فنا ناپذیران؛ مومیایی‌ها از مصر باستان تا پزشکی قانونی ایران

مومیایی تنها ابزاری است که می تواند دست کم کاریکاتوری از آرزوی دیرین فناناپذیری را برای بشر دست یافتنی کند، البته نه برای خودش، بلکه برای بازماندگانش. آوازه مومیایی معمولا از مصر باستان شنیده شده و در ذهن ها با نام فراعنه گره خورده است. با این حال ولی اعلام تعرفه سالانه مومیایی اجساد در پزشکی قانونی، هر ساله سبب ایجاد برخی علامت سوال ها در اذهان می شود. سوالاتی درخصوص کم و کیف و چرایی و چگونگی فرآیند مومیایی اجساد در حال حاضر. گزارشی که مشغول خواندنش هستید، تلاشی است برای پاسخ به این سوال ها.

خشت اول؛ ماجرا چیست؟

اولین گام برای بررسی کم و کیف مومیایی کردن اجساد در حال حاضر، جستجوی معنای این واژه و فکر کردن به ریشه آن است؛ همه می دانیم فرآیند تجزیه پیکر انسان، تنها چند دقیقه پس از مرگ آغاز می شود و به دلیل ترشح برخی آنزیم ها و اسیدی تر شدن خون بسرعت ادامه پیدا می کند. چنان که تنها چند هفته پس از مرگ اندام ها به ترتیب متورم، متعفن و متلاشی می شود. به شکلی که دیگر هیچ کدام از اندام ها قابل تشخیص نیست. این فرآیند در طول زمان بسرعت ادامه پیدا می کند و می توان گفت در عرض چند سال، چیزی جز استخوان از جسد فرد متوفی باقی نمی ماند. در چنین شرایطی مومیایی به اجسادی گفته می شود که برخلاف این قاعده، چند سال پس از مرگ شکل ظاهری خود را حفظ می کنند و تسلیم طبیعت نمی شوند. مومیایی کردن هم به فعلی اطلاق می شود که جسد را برای مقابله با باکتری های تجزیه کننده تجهیز می کند و آن را برای سال ها به همان شکل اولیه نگه می دارد.

فرآیند مومیایی گاهی به صورت طبیعی اتفاق می افتد. باکتری های تجزیه کننده جسد در گرما و رطوبت بهتر کار خود را از پیش می برند. حالا اگر شرایطی به وجود بیاید که هوا سرد و خشک باشد و هوای کافی به جسد نرسد، ممکن است فرآیند فساد و تجزیه طولانی تر از حد معمول شود؛ حتی در حد چند صد سال! نمونه اش اجسادی بود که گفته می شود حدود دو دهه قبل توسط ایتالیایی ها در کوه های آلپ پیدا شد، اجسادی که با وجود گذشت بیش از 5000 سال تجزیه نشده و شکل ظاهری شان را حفظ کرده بودند. دلیل این اتفاق برف و سرمای شدید و فرآیند وقوعش کاملا طبیعی بود.

مومیایی چگونه انجام می شود؟

به دلیل واژه مومیایی که از مشتقات «موم» است، اغلب در بین افراد تصور می شود که اجساد را برای نگهداری موم اندود می کنند. این در حالی است که چنین تصوری به کلی خطاست. برای بررسی چگونگی مومیایی ناگزیریم سری به مصر باستان بزنیم که خاستگاه اولیه مومیایی کردن اجساد در طول تاریخ بوده است.

این طور که در منابع آمده حدود 3000 سال قبل مومیایی کردن اجساد در بین مصری ها رواج پیدا کرده است. گویا در این زمان نگهداری جسد به همان شکل اولیه و جلوگیری از تجزیه آن چالش مهمی برای مصریان بوده و آنها راهکارهای متعددی را برای نیل به این هدف آزموده، اما موفق به انجام این کار نشده بودند. در نهایت دانشمندان مصری وارد کار شده و فرمولی برای حفظ جنازه های افراد متنفذ یافتند. در ابتدا قرار می شود اجساد را در پارچه های خاصی به شکل کامل و سفت و سخت بپیچند تا هوا راهی به جسد پیدا نکند. این کار اگرچه برای چند سال تجزیه جسد را به تاخیر می انداخت، اما باز هم هدف اصلی را محقق نمی کرد. در نهایت ولی کشف یک ماده خاص در حاشیه رود نیل معادلات را تغییر داد. این ماده را دانشمندان مصری از ترکیبات سدیم به دست آورده بودند. آغشته شدن اجساد به آن باعث جذب بالای رطوبت می شد و در نهایت بدون آن که تغییری در رنگ و شکل پوست ایجاد شود، بدن خشک می شد.

مصری ها 40، 50 روز بدن فرد متوفی را آغشته به پودر مورد نظر نگه می داشتند و این سبب می شد بدن به طور کامل خشک شود، پس از آن نیز داخل بدن را با پودر خاص دیگری پر می کردند و در نهایت جسد را برای نگهداری نهایی باندپیچی می کردند. طی فرآیند زمانبر باندپیچی، تمام منافذ ممکن برای نفوذ رطوبت و هوا از بین می رفت و به این شکل اجساد تا صدها سال کاملا سالم باقی می ماند.

مومیایی در ایران باستان

با این که چند بار ادعای کشف اجساد مومیایی شده در اقلیم جغرافیایی ایران باستان در رسانه ها منتشر شده، اما اسناد تاریخی و یافته های تخصصی باستان شناسان نشان می دهد مومیایی کردن جسد با توجه به برخی پارامترهای فرهنگی و اعتقادی، در میان ایرانیان هیچ گاه رواج نداشته است. چندین سال قبل، یک بار که اعلام شد عده ای قاچاقچی قصد فروش پیکر مومیایی شده دختر کورش هخامنشی به یک دلال موزه لوور را داشته اند، پس از بررسی های تخصصی کارشناسان میراث فرهنگی معلوم شد افراد مورد نظر، جنازه زنی را در یکی از شهرها پس از نبش قبر ربوده اند و پس از انتقال آن به پاکستان و قیراندود کردنش، با یکسری ظاهرسازی های ماهرانه قصد فروش آن را داشتند. پس از این ماجرا، باستان شناسان سازمان میراث فرهنگی در یک اظهارنظر قاطع اعلام کردند به دلیل موقعیت جغرافیایی و باورهای مردم در دوره های مختلف تاریخ ایران هیچ گاه در کشور ما جسد مومیایی وجود نداشته است. با این حال ولی چند سال بعد باز هم خبر کشف جنازه مومیایی شده یک دختر 10 ساله از تپه های جیرفت در رسانه ها منتشر شد؛ خبری که در نهایت صحت و سقمش مشخص نشد.

مومیایی در دنیای امروز

مومیایی اجساد به روش مشابه مصر باستان و با هدف حفظ شکل و شمایل ظاهری میت در دنیای امروز نیز سابقه داشته است. برخی شخصیت های سیاسی مشمول این امر شده و حتی در برخی نقاط جهان، بعضی از افراد نیز تقاضای مومیایی شدن پس از مرگ را داشته اند. ولادیمیر لنین جزو رهبرانی بود که پیکرش پس از مرگ مومیایی شد. موادی که برای مومیایی جسد لنین استفاده شد هنوز هم یک راز است و فرآیند مومیایی کردن او اینقدر موفق بود که گفته می شود حتی مایعات بدنش را نیز از دست نداده و به طور کامل سالم مانده است. جنازه استالین دیگر رهبر کمونیست شوروی سابق نیز مومیایی شد و در کرملین در کنار لنین قرار گرفت، اما پس از برخی تغییرات سیاسی در دوران استالین زدایی، جسد او را از آنجا منتقل و دفن کردند. جسد هوشی مین، اولین رئیس جمهور جمهوری دموکراتیک ویتنام نیز مومیایی شد و سال 1975 به نمایش در آمد. مائو رهبر جمهوری خلق چین، مارکوس رئیس جمهور فیلیپین و کیم ایل سونگ و کیم جونگ ایل، پدر و پدربزرگ رهبر فعلی کره شمالی نیز رهبران مومیایی شده جهان معاصر بوده اند. پس از مرگ هوگو چاوز زمزمه هایی مبنی بر مومیایی شدن پیکر او نیز توسط برخی دوستدارانش به گوش رسید، اما در نهایت گویا هیات حاکمه ونزوئلا از این اقدام منصرف شدند.

ماجرای مومیایی در پزشکی قانونی

انتشار خبر افزایش تعرفه مومیایی جسد در رسانه ها سبب مفتوح شدن مجدد این پرونده شد که ماجرای مومیایی شدن اجساد در پزشکی قانونی کشورمان چیست. اگر این سوال در ذهن شما هم ایجاد شده باید بدانید فرآیند مومیایی کردن جسد در پزشکی قانونی کشور با آنچه در مصر باستان و درخصوص برخی رهبران سیاسی جهان اتفاق افتاده متفاوت است. طبق قوانین حمل و نقل هوایی، برای جلوگیری از افساد جسد و ترشح مایعات بدن در طول انتقال هوایی آن از ایران به کشورهای دیگر، لاجرم باید اجساد مومیایی شوند.

دکتر بشیر نازپرور، مدیرکل پزشکی قانونی استان تهران، پیش از این به رسانه ها گفته بود: وقتی یک تبعه خارجی در یک کشور به هر دلیلی فوت کند و خانواده اش درخواست کنند متوفی به کشورش بازگردد، پزشکی قانونی ابتدا علت مرگ را مشخص و بعد جسد را برای انتقال از ایران به کشور مقصد مومیایی می کند. بعد از اقدامات اداری و فرآیند مومیایی شدن توسط متخصصان پزشکی قانونی، گواهی تائید مومیایی به سفارتخانه کشور مقصد در ایران ارسال و به وسیله آن تمام اقدامات اداری در بخش هواپیمایی و گمرکی انتقال متوفی انجام می شود.

پزشکی قانونی چگونه جسدها را مومیایی می کند؟

در فرآیند موسوم به مومیایی که توسط پزشکی قانونی برای انتقال هوایی جسد انجام می شود، خبری از روش هایی که گفته شد نیست و معمولا از برخی مواد شیمیایی خاص استفاده می شود. در این روش، ابتدا متخصصان مواد داخل روده و معده جسد را خالی می کنند و بعد با استفاده از دستگاه مخصوص مواد شیمیایی از طریق عروق به داخل تمام بافت ها هدایت می شود. این کار سبب می شود جسد در طول زمان انتقال فاسد نشود و تا لحظه تدفین شکل ظاهری خود را حفظ کند. در این فرآیند جسد نه سال ها که برای مدت زمان مشخص و محدودی حفظ می شود.

شاید برایتان جالب باشد بدانید مومیایی اتباع ایرانی در پزشکی قانونی ممنوع است، در مورد خارجی ها هم صرفا برای انتقال هوایی جسد انجام می شود و نه برای نگهداری طولانی مدت. درخصوص انتقال بین شهری جسد ایرانی ها نیز مومیایی کردن در دستور کار پزشکی قانونی قرار ندارد و به ضدعفونی کردن بسنده می شود.

آخرین نکته هم این که طبق جدول تعرفه های پزشکی قانونی تا سال گذشته مبلغ 5/1 میلیون تومان برای مومیایی کردن جسد باید به پزشکی قانونی پرداخت می شد و طبق تعرفه های مصوب سال جدید، این رقم به 2 میلیون تومان رسیده است. اگر مومیایی مثل دوران باستان انجام می شد، رقم عادلانه ای بود، نه؟ 2 میلیون در قبال فناناپذیری؛ رویایی جذاب و البته دست نیافتنی در حال حاضر.