پيوند فضا با زندگي روزمره ما/ به علاقه تان به فضا و آسمان جهت بدهيد

پايگاه خبري تحليلي «پارس»- مريم ملي - وقتي از فضا و کاوشگر فضايي و ماهواره و موشک حرف به ميان مي آيد، شايد اولين سوالي که به ذهن بعضي از ما مي رسد، اين باشد که در اين اوضاع و احوال اين به اصطلاح فناوري فضايي را کجاي دلمان بگذاريم؟ فضا و فضانوردي مال فيلم ها و کتاب هاي علمي تخيلي است نه زندگي واقعي ما. معمولا وقتي درباره چيزي به اندازه کافي شناخت وجود نداشته باشد، اين حرف ها هم پيش مي آيد که مثلا فلان چيز به چه درد ما مي خورد يا الان مسائل مهمتري هست که بايد حل شود و... بعد که دقيق تر نگاه مي کنيم متوجه مي شويم که يکي از دلايل پيشرفت برخي از کشورهاي دنيا همين است که خيلي وقت است به پاسخ اين سوالات دست يافته اند. چون آن قدر گفته اند و نوشته اند و خوانده اند که ديگر بيشتر جامعه مي دانند مثلا فضا و فناوري هاي مربوط به آن دقيقا چه کاربردهايي دارد و چطور بر زندگي ما آدم ها تاثير مي گذارد. آن وقت ديگر کسي با شنيدن بودجه ها و هزينه هايي که براي فناوري فضا خرج مي شود نگران نمي شود چون مي داند تاثيري که اين پيشرفت ها بر درآمد کشورش مي گذارد و البته تاثيرات بلند مدتش، آن چنان عظيم است که شايد پوشش دهنده ضعف بقيه بخش ها باشد. 14بهمن سال 87 اولين ماهواره ايراني با نام «اميد» به وسيله موشک ساخت متخصصان کشورمان به فضا پرتاب شد. بعد از اين، نام جمهوري اسلامي ايران در ميان کشورهاي داراي فناوري ماهواره‌اي در جهان ثبت شد. يکي از 5 فاکتور مهم سند چشم انداز توسعه20 ساله کشور پيشرفت در زمينه فناوري فضايي و استفاده صلح آميز از فضاي خارج از جو زمين است. هر سال معمولا در همين روزها يکي ديگر از ساخته هاي متخصصان هوا فضاي ايران رونمايي مي شود و تلاش کشور بر اين است که در چند سال آينده به فناوري ارسال انسان به فضا دست پيدا کند. به طور مثال ديروز ماهواره ملي «فجر» با موفقيت به فضا پرتاب شد و در مدار زمين قرار گرفت. به مناسبت روز ملي فناوري فضايي به ارتباط آن با زندگي روزمره مان مي پردازيم.

رسوخ فناوري فضايي در زندگي روزمره
خيلي از ما دقيقا نمي دانيم فضا به چه دردي مي خورد و پس از شنيدن عبارت فناوري فضايي به سرعت مي پرسيم خب که چه؟ در حالي که فناوري فضايي منشاء اتفاقات بزرگي در زندگي بشر بوده است:

GPS عصاي دست ما و شما
در يک شهر مسافر هستيد، تقريبا هيچ جا را هم بلد نيستيد دلتان به گوشي تان خوش است که بهترين راهنماي شماست. دنبال يک آدرس مي گرديد. خيلي ساده GPS گوشي تان را فعال مي کنيد و روي منطقه اي که هستيد تنظيمش مي کنيد و در عرض چند ثانيه، کوتاه ترين مسير به آدرس مورد نظرتان را پيدا مي کنيد. کنترل راه ها و منابع روي زمين که ما آن را با اسم GPS مي شناسيم، اين روزها عصاي دستمان است. ماهواره هايي که در مدار زمين هستند و منحصرا کارشان براي کنترل راه ها تعريف شده است، در کوتاه ترين زمان ممکن به کمک امواج، اطلاعات مورد نياز را در اختيارمان مي گذارند. نقشه هايي پويا و کامل که با جزئياتي باور نکردني راه را برايمان هموار مي کنند.

دوربين ديجيتال هديه اي از فناوري فضايي
شايد هيچ وقت فکرش را هم نمي کرديم عکاسي که يک زماني محدود بود به آدم هاي خاص و مکان هاي خاص، بين کوچک و بزرگ رايج شود و بتوانيم با فشار دادن يک دکمه ساده عکسي را ثبت کنيم که همان لحظه قابل رويت روي مانيتور گوشي يا دوربين عکاسي باشد. تصورش سخت است که عکاسي ديجيتال را از زندگي مان حذف کنيم. خيلي از کارهايمان فقط و فقط به کمک عکس هاي ديجيتالي که با گوشي يا دوربين مي گيريم راه مي افتد طوري که نمي شود اصلا به دوره عکاسي با دوربين هاي آنالوگ فکر کرد. شايد عجيب باشد اما اين هم يکي ديگر از کاربردهاي فناوري هاي مربوط به فضاست که الان توي دست همه ماست. هدف از ساخت دوربين هاي ديجيتال در حقيقت نقشه برداري در سفرهاي فضايي بود. ايده هاي اوليه را «يوگين لالي» براي ساخت سنسورهايي جهت ثبت عکس ديجيتال در فضا داد و بعد از آن «استوان ساسون» با ترکيب چند لنز و قطعات ديجيتالي و سنسورهايي به اسم CCD که تازه اختراع شده بود توانست اولين دوربين ديجيتال را براي تصويربرداري فضايي بسازد. کمتر از 20 سال بعد اين دوربين ها شبيه دوربين هاي امروزي شد و کم کم به بازار راه يافت. اين گونه بود که تکنولوژي که به طور ويژه براي فضا ابداع شده بود، تبديل شد به يکي از پر کاربردترين ابزارهاي زندگي ما.

فناوري فضايي، به من بگو امروز هوا چطور است؟
فراموش کرده ايد که پيش بيني هوا را ببينيد. کلي لباس گرم پوشيده ايد که حالا روي دستتان باد کرده است. اين روزها پيش بيني هوا براي همه ما خيلي مهم شده است. مي خواهيم سفر برويم اول بايد وضعيت هوا را بررسي کنيم، مي خواهيم با دوستمان قرار ملاقات بگذاريم اول بايد بدانيم امروز آفتابي است يا نه. پيش بيني دماي هوا در ساعات مختلف، ميزان رطوبت، بارش ها و جزئيات فراوان ديگر فقط با ماهواره هايي ميسر مي شود که در حال گردش دور زمين هستند و مدام اطلاعات هواشناسي را به سامانه هاي مشخص روي زمين مخابره مي کنند و من و شما خيلي راحت مي توانيم در گوشي مان يا روي سايت هاي مختلف آن ها را ببينيم. نسل ما ديگر خيلي کمتر در باران و برف گير مي کند و خيلي کمتر با مشکلاتي که آب و هوا ممکن است برايش ايجاد کند، روبه رو مي شود چون پيش بيني هاي هوا را در دست دارد که با تقريب خيلي خوبي بدون خطا هستند.

کيفيت وتفاوت را با هم احساس کنيد
حتما کيفيت تصاوير تلويزيوني همين چند سال پيش را به خاطر داريد. هنوز خيلي از زماني که پخش برنامه هاي تلويزيوني، با کيفيت فعلي ارائه شده نگذشته است. قبل از پخش برنامه هاي تلويزيوني با فناوري هاي فضايي، تصاوير پر از نويز بود و کيفيت ديجيتالي که الان برايمان عادي شده همين چند وقت پيش، کاملا دور از ذهن بود. سيگنال هاي مشخصي از ايستگاه زميني به فضا فرستاده مي شود و در آنجا سيگنال ها تغيير مي کند و کدگذاري مي شود و دوباره به مناطق ديگري از زمين که داراي گيرنده امواج الکترومغناطيسي هستند، ارسال مي شود و اين طوري ما در هر جايي که هستيم کافي است يک تلويزيون داشته باشيم تا برنامه مورد علاقه مان را با کيفيتي عالي ببينيم.

براي انجام آزمايش
در نگاه اول، فضا خلاصه مي شود در همين کاربردهاي ريز و درشت ماهواره ها اما دقيق تر که نگاه کنيد متوجه مي شويد فضا و متعلقاتش مجموعه اي است از علوم و فنون مختلف. حتما در کتاب هاي راهنمايي و دبيرستان با اين جمله روبه رو شده ايد که « براي حل اين مسئله از مقاومت هوا صرف نظر کنيد يا جاذبه را در نظر نگيريد.» حقيقت اين است که در خيلي از آزمايش هاي علوم مختلف لازم است شرايط ايده آل فراهم باشد يعني مقاومت هوا و جاذبه زمين وجود نداشته باشد. چيزي که دقيقا در فضا براي آزمايش ها مهياست. حالا تصور کنيد خيلي از آزمايش ها را بتوانيم در فضا انجام بدهيم از ژنتيک و علوم دارويي گرفته تا فيزيک و شيمي و دانش مربوط به بسياري از مهندسي ها. مثلا نبود جاذبه در فضا کمک مي کند که بلورها و کريستال هاي با مقاومت بيشتري را توليد کنيم. اين خودش زمينه ساخت آلياژهايي مي شود که بسيار سبک تر هستند در عين حال مقاومت بالايي هم دارند. از طرفي شايد فضا را کاملا بي ربط با کشاورزي بدانيد در حالي که چيني ها در حال اجراي پروژه اي هستند تا با کمک شرايط حاکم بر فضا بتوانند به اصلاح بذرهاي کشاورزي بپردازند و در نهايت محصولات زراعي خود را ارتقا بدهند. در تنش هاي فضايي و وجود پرتوهاي مختلف و جاذبه ناچيز، مي توان بذرهاي کشاورزي را اصلاح و براي مقاومت در برابر آفت ها آماده کرد. ساخت ماهواره ها و کاوشگرهاي فضايي بيشتر به علوم پايه و مهندسي ها مرتبط است.با اين حساب با پيشرفت فناوري فضايي نه تنها رشته هاي ديگر تکامل پيدا مي کنند و زمينه کارآفريني هم فراهم مي شود، بلکه بستري براي توسعه متوازن و خودکفايي کشور از طريق فناوري فضايي هم فراهم مي شود.

«فجر» چهارمين ماهواره ايراني در مدار زمين
ديروز طبق روال هر سال که در بزرگداشت روز فناوري فضايي، شاهد دستاوردهاي تازه اي بوديم، ماهواره «فجر» که حاصل تلاش محققان فضايي شرکت صنايع الکترونيک ايران و شرکت ‌هاي دانش بنيان داخلي و مراکز تحقيقاتي، علمي و دانشگاهي کشور بود، به فضا پرتاب شد. ماهواره فجر پس از ماهواره هاي «اميد» ، «رصد» و «نويد» چهارمين ماهواره ايراني در مدار زمين محسوب مي شود. دستاوردهايي که ساخت و پرتاب ماهواره ملي فجر براي کشور داشت، مانند ماهواره هاي قبلي، تکيه بر توانمندي هاي بومي در توسعه فناوري هاي فضايي بود. افزون بر اين، استفاده از فناوري هاي جديدي مثل انتقال مداري به کمک رانشگر گاز سرد ويژگي مهم اين ماهواره به حساب مي آيد.

مرکز کنترل اين ماهواره هم بومي است و هدايت آن از طريق ايستگاه هاي زميني ايراني انجام مي شود. فجر، ماهواره اي 60 کيلويي با شکل هندسي 6 ضلعي با ارتفاع 49 سانتي متر و عرض 35 سانتي متر است. روي ماهواره فجر دوربين پيشرفته اي نصب شده است تا بتواند عکس هاي با کيفيت بالا مخابره کند. انتقال مداري، عکسبرداري براي نقشه برداري و هواشناسي و برخي محموله هاي تحقيقاتي از ماموريت هاي فجر است.
 
به علاقه تان به فضا و آسمان جهت بدهيد
همه ما کوچک تر که بوديم يک جورهايي فضا و فضانوردي را دوست داشتيم. به آسمان که نگاه مي کرديم برايمان کلي سوال ريز و درشت پيش مي آمد و حتي دوست داشتيم فضانورد شويم تا پاسخ سوال هايمان را بگيريم. خيلي هايمان توي انشاهاي کودکي نوشتيم که شغل مورد علاقه مان فضانوردي يا خلباني است که البته در کودکي تعريف جدايي از اين دو نداشتيم و به نظرمان هر دو شکل هاي مختلف يک کار بودند. اما در نوجواني و جواني با نصيحت ديگران، خيلي ساده قيدش را زديم، به اين بهانه که اين حرف ها کشک است و برايمان نان وآب نمي شود. بخش عمده اي از فيلم هاي در حال ساخت، فيلم هاي علمي تخيلي هستند که آينده انسان را که در فضا ادامه يافته است به تصوير مي کشند. محبوب ترين داستان ها، داستان هايي هستند که حدس هايي درباره آينده مي زنند و پيش بيني هايي درباره کاوش هاي فضايي مي کنند. عنصري که شايد اهميتش اصلا براي ما جا نيفتاده، برانگيختن حس کنجکاوي است که رگه هاي اصلي اش معطوف مي شود به فضاي بالاي سرمان. با روش هاي خيلي ساده اي مي توان اين حس کنجکاوي را تقويت و زمينه اي را فراهم کرد تا کودکان و نوجوانان هم به اين موضوع علاقه مند شوند و بتوانند با پيدا کردن راه مناسب، فعاليت هاي سودمندي داشته باشند، همچنين براي کساني که علاقه مند شده اند و دوست دارند کاري انجام بدهند و در پروژه اي شرکت کنند، راهکارهايي ارائه شود.

هنر هفتم با طعم فضا
فيلم هاي حوزه فضا کم نيستند. طبق آخرين آمارها بيشترين محبوبيت فيلم هاي سينمايي دنيا، از آنِ فيلم هاي علمي تخيلي است که به طور ويژه درباره فضا ساخته مي شود. پيشنهادهاي ما براي آشنايي اوليه با فضا ديدن فيلم هايي مثل «جاذبه» ساخته آلفونسو کوارون و «بين ستاره اي» اثر جديد کريستوفر نولان است. فيلم هاي قديمي تر که ديدنشان حوصله بيشتري مي خواهد «2001 اديسه فضايي» است که شاهکار زمان خودش بوده است؛ فيلمي پر از الهام و پيشگويي. مهم ترين حسن ديدن فيلم هاي علمي تخيلي مرتبط با فضا اين است که درکي نسبتا خوب از شکل و شمايل فضاي خارج از جو زمين به ما مي دهد و بيشتر شرايط حاکم بر فضا را براي مان شبيه سازي مي کند. اين امر کمک مي کند تا نگاه جديدتري به فضا پيدا کنيم و بيشتر بپرسيم و کنجکاوي مان تقويت شود. ديدن مستندهاي اين حوزه هم خالي از لطف نيست. مستند «آپولوي 11» که فرود فضاپيماي سرنشين دار برماه را به تصوير مي کشد و يا مستند خوب « مقصد، فضا» که به شکل رايانه اي و براي گروه سني نوجوانان ساخته شده است، آن قدر نکات جذاب و معماگونه دارد که خودش دنيايي از ايده هاي ناب در ذهن ايجاد مي کند.

شاتل فضايي در ابعاد کوچک بسازيد
اگر اهل کاردستي و ماکت سازي باشيد يا فرزند نوجواني داشته باشيد که روحيه اختراع و اکتشاف داشته باشد، ماکت هاي فضايي بهترين گزينه ها براي يادگيري طرز کار ابزارهاي فضايي است. الان در بيشتر فروشگاه هاي بازي هاي فکري، ماکت هاي خيلي خوبي از شاتل هاي فضايي و ماهواره ها و کاوشگرها وجود دارد که با نقشه اي نسبتا ساده مي توان سرهم شان کرد و با توضيحات برگه هاي راهنما از فناوري پيچيده يک سازه فضايي سر درآورد. يادگيري و ساخت چنين ماکت هايي تاثير فراواني بر درک عيني ما دارد.

داستان هاي علمي تخيلي،جاده صاف کن هاي راه فضا
ايده ماهواره ها از دل کتاب هايي بيرون آمد که پر بود از زايش و نوآوري. «آرتور سي کلارک» را شايد خيلي از ما بشناسيم. يکي از بزرگ ترين علمي تخيلي نويس هاي جهان که براي اولين بار در يکي از کتاب هايش در سال 1945 از ماهواره اي سخن گفت که به دور زمين مي گردد و سيگنال هاي تلويزيوني و راديويي دريافت مي کند و بعد آن ها را به مناطق ديگر زمين مي فرستد. بعد از مدتي اين ايده مورد استقبال دانشمندان قرار گرفت و کم کم اولين ماهواره ها ساخته شد. از دل تخيل چيزي بيرون آمد که زندگي امروز، ثانيه اي هم بدون آن قابل تصور نيست. کتاب هاي آرتور سي کلارک، کارل ساگان و آيزاک آسيموف مملو هستند از ايده هاي نابي که سال ها پيش از اختراع بسياري از ابزارهاي آشناي امروز، مطرح شده اند.

به غرفه هاي فضايي فرهنگسراها سر بزنيد
در بيشتر شهرها فرهنگسراهاي علمي مشغول به کار هستند که غرفه هاي فضايي دارند. غرفه هايي که مي تواند هم براي بزرگ ترها جذاب باشد و هم براي کودک و نوجوان. خوبي اين غرفه ها در آن است که يک کارشناس با شما همراه مي شود و کمک مي کند به پاسخ خيلي از سوالات تان نزديک شويد.

در بيشتر انجمن هاي نجوم زيرگروه هاي هوا فضا هم وجود دارد که برنامه هاي متنوعي براي آشنايي هاي اوليه و انجام پروژه هاي آماتوري دارند.

فناوري هاي مربوط به فضا دقيقا چه حوزه هايي را شامل مي شود؟
براي اين که دقيق تر بدانيم فناوري هاي مربوط به فضا شامل چه چيزهايي است بايد بدانيم مرز فضا چه محدوده اي را شامل مي شود. کافي است کمي از زمين دور شويم. تنها چند صد کيلومتر فراتر از اين سياره آبي هرچه مي بينيم به «فضا» موسوم است؛ از همين همسايه کوچکمان، ماه گرفته تا سيارات دوردست منظومه شمسي و حتي ستاره ها و کهکشان هايي در عمق کيهان و هرچقدر علم خود را براي واکاوي اين عرصه لايتناهي به کار بريم، در واقع در حال گسترش فناوري فضايي هستيم.

طبق اين تعريف، از سفينه هايي که همين اطراف زمين در حال چرخش هستند تا کاوشگرهايي که مرزهاي منظومه شمسي را شکستند، جزو فناوري هاي فضايي به شمار مي روند.

عصر فضا را مي توان به دو بخش تقسيم کرد. عصر آغازين فعاليت هاي بشر در فضا، آن روزهايي است که کشورهاي پيشرو در زمينه هاي فضايي در حال تلاش براي فرار از جاذبه زمين و ديدن زمين از دور بودند. در اين دوره انسان به فناوري زنده نگه داشتن موجودات زنده در مدارهاي دورتر رسيد و فعاليتش در اين زمينه با قدم گذاشتن روي ماه اوج گرفت و جهان علم را وارد عصر جديد درنورديدن فضا کرد. عصر جديدتر فضايي، عصري است که سفرهاي متعدد به ماه و ارسال کاوشگرهاي بسيار زياد به اطراف منظومه شمسي را در پي داشت و ذهن انسان را به سمت فضاهاي بيکران پرواز داد، تا حدي که انسان به خود اجازه مي دهد به جنبه‌هاي مختلف روياي سفر به ستاره هاي اطراف بپردازد.