ایجاد مکتب نظری شیعه در حوزه هنر و معماری

محمد مهدی طهرانچی در نشست خبری همایش معماری و هنر اماکن مقدسه در دوران معاصر که امروز ۲ اردیبهشت ماه در موزه ملک برگزار شد به محورهای این همایش اشاره و بیان کرد طی این ۴ دهه معماران و هنرمندان ما در جهان اسلام و در دنیای تشیع تلاش بسیار کرده اند تا آثار ماندگاری از خود در معماری و توسعه اماکن مقدسه به جا گذارند.

آستان قدس رضوی بر خود واجب دیده تا از زحمات این تلاشگران تجلیل و تقدیر کند به همین خاطر قرار است همایشی در راستای پاسداشت این معماران و هنرمندان و همچنین تبیین مبانی نظری و عملی هنر اماکن مقدسه برگزار شود.

معاون علمی آستان قدس رضوی در ادامه بیان کرد: مشهد مقدس میزبان ۲۸ میلیون زائر در طول سال است. بنابراین نمی تواند نسبت به آسایش و رفاه این زائران بی تفاوت باشد. از سوی دیگر باید ویژگی های هنری و زیبایی شناسانه هر اثر را در نظر بگیرد. برای مثال ما نمی توانیم نادیده بگیریم که حرم امام رضا(ع) یکی از آثار فاخر در حوزه میراث فرهنگی است که باید حفظ شود. از سوی دیگر لازم و ضروری است که رفاه زائران را فراهم آوریم و لوازم آسایش و آرامش آنها را تامین کنیم.

پس از آن حسن بلخاری با اشاره به اینکه افراد برجسته و متخصص در حوزه معماری ایرانی – اسلامی وجود داشته که تخصص خود را در خدمت اندیشه شیعی گذاشته اند، گفت: ما معماران بزرگی داشته ایم. یکی از این  هنرمندان قوام الدین شیرازی معمار دوره تیموری بوده که مسجد گوهرشاد را ساخته یکی دیگر از معماران هم شیخ بهایی است که روز بزرگداشت او را روز معمار نامیده اند چرا که قوام الدین صرفا یک معمار بوده و شیخ بهایی از جمله کسانی است که هم در حوزه نظری عالم است و هم در حوزه عمل جایگاه ویژه ای دارد و در فرهنگ اسلامی بویژه شیعی، معماری پیش از اینکه یک فن باشد مجموعه ای از مفاهیم و مبانی است و کسانی در این قلمرو مورد توجه اند که هم در حوزه نظری و هم عملی صاحب ایده و نظر باشند.

دبیرعلمی بخش هنر و آرایه های معماری همایش هنر اعتاب مقدسه به سیری که این بناها پشت سر گذاشته اند اشاره و بیان کرد: معماری اعتاب مقدسه در طول تاریخ ایران یک مسیر متحولی را پشت سر گذاشته. در درجه اول اینکه این بناها با توجه به عناصر شیعی شکل گرفته اند و در هیچ کجای جهان مشابه چنین فضاهایی را نداریم. بنابراین گرچه ۴۰ سال معماری اماکن مقدسه را (از پیروزی انقلاب به این سو) نمی توانیم این واقعیت را نادیده بگیریم که مکتب امروز برآمده از مکتب دیروز یا سبک هایی است که در طول تاریخ ایرانی اسلامی شکل گرفته است.

بلخاری با اشاره به اینکه جمعیت بالا رفته و نیاز مردم امروز در مواجه با اعتاب مقدسه تغییر کرده است گفت: ساخت و سازهایی در اماکن مقدسه چه در ایران و چه در عراق وجود دارد چرا که ما با افزایش جمعیت و نیاز بیشتر زائران به امکانات رفاهی روبرو هستیم و در این سیر فزاینده به شناخت کامل آنچه طی سالهای گذشته در حوزه معماری اتفاق افتاده و شکل گرفته و همچنین نگاه نقادانه و آسیب شناسانه به این حوزه احتیاج داریم. پس از این تبیین و تحلیل لازم است یافته های خود در کشورهای شیعی بویژه عراق ترویج کنیم. باشد که به شکل گیری مکتب نظری شیعه در حوزه هنر و معماری بیانجامد.

پس از آن زرگر به آنچه امروز در آستان قدس رضوی اتفاق می افتد و شباهت های آن به عراق اشاره و بیان کرد: به یکباره مرزها برای زائران شیعی باز و عراق با سیل زیارت کنندگان و نیازهای جدید آنان روبرو شد اما آستان قدس رضوی سالهاست که با این مسئله مواجه است. در دهه های اخیر عتبات عالیات به طور ویژه با رشد فزاینده جمعیت زائران روبرو بوده و این مسئله موجب شده که ما برای آسایش زائران به فراهم آوردن شرایطی توجه کنیم که پیش از این کمتر به آن پرداخته شده است.

وی در ادامه بیان کرد: ما در شرایط فعلی نمی دانیم صحن بسازیم، گنبد بزنیم، شبستان درست کنیم. حتی نمی دانیم برای چه میزان زائر خدمات رفاهی فراهم آوریم. برای مثال ما همزمان با تعطیلات نوروز با ورود ۳ میلیون زیارت کننده به عتبات عالیات روبرو هستیم. تعداد این افراد در برخی مواقع سال به ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار نفر می رسد. بنابراین ما نمی دانیم تاسیسات و خدمات خود را برای ۳ میلیون نفر فراهم کنیم یا ۳۰۰ هزار نفر. همچنان که باید به مدیریت بحران فکر کنیم که اگر زلزله بیاید یا اتفاق خاصی بیافتد ما قرار است با سیل جمعیت  چه کنیم. اینها موارد و موضوعاتی است که باید در معماری اعتاب مقدسه به آن توجه شود.

زرگر همچنین در پاسخ به خبرنگار مهر، مبنی بر اینکه طی این سالها توسعه اماکن مقدسه با کم توجهی به هویت فرهنگی بناها همراه بوده و این به چالش جدی میان سازمان میراث فرهنگی و سازمان اوقاف انجامیده، گفت: بسیاری از مجموعه های زیارتی ما آثار فاخری هستند و یک هویت میراثی به شمار می آیند. از سوی دیگر یک سری نیازهای جدید هم وجود دارد که تامین این نیازهای جدید مغایرت جدی با صیانت از آثار فرهنگی ندارد. گرچه ما در طی این سالها کم خسارت ندیده ایم و به بهانه توسعه حرم یا فراهم کردن تسهیلات برای زائران بخشی از بافت های تاریخی خود را تخریب کرده ایم اما راه حل های موثری وجود دارد که کارشناسان باید گردهم بیایند و به این راه حل ها فکر کنند تا هم نیاز زائران برطرف شود هم به آثار تاریخی فرهنگی ما که اعتاب مقدسه هم در شمار این آثارند خسارتی وارد نیاید.

حسن بلخاری هم با اشاره به اینکه یک اثر موفق اثری است که محتوا و فراهم در آن به یک تناسب دو سویه رسیده باشند، گفت: در معماری اماکن مقدسه رسیدن به یک تمرکز معنوی هدف اصلی است و رسیدن به این تمرکز هم به طراحی هنرمندان ما بر می گردد هم به آسایشی که متولیان برای زائران فراهم می آورند. بنابراین نمی توان یک اثر را یا بخشی از شهر را به جهت آسایش زیارت کنندگان تخریب کرد. ما نمی توانی به حرم برسیم اما منظر شهری و بافت شهر را نادیده بگیریم. بنابراین می توان رفاه و آسایش زائران را با حفظ میراث فرهنگی فراهم آورد.

در پایان طهرانچی گفت: همایش هنر و معماری اعتاب مقدسه اسفندماه ۹۷ همزمان با ولادت با سعادت حضرت فاطمه(س) در مشهد مقدس برگزار می‌شود.