عمر «ازدواج‌ سفید» در ایران و آمارهایی درباره این شیوه زندگی

«کامیل احمدی» مردم‌شناس، پژوهشگر و نویسنده با استناد به آمارهای پژوهشی که درباره «زندگی خارج از چارچوب ازدواج در ایران» انجام داده است، با تاکید بر اینکه ازدواج سفید در غرب و اروپا ریشه دارد و این پدیده در ایران با معنای غربی آن متفاوت است، با ارائه آمارهای بالا، به تشریح این داده‌های آماری پرداخت. 

وی که در نشستی در انجمن حمایت از حقوق کودکان سخن می‌گفت، در ابتدای سخنانش با بیان اینکه همباشی بعد از انقلاب جنسی در غرب به وجود آمد و با محوریت اروپا، تقدس رابطه جنسی را بر هم زد، ادامه داد: در سال ۲۰۱۰ نروژ، فرانسه، سوئد و اسپانیا سرآمد کشورهایی هستند که به این شیوه زندگی روی آوردند. این روش آنقدر در این کشورها رواج پیدا کرده که قوانین حقوقی مشابه با ازدواج‌های رسمی برای آنها وضع شده است.

این مردم‌شناس با اشاره به این‌که کشورهای همجوار ایران مثل ترکیه یکی از نمونه‌های بارز این شیوه زندگی هستند، اظهار کرد: بعد از تغییرات ایجاد شده از سوی رجب طیب اردوغان و تفکیک جنسیتی ۷۵ درصد خوابگاه‌های این کشور، با این حال مجازاتی درباره شیوه زندگی هم‌خانگی و ازدواج سفید وجود ندارد و شاهد آمار بالای آن به ویژه در استانبول و آنکارا هستیم. در مصر و شهرهای اسکندریه و قاهره این کشور نیز با وجود مجازات دو سال حبس، با روند رو به رشد این شیوه زندگی روبرو هستند. آمار زندگی همباشی در بیروت و غرب لبنان و حتی کشور تونس نیز با رشد فزاینده‌ای روبروست.

گروه‌هایی که بیشتر شیوه زندگی بر پایه «ازدواج سفید» را انتخاب کردند  

نویسنده این پژوهش با بیان اینکه ماهیت ازدواج سفید در ایران با سایر نقاط دنیا متفاوت است ادامه داد: در ایران آمارهای رسمی و قابل استنادی به دلیل محدودیت‌های موجود درباره میزان رواج این شیوه زندگی وجود ندارد؛ با این حال تغییرات ارزشی بر افزایش میزان هم‌خانگی موثر بوده‌اند.

وی با اشاره به اینکه «صیغه محرمیت» یا «ازدواج موقت » نزدیک‌ترین مدل به شیوه ازدواج سفید است که دارای مشروعیت شرعی است، اظهار کرد: نقاط مشابه این دو شیوه در موقتی بودن، وجود رابطه جنسی و تبعات حقوقی کم و کم‌هزینه بودن این دو روش ازدواج از لحاظ مهریه و جهیزیه است؛ با این حال این دو شیوه در بعد حقوقی و مشروعیت با یکدیگر متفاوت هستند؛ به طوریکه در صورت تولد کودکی در شیوه ازدواج سفید، وضعیت وی نسبت به صیغه متفاوت است.

احمدی با اشاره به پژوهش انجام‌شده در مورد ازدواج سفید در ایران توضیح داد: این پژوهش در سه کلانشهر تهران، مشهد و اصفهان با حجم نمونه ۲۱۳ زوج و به شکل میدانی انجام شده است. بیشتر افرادی که به این شیوه زندگی روی آورده بودند یا مهاجرین شاغل و یا دانشجویان دارای زیست دانشجویی بودند.

پیامدهای ازدواج سفید

این پژوهشگر در ادامه با اشاره به پیامدهای ازدواج سفید اظهار کرد: رنگ‌باختن کلیشه‌های جنسیتی، آزادی انتخاب بر بدن و روابط جنسی، سرد شدن نسبت به ازدواج رسمی، طرد اجتماعی و ترس از پیگرد قانونی پیامدهایی بودند که از سوی افراد مورد بررسی عنوان شده بودند. مهمترین دلیلی که این افراد در مورد روی آوردن به این ازدواج ذکر می‌کردند نیز عدم اعتقاد به ازدواج رسمی، آزادی انتخاب و حق بر بدن، عدم امنیت شغلی و درآمد کافی، آشنایی بیشتر و عدم اعتماد بوده است.

 «عمر» ازدواج سفید در ایران 

«تحصیلات» انتخاب‌کنندگان این نوع زندگی 

این مردم شناس با بیان اینکه بر اساس پژوهش انجام‌شده، عمر ازدواج سفید در ایران بین یک تا سه سال است تصریح کرد: ۴۵ درصد از افرادی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته بودند بین ۲۵ تا ۳۰ سال قرار داشتند. ۶۲ درصد آنها دارای تحصیلات کاردانی و کارشناسی بودند و ۲۳ درصد آنها در مقطع ارشد و دکتری تحصیل می‌کردند. مهمترین شیوه آشنایی که از سوی این افراد ذکر شده بود، گروه دوستان و دانشجویی، همکاری در محل اشتغال و فضای مجازی بوده است.

۵۰ درصد افرادی که ازدواج سفید دارند امیدوارند در آینده ازدواجشان رسمی شود  

حدود نیمی از مردان قصد نداشتند در آینده ازدواج رسمی داشته باشند 

وی همچنین با بیان اینکه ۳۹ درصد از افراد مورد پژوهش اظهار کرده بودند نسبت به دین بی‌اعتقاد هستند ادامه داد: ۵۷ درصد از آنها دارای اعتقادات کم و تنها ۲.۹ درصد از آنها نسبت به دین معتقد بوده‌اند. همچنین ۵۲ درصد از آنها که بیش از ۴۰ درصد زنان بودند امید داشتند که ازدواج سفید آنها در آینده به ازدواج رسمی ختم شود؛ این در حالیست که ۴۷ درصد که عمدتا مردان بودند قصد نداشتند تا در آینده ازدواج رسمی داشته باشند. برای ۸۸ درصد از این افراد مسئله بکارت اهمیت نداشته و تنها برای ۱۱ درصد از آنها اعتقاد به این مسئله وجود داشت.

تولد کودکان بی‌هویت، سقط جنین و استرس پنهان‌ماندن رابطه؛ پیامدهای دیگر ازدواج سفید 

احمدی، در ادامه فشارهای روانی و استرس ناشی از پنهان‌ماندن رابطه و غیر قانونی بودن این شیوه زندگی را از دیگر پیامدهایی خواند که از سوی افراد مورد پژوهش عنوان شده و گفت: رنگ‌باختن کلیشه‌های جنسیتی، استقبال جوانان طبقه متوسط، عدم پیگیری قانونی در صورت بروز خشونت، تولد کودکان بی‌هویت، تک سرپرستی و سقط جنین، تنگ شدن حلقه انتخاب افراد برای ازدواج و کاهش نرخ ازدواج و بار روانی ناشی از از دست دادن باکرگی برای زنان از دیگر پیامدهای این نوع ازدواج بوده است.

پیشنهاداتی برای کاهش مشکلات ازدواج سفید 

این پژوهشگر با اشاره به برخی از پیشنهادهای ذکر شده در این پژوهش برای حل موضوع و کاهش مشکلات ازدواج سفید تصریح کرد: شناسایی جامعه، ابعاد مختلف ازدواج سفید بر مبنای تحقیقات مستقل دانشگاهی و تخصصی، پذیرش موجودیت ازدواج سفید و انکار نکردن روند افزایشی آن، تمهیدات قانونی و پوشش حمایتی، بسترسازی فرهنگی، آگاهی رسانی و آموزش عمومی و تخصصی، کارآفرینی، اشتغال و تحقق شرایط اقتصادی مناسب از سوی دولت و بخش خصوصی، حمایت نهادهای دولتی و انجمن‌ها در چهارچوب سازمان‌های بهداشتی و آموزشی جلوگیری از پیامد آسیب‌های فردی و اجتماعی بخشی از پیشنهادهای مطرح شده است.

پروانه سلحشوری:

از نگاه این افراد انتخاب شیوه زندگی «همباشی» عواید بیشتری نسبت به مضرات آن برایشان دارد

در بخش دیگری از این نشست پروانه سلحشوری، نماینده مجلس با بیان اینکه تا سال‌های گذشته شیوه زندگی هم خانگی بیش از زمان حال تابو بوده و تنها در چند سال اخیر است که درباره آن صحبت‌هایی می‌شنویم، گفت: این هم خانگی‌ها ابعاد فرهنگ سنتی را مذموم می‌شمارد و موجب ایجاد هویت دو گانه برای افراد درگیر در آنها می‌شود، به طوریکه این افراد دچار بحران و بیگانگی هویتی می‌شوند. به عبارت دیگر آنها دچار جدال روانی با خودشان می‌شوند.

این نماینده مجلس با بیان اینکه احتمالا از نگاه این افراد انتخاب این شیوه زندگی عواید بیشتری نسبت به مضرات آن برایشان دارد تصریح کرد: به نظر می‌رسد آنها ترجیح می‌دهند به این شیوه در کنار یکدیگر باشند و مباحث اقتصادی برای این گروه بسیار پر رنگ است. فرض بر این است که مشکل اقتصادی جوانان را به این شکل به یکدیگر گره می‌زند تا به هم خانگی روی بیاورند.

سلحشور با بیان اینکه از دیدگاه جامعه شناسی شاهد روند افزایشی این نوع زندگی در جامعه هستیم، تصریح کرد: کشورهایی که این شیوه زندگی در آنها رونق بیشتری داشته است عمدتا اروپایی بوده‌اند اما در بین آنها چند کشور متعلق به شوروی سابق نیز دیده می‌شود. اگرچه به نظر می‌رسد در کشوری مانند آمریکا به دلیل وجود باورهای مذهبی اقبال مردم نسبت به کشورهای اروپایی کمتر است. با این وجود تا زمانی که در کشورمان به دنبال بررسی علمی این شیوه زندگی نباشیم نمی‌توانیم ابعاد مختلف آن را بررسی کنیم.

وی در ادامه تاکید کرد: این اصل باید مورد پذیرش قرار بگیرد که در کشور ما پدیده نوظهور همباشی وجود دارد و باید به چرایی آن فکر کنیم که چطور می‌توان عوامل زمینه ساز آن را کاهش داد و آن را به سامان کرد؟.

بیشتر فرزندان متولدشده در شیوه زندگی هم‌خانگی «سقط» می‌شود 

اسم پدر در شناسنامه این کودکان ذکر نمی‌شود

این نماینده مجلس با اشاره به اینکه موضوع "خشونت" در ازدواج سفید حتی در ابعاد بین‌المللی نیز دیده می‌شود، توضیح داد: حتی در کشورهایی که حقوق افراد در ازدواج سفید پذیرفته شده است خشونت به چشم می‌خورد. همچنین کودکان حاصل از این نوع ازدواج‌ها خیلی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند. بیشتر فرزندان متولد شده در شیوه زندگی هم خانگی منجر به سقط جنین می‌شود و به نظر می‌رسد تنها عده کمی آن هم به دلیل ابعاد انسانی که مرگ یک انسان برایشان اهمیت دارد جان این کودکان را حفظ می‌کنند. همچنین ممکن است این فرض وجود داشته باشد که این افراد به امید وقوع ازدواج رسمی در آینده فرزندشان را سقط نمی‌کنند.

وجود این شیوه زندگی در جامعه را باید جدی بگیریم 

سلحشوری در ادامه اظهار کرد: همانطور که می‌دانید اسم پدر در شناسنامه این کودکان ذکر نمی‌شود و به همین دلیل آنها دچار مشکل هویتی خواهند شد. ثبت نام مدرسه این کودکان چگونه خواهد بود؟ به نظر می‌رسد پیش زمینه صحبت در مورد مسائل کودکان این است که بپذیریم چنین ازدواج‌هایی در کشور اتفاق می‌افتد. در صورت انکار این موضوع مشکلی برطرف نمی‌شود. باید وجود این شیوه زندگی را در جامعه جدی بگیریم و به عنوان پدیده نوظهور جامعه مدرن به دنبال خشونت زدایی و ساماندهی کودکان حاصل از ازدواج‌ها باشد.

دستیار حقوق شهروندی معاونت رئیس‌جمهور در امور زنان و خانواده:

ازدواج سفید، تشکیل خانواده‌ای حبابی است

در بخش دیگری از این نشست شهناز سجادی، دستیار حقوق شهروندی معاونت رئیس جمهور در امور زنان و خانواده نیز با بیان اینکه ازدواج سفید نه تنها تهدیدی برای خانواده بلکه تهدیدی علیه زنان و کودکان است، گفت: شیوه ازدواج سفید تشکیل دادن یک خانواده حبابی است.

وی با بیان اینکه در دهه ۳۰ ثبت ازدواج ضروری و اجباری نبوده است، افزود: در این نوع شیوه معمولا بعد از خواندن خطبه عقد زندگی مشترک افراد آغاز می‌شد. در ایران نوین برای نظام‌مندی ازدواج و مشخص شدن مسئولیت‌ها و حقوق افراد ثبت ازدواج رسمی شد. بنابراین می‌توان گفت در گذشته نیز ازدواج‌ها ثبت نمی‌شدند اما به طور کلی می‌توان ادعا کرد پیش از انقلاب اسلامی معشوقه گیری مردان و بعد از انقلاب نیز صیغه موقت آسیبی جدی برای تزلزل خانواده به شمار می‌رود.

زنان اولین قربانیان و کودکان قربانیان بعدی این شیوه زندگی

زنان به امید «ازدواج» پا به عرصه ازدواج سفید می‌گذارند

این وکیل دادگستری با بیان اینکه موضوع با هم بودگی از چند سال پیش مطرح شده است، افزود: زنان اولین قربانیان و کودکان قربانیان بعدی این شیوه زندگی هستند. بعضی معتقدند که این شیوه زندگی یک واقعیت اجتماعی است اما سوال اینجاست که مگر بیماران پدوفیلی واقعیت جامعه نیستند ؟ آیا آنها را نیز باید پذیرفت؟ مردان تنوع طلب هستند، این در حالیست که بر اساس تحقیقی که اخیرا از سوی آقای احمدی انجام شده است زنان با امید ازدواج پا به عرصه ازدواج سفید می‌گذارند.

این وکیل دادگستری با بیان اینکه با وجود چارچوب‌هایی نظیر مهریه یا شرایط ضمن عقد باز هم زندگی زناشویی پایدار نیست و ممکن است مردان زن و فرزندشان را ترک کنند، افزود: این سوال مطرح است که چطور می‌شود زنان در چارچوب ازدواج سفید همچنان اعتماد داشته باشند؟. ازدواج سفید یک خانواده حبابی است و فکر می‌کنم مسئله گرایش به این نوع زندگی تنها اقتصادی نیست، بلکه نوعی فرهنگ است که به کشور ما هجوم آورده است.

ازدواج سفید در ایران رسمیت ندارد

ازدواج سفید از نظر قانون جرم، از نظر حقوقی بی تعهدی و از نظر شرعی، گناه است

وی با بیان اینکه شیوه ازدواج سفید در غرب چارچوب‌هایی دارند و از جنبه‌های قانونی برخوردار است، گفت: در این کشورها در صورت جدایی ثروت این افراد حتی بین آنها تقسیم می‌شود و یا در زمان اختلاف پلیس می‌تواند مداخله کند. این در حالیست که در کشور ما حتی اگر کودکی در چنین ازدواجی متولد شود آیا زن امکان دریافت شناسنامه را دارد؟ پاسخ این سوال منفی است. ازدواج سفید در ایران رسمیت ندارد چرا که با عرف، مذهب و قانون منافات دارد.

دستیار حقوق شهروندی معاونت رئیس جمهور در امور زنان و خانواده با بیان اینکه افرادی که به ازدواج سفید روی می‌آورند در قانون زناکار محسوب می‌شوند اظهار کرد: تبعات منفی این نوع ازدواج شامل اضطراب، پنهان کاری، سقط جنین، کاهش فرزندآوری، تهدید به انواع بیماری‌ها نظیر ایدز، خلاءروانی و کودکان بدون هویت است. ازدواج سفید امروز از نظر قانون جرم، از نظر حقوقی بی تعهدی و از نظر شرعی گناه است.

سجادی با اشاره به موضوع شناسنامه کودکان حاصل از ازدواج تصریح کرد: هر چند که قانون تا حدی این اختیار را قائل شده است که مادر مراجعه کرده و شناسنامه برای فرزندش صادر شود اما نام خانوادگی مادر بر روی این فرزندان قرار می‌گیرد. مشکل بعدی نیز اثبات نسب است، چرا که مادر نمی‌تواند این قضیه را اثبات کند، چرا که ابتدا باید رابطه زوجیت وی ثابت شود.

این وکیل دادگستری با بیان اینکه در ازدواج رسمی تکالیفی بر عهده پدر و مادر قرار دارد،‌ اظهار کرد: فرزند یک رابطه نامشروع از هیچ یک از این حمایت‌ها برخوردار نیست. همچنین بحث ولایت و سرپرستی و تعلیم و تربیت او نیز به چالش کشیده می‌شود. اگرچه ممکن است این قوانین سخت گیرانه برای پیشگیری در نظر گرفته شده باشد اما فرزند حال از چنین ازدواجی گناهی ندارد. به همین دلیل از سال ۷۶ این نگاه تغییر کرد و دیوان عالی کشور در این حوزه وحدت رویه‌ای ایجاد کرد به طوریکه تکلیف پرداخت نفقه و حضانت بر عهده پدر گذاشته شد اما با این وجود فرزند چنین ازدواجی از ارث محروم است.

اگرچه موضوع «نفقه» کودکان حاصل از ازدواج سفید در سکوت به سر می‌برد اما می‌توان پرداخت آن را در نظر گرفت

وی با بیان اینکه مسئله نفقه در قانون سال ۹۲ حمایت از خانواده مطرح شده است تصریح کرد: به نظر می‌رسد بر اساس وحدت رویه‌ای که در دیوان عالی کشور مطرح شده است اگرچه موضوع «نفقه» به این کودکان در سکوت به سر می‌برد اما می‌توان پرداخت آن را در نظر گرفت.

سجادی با تاکید بر اینکه ازدواج باید به عنوان یک راهکار، آسان شود اظهار کرد: اوایل انقلاب تا قبل از دهه ۷۰ ازدواج آسان بود. قانون باید برای زنان و مردان به شکل برابر اعمال شود. چرا زنان باید همزمان با ازدواج حق خروج از کشور و یا حق طلاق نداشته باشند؟ در صورتیکه این قوانین اصلاح شود گرایش به سمت ازدواج سفید نیز کاهش می‌یابد. باید پرسید چرا زنان حق حضانت فرزندشان را بعد از هفت سالگی ندارند و یا ممکن است حتی حق اشتغال‌شان را از دست بدهند؟.

عضو کمیته حقوقی انجمن حمایت از حقوق کودکان: 

«شناسنامه»، مهمترین مشکل کودکان حاصل از ازدواج سفید 

 در بخش دیگری از این نشست سارا باقری وکیل دادگستری و عضو کمیته حقوقی انجمن حمایت از حقوق کودکان با اشاره به مشکلات دریافت شناسنامه کودکان حاصل از ازدواج سفید اظهار کرد: در صورتی که در بیمارستان زنی ازدواجش در شناسنامه ثبت نشده باشد گواهی ولادت برای فرزندش صادر نمی‌شود و بیمارستان‌ها از صدور این گواهی امتناع می‌کنند.

وی در ادامه با بیان اینکه نبود گواهی تولد باعث می‌شود تا ثبت احوال شناسنامه این کودکان را صادر نکند تصریح کرد: مشکل بعدی این است که نام طفل از نام خانوادگی مادر برداشته می‌شود و همین مسئله باعث می‌شود که برای کودک تبعاتی مثل انگ اجتماعی به همراه داشته باشد.

باقری با بیان اینکه تنها دو ازدواج دائم و منقطع که همان صیغه است در قانون مورد پذیرش است، اظهار کرد: دو شرط مهریه و مدت زمان مشخص در صیغه ذکر می‌شود و تنها در این صورت است که چارچوب‌های حقوقی درباره این ازدواج وجود خواهد داشت. با این وجود برخی از فقها به این مساله قائل هستند که اگر دو نفر با میل باطنی زندگی کنار هم را آغاز کنند همین کفایت می کند.

وی با بیان اینکه اگرچه بر اساس تحقیق اخیر منتشر شده بیشتر افرادی که تمایل به ازدواج سفید دارند تحصیل‌کرده هستند، افزود: این درحالیست که در طبقات پایین نیز این مساله تا حد زیادی دیده می‌شود. با این وجود اگرچه کودکان حاصل این ازدواج ها در مورد شناسنامه و مساله هویت دچار معضل هستند اما تجربه نشان داده قضات زیادی هستند که در این مورد و مشکلات کودکان با آنها همکاری می‌کنند. اما در نهایت اگر معتقد هستیم که فقه امامیه فقهی پویاست و می‌تواند با مقتضیات زمان خودش جلو برود باید تلاش کنیم تا با احکام ثانویه از سوی رهبری حکم صادر شود و در این موضوعات نیز وارد شویم.