورت سنتی بر اساس رؤیت هلال انجام می‌شود، اما اعلام رؤیت هلال از طرف مردم عادی و رصدگران بعضا ناآشنا با فن رؤیت هلال و عمدتا با تکیه بر رصد با چشم غیرمسلح در مواردی موجب اعلام اشتباه آغاز برخی ماه‌های قمری در این کشور شده است که اسناد موجود در این زمینه کم نیست. جالب اینجاست که بیشتر کشورهای اسلامی نیز در اعلام آغاز و پایان ماه قمری از عربستان به عنوان کشوری که قبله‌گاه جهان اسلام را در خود جای داده پیروی می‌کنند؛ فارغ از این که آیا در محدوده سرزمینی کشورشان اصولا هلال ماه رؤیت‌پذیر است یا خیر. به این ترتیب هر روزی که عربستان برای شروع و پایان ماه رمضان و عید فطر اعلام کند، آنها نیز عینا همان روز را اعلام می‌کنند؛ از اردن و افغانستان گرفته تا مالزی و اندونزی این گونه عمل می‌کنند.

در این میان برخی کشورهای اسلامی مثل لیبی، قاعده مخصوص به خود را در آغاز و پایان ماه‌های قمری در نظر گرفته‌اند. به این ترتیب که در محاسبات نجومی به زمان لحظه مقارنه خورشید و ماه (New Moon) توجه می‌کنند. این زمانی است که در آغاز هر ماه قمری، مراکز سه کره خورشید و ماه و زمین هر سه روی یک صفحه واقع شده و تقریبا هم‌راستا می‌شوند. به این ترتیب دور جدید چرخش ماه به گرد زمین پس از آن محاسبه می‌شود. در کشور لیبی و در زمان زمامداری معمر قذافی، قاعده این بود که اگر لحظه مقارنه ماه و خورشید پیش از طلوع خورشید رخ می‌داد، آن روز اول ماه قمری بود و اگر بعد از طلوع خورشید مقارنه انجام می‌شد، فردای آن روز، اول ماه قمری بود. حالا باید دید پس از پایان حکومت قذافی و در شرایطی که امسال تروریست‌های داعش بر بخش‌هایی از این کشور سلطه پیدا کرده‌اند، آیا به همین قاعده عمل خواهد شد یا شاهد بدعت جدیدی از سوی آنها خواهیم بود!

قاعده ایران در شروع و پایان ماه‌های قمری
در ایران اسلامی که مذهب رسمی شیعه جعفری اثنی عشری مبنای قانونگذاری در کشور بوده و اساس آن برگرفته از قرآن کریم و احادیث و روایات است، آغاز و پایان هر ماه قمری فقط با دیدن خود انسان یا شهادت دو مرد عادل که ماه را دیده باشند، قابل‌استناد است. در این بین بر اساس فتواهای مراجع عظام تقلید، «اطمینان» و در مواردی «یقین» به محاسبات منجمان نیز می‌تواند مورد استناد واقع شود که در این خصوص می‌توانید به بخش «راه‌های ثابت شدن اول ماه» در رساله‌های توضیح‌المسائل رجوع کنید.

از طرف دیگر با توجه به وضع رؤیت‌پذیری هلال ماه که تا حد زیادی به پارامترهای نجومی وابسته است، ممکن است شرایطی پیش بیاید که هلال در یک شامگاه همزمان در ایران و عربستان رؤیت‌پذیر باشد. گاهی نیز ممکن است شرایط به گونه‌ای باشد که یک هلال یک روز در عربستان و فردای آن روز در ایران رؤیت‌پذیر باشد. حتی ممکن است بدون در نظر گرفتن تکنیک رصد هلال ماه در روز با تلسکوپ، شرایط به گونه‌ای رقم بخورد که با دو روز تأخیر هلال ماه در شامگاه در ایران رؤیت شود.

در ایران مطابق با قواعد شرعی، باید با وجود محاسبات و پیش‌بینی‌های قابل‌اطمینان علمی که قرن‌هاست منجمان مسلمان انجام می‌دهند، مطمئن‌ترین راه برای تعیین آغاز و پایان ماه قمری انجام شود؛ به این ترتیب که برای رصد هلال ماه در شامگاه بیست و نهمین روز ماه قمری اقدام عملی شود. البته در چند سال اخیر دیدن هلال ماه در روز نیز با تلسکوپ امکان‌پذیر شده است. در حال حاضر برای تسهیل و اطمینان بیشتر در رصد، بنا بر نظر اغلب فقها دیدن هلال ماه با استفاده از عینک و بنا بر نظر برخی مراجع رؤیت با دوربین دوچشمی و تلسکوپ در نور مرئی نیز بلامانع است؛ اینها مباحثی است که بیشتر کشورهای اسلامی که در مسائل شرعی با عربستان همداستان هستند، با دقتی که به لحاظ بهره‌گیری از تجهیزات فنی و علمی برای تعیین روز آغاز و پایان ماه‌ قمری در ایران انجام می‌شود در ملاحظاتشان چندان مدنظر قرار نمی‌دهند.

چرا رؤیت هلال رمضان و شوال مهم است؟
بسیاری از مردم می‌پرسند چرا مساله رؤیت هلال بر سر ماه‌های رمضان و شوال بحرانی می‌شود و مگر در سایر ماه‌های قمری هلال ماه را رؤیت نمی‌کنند؟ البته که اقدام برای رؤیت هلال ماه از سوی رصدگران و نهادهای مسئول در هر ماه به طور منظم انجام می‌شود. لیکن اهمیت دوچندان رصد هلال اول ماه‌های رمضان و شوال از این روست که قصور در اعلام زمان آغاز ماه مبارک رمضان ممکن است باعث شود گروه بزرگی از مسلمانان که اکثریت قریب به اتفاق‌شان به اخبار دریافتی از رصدگران هلال ماه و مراجع عظام اطمینان کرده بودند، توفیق یک روز روزه‌داری را از دست بدهند و روزه‌شان قضا شود. موضوع مهم‌تر این است که اشتباه در تعیین روز اول ماه شوال ممکن است منجر به انجام کار حرام شود؛ حتما می‌دانید نیت برای گرفتن روزه در روز اول ماه شوال که مطابق با عید سعید فطر است، حرام است. از این رو هر گونه کوتاهی در انجام فرآیند صحیح رؤیت هلال ممکن است به انجام کار حرام در میان جمع بزرگی از مسلمانان شود و این مسئولیت بزرگی را بر دوش رصدگران هلال ماه قرار می‌دهد. به همین دلیل است که اگر انسان خود هلال ماه را نبیند، دو مرد عادل برای اثبات اول ماه باید شهادت بدهند. پس اهمیت رؤیت هلال ماه‌های رمضان و شوال فراتر از بحث تقویمی است.

سخن پایانی
صرف نظر از مباحث فقهی ثابت شدن اول ماه که بحثی تخصصی و خارج از تبحر نگارنده است، می‌توان رد پایی از حکمتی عمیق را در پس این حکم شرعی یافت: بهانه‌ای مذهبی برای تلاش همه مسلمانان به منظور دیدن هلال زیبا و افسونگر ماه در آغاز هر ماه قمری؛ گوشه‌ای از طبیعت در آسمان شب که شاید اگر از نظر شرعی مجبور نبودیم، در کشاکش گرفتاری‌های روزمره‌مان کمتر سر به آسمان بلند می‌کردیم و ماه و ستارگانی را می‌دیدیم که خداوند آنها را زینت‌بخش آسمان زمین قرار داده است. تلاش برای دیدن هلال ماه، یگانه قمر شگفت‌انگیز زمین، در طول تاریخ علم تعمق دانشمندان مسلمان در یافتن پاسخ بسیاری از مسائل مرتبط با خود را به دنبال داشته و سبب پیشرفت مسلمانان در نجوم، ریاضیات و جغرافیا شده است.

پیش‌بینی علمی رؤیت‌پذیری هلال ماه رمضان 1436 در پهنه ایران

شامگاه فردا چهارشنبه 27 خرداد، مطابق با 29 شعبان 1436 هجری قمری، رصدگران هلال ماه در سراسر ایران با ابزارهای گوناگون رصدی و حتی با چشم غیرمسلح برای دیدن هلال ماه رمضان اقدام می‌کنند.

سفید:

امکان رؤیت با ابزار یا چشم وجود ندارد.

آبی: 
رؤیت ماه با استفاده از ابزار رصدی امکان پذیر است.

صورتی: 
امکان رؤیت هلال با چشم درصورت وجود شرایط ایده‌آل رصدی وجود دارد ولی استفاده از ابزار رصدی توصیه می‌شود.

زرد: 
هلال ماه به شرط داشتن افق مناسب با چشم رؤیت‌پذیر است.

سبز: 
هلال ماه به‌آسانی با چشم قابل مشاهده است.

طبق نقشه شماره یک، اولین نقاط روی زمین که امکان رؤیت هلال مبارک رمضان را با تلسکوپ خواهند داشت در شامگاه روز سه‌شنبه در اقیانوس آرام واقع است. سپس هلال در غروب روز چهارشنبه در کشورهای استرالیا و اندونزی با چشم غیرمسلح رؤیت‌پذیر خواهد بود.

 خطوط رؤیت پذیری هلال بر اساس معیارهای علمی مختلف در این نقشه رسم شده است. بر اساس این معیارها پیش بینی می شود در نواحی پایین هر خط قادر به رویت هلال با چشم غیرمسلح باشیم/منبع: www.helalemah.ir

آنچه بر اساس اطلاعات قبلی و با استفاده از نرم‌افزارهای رؤیت هلال قابل محاسبه است این که در شامگاه چهارشنبه 27 خرداد به علت ارتفاع کم این هلال از افق پس از غروب خورشید و اختلاف زمانی کوتاهی که بین غروب خورشید و غروب هلال ماه وجود دارد، دیدن این هلال با چشم غیرمسلح در مناطق شمالی کشور بسیار دشوار است. بر اساس معیارهای مختلف رؤیت هلال و طبق نقشه شماره 2 می‌توان پیش‌بینی کرد که در نیمه جنوبی کشور امکان رؤیت هلال با ابزار رصدی شامل تلسکوپ و دوربین دوچشمی وجود دارد و در شرایط عالی جوی حتی احتمال رؤیت هلال با چشم غیرمسلح هم مطرح است.

در مجموع می‌توان پیش‌بینی کرد در نیمه جنوبی کشور امکان رؤیت هلال با چشم غیرمسلح و در نیمه شمالی کشور احتمال رؤیت با ابزار رصدی وجود دارد. بنابراین پیشاپیش می‌توان روز پنجشنبه 28 خرداد را اولین روز ماه مبارک رمضان دانست. با این حال این یک پیش‌بینی علمی است و باید منتظر دریافت گزارش‌های رصدی از رصدگران و اعلام نظر قطعی از طرف مراجع ذی‌صلاح باقی ماند.