تلاش بی وقفه ترامپ برای نابودی برجام

کارزار «اعمال فشار حداکثری» دولت دونالد ترامپ علیه ایران به نتیجه منطقی آن رسیده: تلاشی برای نابود کردن توافق هسته ای سال 2015 موسوم به برجام از طریق اقدام یک جانبه در شورای امنیت سازمان ملل.

دولت ترامپ ابتدا سعی کرد تحریم های تسلیحاتی ایالات متحده علیه ایران را که 18 اکتبر منقضی می شود، از طریق یک قطعنامه جدید تمدید کند و با شکست شرم‌آور این تلاش، مرحله بعدی را با ادعای حق استفاده از مکانیزم ماشه یا همان بازگرداندن تحریم های شورای امنیت به اجرا درآورد. این حق برای طرفین برجام محفوظ است، اما ایالات متحده در پی خروج یکجانبه از توافق، این حق را از دست داده است.

هدف آمریکا در هر دو مورد واضح است: می خواهد ایران را به تسلیم در برابر خواسته های خود در یک توافق جدید (در صورت پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا) یا دشوار کردن بازگشت دوباره آمریکا به برجام (در صورت پیروزی جو بایدن، نامزد دموکرات، در انتخابات) وا دارد. اعضای شورای امنیت اقدام ایالات متحده برای استفاده از مکانیزم ماشه را رد و ایران را به خودداری از واکنش شدید در برابر مانوری که شرایط موجود را تغییر نمی دهد، ترغیب کردند.

تهدید و اجبار، شاخصه اصلی سیاست ترامپ در بیش از دو سال گذشته بوده است. واشنگتن از زمان خروج از برجام در ماه مه 2018 تحریم های یک جانبه شدیدالحنی علیه جمهوری اسلامی اعمال با هدف بی ثبات کردن آن و وادار ساختنش به قائل شدن امتیازات مربوط به برنامه هسته ای و تغییر رفتار در غرب آسیا دنبال کرده است. با این حال، اگرچه اقتصاد ایران رنج قابل توجهی متحمل شده، اما این کشور نه در جبهه هسته ای تسلیم شده و نه در جبهه منطقه ای؛ برنامه هسته ای ایران امروز پیشرفته تر از زمان خروج آمریکا از برجام است و نفوذ تهران در منطقه بیشتر شده.

پایان محدودیت های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران در ماه اکتبر به موضوع بعدی در بن بست روابط تبدیل شده است. مقامات اسرائیل همچنان می گویند نمی خواهند بگذارند که این محدودیت پایان یابد. آنها مدعی شده اند که نهایتا به یک طریقی این هدف را محقق خواهند کرد: یا با تصویب قطعنامه ای که تحریم ها را تمدید کند یا از طریق اجرای یک بند قطعنامه 2231 که بازگشت همه تحریم های سازمان ملل را در پی داشته باشد. بازگشت تحریم های سازمان ملل به معنای نابودی برجام خواهد بود و از آنجایی که آمریکا در تصویب قطعنامه شکست خورده، اکنون برای پیشبرد گزینه دوم تلاش می کند.

درباره اهداف دولت ترامپ شک و تردیدهای زیادی وجود داشته است. اگر هدف اساسا کاهش خرید و فروش تسلیحات در غرب آسیا و افزایش امنیت منطقه بود، گزینه های واقع بینانه تری نسبت به تمدید مادام العمر تحریم ها علیه ایران یا متوسل شدن به مکانیزم ماشه شورای امنیت داشت.

دولت ترامپ به جای تعامل در دیپلماسی و مشورت نزدیک با متحدان و حتی برقراری ارتباط با رقبایی که می توانند در این زمینه تاثیرگذار باشند، با خواسته های حداکثری و تمایل حداقلی به سازش در صدد رسیدگی به مشکل برآمده است. دولت ترامپ اعلام کرده به منظور گسترش تحریم تسلیحاتی آماده است تا برجام را نابود کند. در حقیقت، سابقه فعالیت های او نشان می دهد که سعی داشته از طریق تمدید تحریم های تسلیحاتی برجام را نابود کند.

از این رو، انتخاب حقیقی بین وجود یا نبود محدودیت های تسلیحاتی نیست، بلکه بین نجات توافق حائز اهمیت هسته ای و انحلال آن است. طرفین باقی مانده در برجام دیدگاه یکسانی به تمدید تسلیحات متعارف ندارند؛ سه کشور اروپایی یعنی فرانسه، آلمان و بریتانیا بعضاً درباره پایان این تحریم ها ابراز نگرانی کرده، اما ایران، روسیه و چین بر این واقعیت تاکید داشته اند که پایان این تحریم ها بخشی از برجام و مبتنی بر این مساله بوده که بحران هسته ای از هر موضوع دیگری اهمیت بیشتری دارد.

اینطور بود که اعضای شورای امنیت تصمیم به مقابله با برنامه ایالات متحده برای استفاده از مکانیزم ماشه گرفتند. اینکه دولت ترامپ که با دستور اجرایی موسوم به «متوقف کردن مشارکت ایالات متحده در برجام» از توافق هسته ای خارج شده، اکنون می خواهد از حق خود به عنوان «یک شریک برجام» استفاده کند. محتمل ترین سناریو این است که ایالات متحده اعلام کند بازگشت تحریم ها مشروع است؛ روسیه و چین با این رویکرد آمریکا مخالفت خواهند کرد؛ کشورهای اروپا و دیگر اعضای شورای امنیت هم بیشترین تلاش خود را برای برنخوردن به مشکل با ایران و همچنین ممانعت از آسیب دیدن شورای امنیت به کار خواهند گرفت. چنین بحرانی تنش های کنونی در میان اعضای دائم شورای امنیت را افزایش خواهد داد و ارزش آن را به عنوان یک قدرت بزرگ و تصمیم گیرنده، زیر سوال خواهد برد.

اکنون، سرنوشت توافق هسته ای در گرو چند عامل است: چند کشور و کدام کشورها ادعای آمریکا درباره بازگشت تحریم ها را می پذیرند؟ (در حال حاضر این ادعای آمریکا رد شده است؛) موضع کشورهای اروپایی چیست؟ دبیرکل سازمان ملل در این باره چه می گوید؟ ایران چگونه و با چه سرعتی واکنش نشان می دهد؟ نتیجه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا چه می شود؟ همانطور که مخالفت با تمدید تحریم های تسلیحاتی علیه ایران نشان داد، اکثریت قریب به اتفاق اعضای شورای امنیت می خواهند برجام را حفظ کنند و مخالف موضع گیری ایالات متحده هستند.

محمد امین ذاکری کارشناس مسائل سیاسی