استفاده بجا از سلاح کاریکاتور

پايگاه خبري تحليلي «پارس»- سجاد روشنی- درست است که تصاویر کشتار بیرحمانه رژیم آل‌سعود در یمن دل هر انسانی را به درد می آورد، اما دیدن کاریکاتورهایی که این جنایات را به تصویر کشیده، به همان اندازه دل آدم را خنک می‌کند. چندی پیش مسابقه بین‌المللی کارتون و کاریکاتور یمن برگزار شد که در آن بیش از 200 هنرمند با 623 اثر از 33 کشور دنیا شرکت کردند. بلافاصله بعد از معرفی نفرات برگزیده، آثار برگزیده در فرهنگسرای اندیشه روی دیوار رفت تا عموم مردم این آثار را ببینند. به بهانه برگزاری این نمایشگاه گفت‌و‌گویی با سیدمسعود شجاعی طباطبایی انجام داده‌ایم. شجاعی طباطبایی، سردبیر مجله بین‌المللی ایران کارتون، مدیر خانه کاریکاتور ایران، عضو هیات داوران چند نمایشگاه ملی و بین‌المللی، مدرس دانشگاه و همچنین مسئول واحد کاریکاتور حوزه هنری است. او تاکنون به‌عنوان داور مسابقات بین‌المللی کاریکاتور در کشورهای مختلف فعالیت داشته است. مشروح گفت و گو با او را بخوانید.

ایده برگزاری مسابقه کارتون و کاریکاتور یمن از کجا آمد و به دنبال چه اهدافی بودید؟

شروع ماجرا، به حملات گسترده رژیم آل‌سعود به همراه برخی کشورهای عربی به یمن برمی‌گشت. خیلی روشن و واضح بود که این حمله با چراغ سبز آمریکا صورت می‌گیرد، چون قبل از این که عملیاتی صورت بگیرد وزیر خارجه عربستان به آمریکا رفت و با اوباما دیدار داشت. ظاهرا همه مقدمات بعد از آن آماده شد و رژیم سعودی با جواز مثبت گرفتن از آمریکا، حمله به یمن را شروع کرد. این یک تئوری جدید است که دولت آمریکا دنبال می‌کند. اوباما هم به این مساله اشاره کرده که ما از این پس، خودمان مستقیم درگیر جنگ نمی‌شویم، بلکه از کشورهای حامی برای هر نوع عملیاتی کمک می‌گیریم. آمریکایی‌ها با این تئوری از چند جهت سود می‌برند. یکی این که نیروی نظامی آمریکا مستقیم درگیر جنگ نمی‌شود. دیگر آن‌که به اهدافش در منطقه می‌رسد. سوم این که با فروش تسلیحات، سود سرشاری هم می‌برد. یعنی هم از جهت سیاسی منتفع می‌شود و هم از نظر اقتصادی. حالا چرا یمن؟ یمن سال‌هاست درگیر اتفاقاتی است. مردم یمن جدا از اتفاقاتی که در کشورهای اطراف می‌افتد، تصمیم گرفتند مستقلا امور خود را پیش ببرند. رئیس جمهور یمن وقتی دید مردم غالبا شیعه این کشور مخالفش هستند، استعفا کرد. رئیس جمهور مخلوع یمن به عربستان سعودی پناه برد که داشت مردمش را قتل‌عام می‌کرد؛ یعنی درست عین اتفاقی که بنی‌صدر درگیرش شد. بنی‌صدر هم بعد از فضای ملتهبی که در ایران ایجاد کرد به کشوری رفت که حامی اصلی صدام در جنگ علیه ایران بود و بعد هم بلندگو و تریبون افراد مخالف ایران شد. دیدیم که بنی صدر با فردی مثل مسعود رجوی و منافقان همدست شد. منصور هادی، رئیس‌جمهور یمن هم به همین شکل یک آدم وابسته و فریب‌خورده بود که وقتی به عربستان رفت، سرسپردگی خود را رسما عیان کرد. اینها مقدماتی است که بگویم ما در اهداف جشنواره به آن پرداختیم. این اتفاقات باعث شد ما به این نتیجه برسیم که باید کاری کنیم. فضای وحشتناکی را شاهد بودیم که مدام کودکان و زنان کشته می‌شدند. برهمین اساس، مسابقه را در دو بخش کارتون و کاریکاتور برگزار کردیم که افشاگر ماهیت عربستان سعودی باشیم. پس مسابقه را در دو بخش کارتون و کاریکاتور برگزار کردیم که در بخش کارتون هنرمندان می‌بایست آثار خود را در موضوعات سکوت رسانه‌‌های غربی و مجامع بین‌المللی، جنایت و کودک‌کشی در یمن و خیانت و همراهی شیوخ عرب ارسال می‌کردند. در بخش کاریکاتور هم چهره‌های آلوده در وقایع یمن مانند ملک‌سلمان (پادشاه عربستان)، خلیفه ‌بن زاید آل‌نهیان (امیر امارات)، منصور هادی (رئیس‌جمهور فراری یمن)، حمدبن عیسی آل خلیفه (پادشاه بحرین)، تمیم بن حمد بن خلیفه آل ثانی (امیر قطر)، بنیامین نتانیاهو (نخست وزیر رژیم صهیونیستی)، فرانسوا اولاند (رئیس‌جمهور فرانسه) و باراک اوباما (رئیس‌جمهور آمریکا) موضوعات مسابقه بودند.

فرق کارتون و کاریکاتور را در این مسابقه توضیح دهید. معمولا مخاطبان عام این دو واژه را مترادف می‌دانند.

کاریکاتور طراحی اغراق‌آمیز از چهره است که البته هنرمندان از طریق آن سعی دارند ماهیت درونی افراد را نشان دهند. در واقع فقط روی چهره کار می‌کنند، ولی کارتون، زمینه‌هایی دیگر از این دست را هم پوشش می‌دهد. مثل کارتون سیاسی، کارتون مطبوعاتی و کارتون دنباله‌دار. بنابراین ماجرای کارتون وسیع‌تر است. منتها در ایران و چند کشور مثل روسیه و ترکیه غلط مصطلح و رایج شده که باید بتدریج مردم متوجه تفاوت آن شوند. به همین دلیل ما اینها را تفکیک می‌کنیم.

فراخوان مسابقه یمن چه زمانی اعلام شد؟

از اوایل امسال کار را به صورت جدی شروع کردیم. بلافاصله بعد از این که فراخوان را در سایت ایران کارتون اطلاع‌رسانی کردیم، در برخی سایت‌های دیگر هم مانند کارتون نت، ورک سنتر و دن کیشوت خبر درج و اطلاع‌رسانی شد. تعدادی از سایت‌های تخصصی به مسائل سیاسی ورود نمی‌کنند. خصوصا سایت‌هایی که جهتگیری سیاسی با اهداف سیاسی کشورشان مغایرت داشته باشد. مثل سایت ای‌سی‌سی بلژیک که انعکاسی نداشت. حتی برخی سایت‌های داخلی خودمان متاسفانه توجهی نکردند و اقدام به درج فراخوان نکردند.

اعلام شده هنرمندان 33 کشور در این مسابقه شرکت دارند. خیلی از کشورها دوست دارند در رویدادهای هنری و کاریکاتوری دیگر کشورها بخصوص ایران شرکت کنند، اما به دلیل موضعگیری سیاسی دستشان بسته است و همان‌طور که اشاره کردید، ناچار به بایکوت آن رویداد هستند. با توجه به این که کاریکاتور و سیاست دو مقوله در هم تنیده است و اغلب سیاست یکی از موضوعات جذاب برای کاریکاتوریست‌هاست، چگونه هنرمندان آن کشورها را متقاعد کردید که در مسابقه یمن شرکت کنند؟

شاید باورش برای شما سخت باشد، اما شخصا به طور مستقیم با اینها وارد صحبت شدم تا مجابشان کنم. در فضای مجازی از طریق ایمیل و وسایل ارتباطی با آنها وارد مذاکره شدم. موفق شدیم برخی سایت‌ها را متقاعد کنیم خبر را درج کنند. بعضی جاها هم موضع می‌گرفتند. مثلا وقتی بحث داعش را مطرح کردیم، مصر خیلی خوب حمایت کرد اما در بحث یمن اعلام کردند اگر کاریکاتوریست‌های مصری بخواهند روی موضوع یمن کار کنند، از سوی دولت آن کشور دچار مشکل می‌شوند. به همین دلیل، ترس داشتند برایشان مشکل ایجاد شود و شرکت نکردند. از آن طرف هم کاریکاتوریست‌های شجاع و خوبی داشتیم که شرکت کردند؛ مثل یک کاریکاتوریست مراکشی. چون می‌دانید مراکش یکی از کشورهایی است که به کمک عربستان رفت و یکی از جنگنده‌هایش در خاک یمن سقوط کرد. مشخص شد که مراکش حتی در این جنگ حضور نظامی دارد. با وجود این، کاریکاتوریستی مثل ناجی بناجی، هنرمند مراکشی کار می‌کند و کارهای خوبی دارد. پس ما با یک فضای ارعاب مواجه بودیم. از طرفی شیطنت برخی جریانات را هم شاهد بودیم؛ بخصوص شیطنت رژیم صهیونیستی که همیشه در این قضایا ساز مخالف می‌زند. شاهد بودیم صهیونیست‌ها یکی از حامیان اصلی آل‌سعود در این کشتار بودند. به همین دلیل در رسانه‌های غربی نتوانستیم پوشش خبری گسترده‌ای داشته باشیم. جالب است سکوت رسانه‌های غربی یکی از بخش‌های این مسابقه بود و حتی در انعکاس فراخوان مسابقه هم این سکوت را از رسانه‌های غربی شاهد بودیم. جروزالم پست خبرگزاری صهیونیستی گفته بود، خوشحال است فضای مثبتی از نظر آنها پیش آمده و عملا کشورهای مسلمان درگیر جنگ با هم شده‌اند؛ حالا این جنگ به تعبیر آنها چه از طریق گروهک‌هایی مثل طالبان و داعش باشد و چه از طریق خود کشورها مانند اسلام وهابی عربستان با شیعیان یمن. در این سایت گفته شده بود خوشحالند کشورهای مسلمان به جان هم افتاده اند چراکه از این طریق اسرائیل دچار مصونیت می‌شود.

از کشورهای عربی، کاریکاتوریست‌های چه کشورهایی شرکت کردند؟ از خود عربستان در مسابقه یمن هنرمندی شرکت کرده بود؟

نه، ولی از یمن هنرمندی داشتیم که اتفاقا کارش آنقدر قوی و توانمند بود که جایزه سوم را از آن خود کرد. یک نکته جالب بگویم و آن حمایت هنرمندان برزیلی است. برزیلی‌ها در رویدادهای مختلف از داعش گرفته تا هولوکاست و یمن همواره حضور جدی داشتند و پشتیبان ما بودند. بنابراین اکثر آثار رسیده از کشورهای مسلمان نبود، اما انسان‌های آزاده‌ای بودند که تشخیص دادند مظلوم کیست و ظالم چه کشوری است. بجز برزیلی ها، چینی‌ها هم پرتعداد بودند. از کشورهای مسلمان، اندونزی بیشترین تعداد اثر را بعد از ایران داشت. عراق هم آثار نسبتا زیادی داشت. سوریه هم به همین نحو.

از آمریکا چطور؟

از آمریکا در مسابقه داعش هنرمند داشتیم، ولی در مسابقه یمن نه، چون این دو مسابقه خیلی نزدیک به هم برگزار شد. از انگلیس و بلژیک هم در مسابقه یمن شرکت‌کننده داشتیم.

شما آثار را دیده‌اید و در جشنواره‌های زیادی حضور داشتید. سطح کیفی کارتون‌ها و کاریکاتورهای یمن را چطور ارزیابی می‌کنید؟

خوشبختانه در عرصه کاریکاتور به توانمندی و بضاعت خوبی رسیدیم. هنرمندان خوبی را در نقاط مختلف جهان شناسایی کردیم و ارتباط و همکاری مناسبی با آنها داریم. به همین دلیل خوشبختانه همواره شاهد حضور کاریکاتوریست‌های بین‌المللی هستیم. زمان این مسابقه محدود بود. خیلی از کاریکاتوریست‌های بین‌المللی اعلام کردند زمان نمایشگاه را تمدید کنیم، اما می‌خواستیم قبل از ماه مبارک رمضان کار را ببندیم. مثلا تعداد هنرمندان خارجی حاضر در مسابقه کاریکاتور یمن 104 نفر بود در حالی که در مسابقه داعش 204 نفر بود. یعنی صد نفر بیشتر بودند. بنابراین بضاعت ما خیلی بالاست. مثلا یک کتاب از طریق وزارت ارشاد در حال چاپ داریم که تازه شامل همه کاریکاتوریست‌ها نیست، بلکه حرفه‌ای‌ها در آن هستند. با این حال همین کتاب 265 کاریکاتور از 265 کاریکاتوریست را دربر می‌گیرد. یعنی این تعداد به شکل حرفه‌ای دارند کار می‌کنند. پس بضاعت ما بسیار بالاست. آن‌قدر سطح کیفی کارهای آنها بالاست که در این ارتباط به چند مصداق اشاره می‌کنم. هفته گذشته جایزه آیدین دوغان را هنرمندان کشورمان درو کردند. آقای نوری نجفی دوم شد، آقای پیرمرزاباد سوم شد و آقای ترابی جایزه ویژه را برد. مانده بود جایزه اول را بگیریم تا فهرستمان کامل شود. آن هم احتمالا دیدند خیلی خوب نیست که همه جوایز را به یک کشور بدهند. سال گذشته هم همین اتفاق افتاد و ایرانی‌ها جایزه‌های اصلی را بردند. جالب این که چند جشنواره معتبر کاریکاتور در سطح بین‌المللی مثل همین مسابقه ترکیه یا یک مسابقه معتبر دیگر در برزیل حتی فراخوان خود را در کنار زبان‌های انگلیسی و فرانسوی و مثلا اسپانیایی به زبان فارسی هم منتشر می‌کنند. یعنی حضور هنرمندان ایرانی مهم است،چون هرجا می‌روند باعث اعتبار می‌شوند؛ هم به لحاظ کمی و هم کیفی. وقتی مسابقه‌ای در سطح جهانی می‌خواهد برگزار شود برگزار کنندگان تماس می‌گیرند و می‌گویند فراخوانش را در سایت ایران کارتون درج کنیم. پس به لحاظ کمی و کیفی آثار این مسابقه هم خوب بود، اما اگر فرصت بیشتر بود، آثار بیشتر و بهتری دریافت می‌کردیم.

دغدغه‌ای که وجود دارد این است که شما با این اهداف چنین مسابقه‌ای را برگزار کردید و هنرمندان بسیاری از کشورهای مختلف جهان در آن شرکت کردند. ما در ایران در جریان فجایع یمن هستیم، اما در سطح جهانی چه تلاشی صورت می‌گیرد که این فجایع اطلاع‌رسانی شود و کاریکاتورهای شما را جهانیان ببینند؟

آنچه به نظر می‌رسد باید به آن توجه کنیم، حضور در فضای مجازی است. شما به‌درستی اشاره می‌کنید. رژیم آل‌سعود برای این که مانع انعکاس اخبار به وسیله شبکه‌های المنار و العالم بشود، مبلغی پیشنهاد داد . کافی است در این زمینه جستجو کرده و اخبارش را پیدا کنید. اینها حتی در منطقه حاضر نیستند اخبار انعکاس پیدا کند، اما در حوزه مجازی دستمان باز است. ما با فراغ بال فراخوان خود را اعلام می‌کنیم. درست است برخی سایت‌ها دچار ترس می‌شوند، اما دیگر ما را می‌شناسند. صدها مسابقه بین‌المللی برگزار کردیم. مسابقه بزرگی مثل دوسالانه کاریکاتور برگزار کردیم. خوشبختانه هم ما را می‌شناسند، هم سایت ما را. سه بار سایت ما در دنیا اول شده است. لوح تقدیرش هم موجود است. اینها ساده به وجود نیامده. ما از سال 2000 میلادی سایت ایران کارتون را راه انداختیم و همواره تلاش کردیم بهتر شود. نه‌تنها در ایران بلکه در جهان. جالب است ما سایت را اول به زبان انگلیسی راه انداختیم و بعد از 7 سال بخش فارسی را راه‌اندازی کردیم، چون تلاشمان معرفی کاریکاتور ایران به جهان بوده است. همین مسابقه یمن را ببینید که چطور سانسور خبری شد، اما در حوزه مجازی آن‌قدر استقبال و بازدید زیاد شد که پهنای باند جوابگو نبود و دوبار مجبور شدیم فضا را گسترش دهیم و پهنای باند بیشتری بخریم. استقبال خوب است، اما باید در فضای جنگ نرم جدی‌تر عمل کنیم.

داوران همه ایرانی بودند؟

بله فرصت نداشتیم از چهره‌های خارجی انتخاب کنیم.

در آثار این مسابقه چقدر خلاقیت دیدید؟ یعنی چقدر هنرمندان حاضر در مسابقه یمن از مفاهیم کلیشه‌ای که در کاریکاتور دیده می‌شود، فاصله گرفته و ایده‌های نو ارائه کرده بودند؟

به نکته خوبی اشاره کردید. یکی از موضوعاتی که هیات داوری روی آن تمرکز داشت، بجز بحث رسانندگی موضوع و ارتباط مستقیم هنرمند با موضوع، بحث طنز و بعد بحث خلاقیت و نوآوری بود. من چند مثال می‌زنم. مثلا کار اول که محمود نظری از همدان است کار بسیار خلاقانه‌ای است. پرچم آل‌سعود را کار کرده که نوشته مبارکی مانند لا اله الا الله روی آن هست و زیر آن شمشیری درج شده. این شمشیر حرکت می‌کند به سمت بیرون پرچم و همزمان لا اله الا الله روی پرچم کمرنگ می‌شود تا این که این شمشیر بیرون از پرچم به هواپیمایی تبدیل می‌شود که بمب می‌ریزد یا کار محسن جعفری از بازی فروت (میوه‌ها) الهام گرفته که به جای بریدن میوه، نوزادان با شمشیر (نماد آل‌سعود) بریده می‌شوند که اشاره‌ای به کودک‌کشی این رژیم است. بنابراین کارهای خلاقانه کم نبوده. حتی در کاریکاتور چهره هم این خلاقیت را شاهد بودیم.

به عنوان سوال پایانی در جهان امروز کاریکاتور در تنویر افکار عمومی چقدر نقش دارد؟

کاریکاتور یک زبان تصویری قابل فهم برای جهان است یعنی دارای نشانه‌های تصویری است که برای مردم مختلف جهان قابل فهم است.

یعنی می‌توانیم بگوییم دارای عناصری است که مثلا سینما یا ادبیات یا دیگر هنرها واجد آن نیستند؟

کاریکاتور دارای عناصری است که در هنرهای دیگر کمتر دیده می‌شود. یکی این که امکان ارائه کاریکاتور راحت فراهم می‌شود. مثلا در سینما باید یک فیلم اکران یا دانلود شود تا آن را ببینیم. عنصر دیگر، افشاگری است. این عنصر از رسانندگی بالایی برخوردار است. عنصر دیگر وجود یک طنز تلخ است که همه مردمان جهان می‌توانند آن را درک کنند. در طنز ملاحتی هست که می‌تواند مخاطب را درگیر کند. نکته دیگر بحث اغراق در فرم و موضوع است.

اینها همه کمک می‌کند کاریکاتور از شرایط خاصی بهره بگیرد که در دیگر رسانه‌ها کمتر سراغ داریم. مثلا در تصویرسازی با هنری مواجهیم که مبتنی بر متن است، اما کاریکاتور به واسطه عناصری که گفتم این طور نیست. حتی هنر نقاشی در مقایسه با کاریکاتور، هنر گرانی است. یک نقاشی را بخواهید جابه‌جا کنید، هزینه زیادی می‌خواهد. کلی پول بیمه آن می‌شود.

کاریکاتوریست در زمانی کوتاه ساده‌ترین مفاهیم را کنار هم می‌گذارد و ایمیل می‌کند و مردم در اقصی نقاط جهان می‌توانند آن را به سهولت ببینند. ایرانی‌ها بخوبی از توانمندی این سلاح در جنگ‌های مختلف استفاده می‌کنند. اینها نشان می‌دهد ما به قابلیت‌های بالایی رسیده‌ایم.