ویتامین‌هایی که زنان باردار و شیرده به آن نیاز دارند
در دوران بارداری به علت تولید بیشتر گلبول‌های قرمز خون و شکل‌گیری دستگاه عصبی جنین، نیاز به اسید فولیک تا 50 درصد افزایش می‌یابد. در دوران شیردهی نیز نیاز به این ویتامین نسبت به دوران قبل از بارداری همچنان بالا است.
در دوران بارداری به علت تولید بیشتر گلبول‌های قرمز خون و شکل‌گیری دستگاه عصبی جنین، نیاز به اسید فولیک تا 50 درصد افزایش می‌یابد. در دوران شیردهی نیز نیاز به این ویتامین نسبت به دوران قبل از بارداری همچنان بالا است.
پریدوکسین (B6)
نیاز به ویتامین B6، به دلیل نقش این ویتامین در سنتز پروتئین‌ها تا 46 درصد افزایش می‌یابد.
فولات (اسید فولیک)
در دوران بارداری به علت تولید بیشتر گلبول‌های قرمز خون و شکل‌گیری دستگاه عصبی جنین، نیاز به اسید فولیک تا 50 درصد افزایش می‌یابد. در دوران شیردهی نیز نیاز به این ویتامین نسبت به دوران قبل از بارداری همچنان بالا است. لازم است علاوه بر توصیه به مصرف منابع غنی اسید فولیک، مکمل آن نیز طبق دستورالعمل کشوری به میزان 400 میکروگرم در روز برای خانم‌های باردار تجویز شود. مصرف به موقع و کافی این ویتامین از ایجاد ضایعات عصبی خصوصا نقص مادرزادی لوله عصبی (NTD) پیشگیری می‌کند.
ویتامین B12
با توجه به نقش این ویتامین در عملکرد سیستم عصبی، تقسیم سلولی و خون‌سازی، نیاز به آن در دوران بارداری اندکی افزایش می‌یابد. مصرف مکمل ویتامین B12 خصوصا در مادران باردار گیاهخوار ضروری است.
ویتامین C
نیاز به ویتامین C در دوران بارداری و خصوصا شیردهی افزایش می‌یابد، اما کمبود آن در این شرایط مشاهده نشده است.
املاح کلسیم
کلسیم مورد نیاز روزانه خانم‌های باردار به دلایل مختلف از جمله استخوان‌سازی و تشکیل جوانه‌های دندان در جنین و پیشگیری از برداشت املاح استخوان‌های مادر، به ویژه در سه ماهه سوم بارداری و دوران شیردهی افزایش می‌یابد. لازم است جهت تامین این ماده معدنی مهم به خانم باردار و شیرده مصرف مواد غذایی گروه شیر و لبنیات به میزان لازم و کافی توصیه شود. کلسیم مورد نیاز خانم‌های باردار و شیرده زیر 18 سال، 1300 و بالای 18 سال، 1000 میلی‌گرم در روز می‌باشد.
آهن
وجود آهن برای تولید گلبول‌های قرمز خون، افزایش هموگلوبین، رشد و نمو و تامین ذخایر کبدی جنین ضروری است، بنابراین نیاز به آهن در دوران بارداری تا حد دو برابر افزایش می‌یابد و در دوران شیردهی به حد نیاز قبل از بارداری می‌رسد. مصرف مکمل آهن علاوه بر منابع غذایی غنی از آهن طبق دستورالعمل کشوری توصیه می‌شود. نیاز به آهن در مادران باردار گیاهخوار حدود 8/1 برابر سایر مادران باردار است.
طبق نتایج مطالعه پژوهشی در وضعیت ریزمغذی‌ها در کشور در زنان باردار پنج ماهه و بیشتر که در سال 1380 صورت گرفت، متوسط آنمی فقر آهن در کشور 20 تا 25 درصد و بیشترین شیوع آن در جنوب خراسان، سیستان و بلوچستان و جنوب کرمان بین 37 تا 50 درصد با شیوع بیشتر در مناطق روستایی گزارش شده است.
ید
با توجه به نقش ید در متابولیسم بدن و تولید انرژی و نیز تکامل مغز جنین، میزان ید مورد نیاز در دوران بارداری افزایش می‌یابد، به طوری که کمبود ید در دوران بارداری منجر به عقب‌ماندگی ذهنی، هیپوتیروئیدی و گواتر و در شکل شدید آن کرتینیسم در نوزاد می‌گردد. همچنین نیاز به مصرف منابع غنی از ید (مانند انواع ماهی) در دوران شیردهی بیش از دوران بارداری می‌باشد. مصرف زیاد ید نیز در دوران بارداری منجر به بروز گواتر و هیپوتیروئیدی در نوزاد می شود.
روی
کمبود روی در بدن مادر می‌تواند سبب طولانی شدن زایمان، زایمان زودرس، IUGR، اثر تراتوژنی و مرگ جنین شود. روی نقش مهمی در سنتز DNA و RNA دارد. با توجه به نقش مهم روی در متابولیسم سلولی، نیاز به آن در بارداری خصوصا شیردهی افزایش می‌یابد. مصرف منابع غنی از روی توصیه می‌گردد. نیاز به روی نیز در گیاهخواران تا 50 درصد افزایش می‌یابد. طبق نتایج مطالعه پژوهشی در وضعیت ریزمغذی‌ها در کشور در زنان باردار پنج ماهه و بیشتر که در سال 1380 صورت گرفت، متوسط کمبود این ریزمغذی در کشور 38 تا 42 درصد با شیوع بیشتر در مناطق روستایی گزارش شد. بیشترین شیوع این کمبود در مناطق شهری جنوب خراسان، سیستان و بلوچستان و جنوب کرمان تا 61 درصد می‌باشد.
نحوه مصرف مکمل ها در دوران بارداری و شیردهی
مکمل آهن
در دوران بارداری نیاز به آهن تا دو برابر قبل از بارداری افزایش می‌یابد. این میزان افزایش نیاز به آهن برای رشد جفت و جنین به حدی است که به هیچ وجه از طریق مصرف مواد غذایی تامین نمی‌شود، بنابراین مصرف یک عدد قرص آهن (سولفات فرو) برای پیشگیری از کم‌خونی فقر آهن (در صورت ابتلا به آنمی داسی‌شکل SCA، مصرف قرص آهن توصیه نمی‌شود) و عوارض ناشی از کمبود شدید و متوسط آن بر رشد و تکامل جنین و سلامت مادر از جمله مرگ و میر مادران، زایمان زودرس، رشد ناکافی جنین و افزایش خطر مرگ و میر جنین ضروری است. بر اساس دستورالعمل کشوری برای پیشگیری از فقر آهن، خانم‌های باردار باید از شروع هفته 16 بارداری یک عدد قرص سولفات فرو در روز مصرف کرده و تا سه ماه پس از زایمان ادامه دهند. در صورتی که خانم باردار دچار کم‌خونی شدید باشد، باید دوز درمانی یعنی 4 تا 5 میلی‌گرم به ازای کیلوگرم وزن بدن برای او تجویز شود. نکته مهم در درمان کم‌خونی این است که دوز درمانی باید به مدت 2 تا 3 ماه ادامه یابد تا ذخایر آهن بدن اصلاح شود. در درمان کم‌خونی اکتفا به افزایش هموگلوبین که معمولا چند روز پس از مصرف مکمل آهن ایجاد می‌شود کافی نیست و باید اطمینان حاصل شود که ذخیره فریتین سرم نیز به مقدار طبیعی رسیده است.
لازم به ذکر است مصرف مکمل آهن در مورد خانم‌های باردار مبتلا به تالاسمی نیز طبق برنامه کشوری مانند سایر خانم‌های باردار توصیه می‌شود.
مصرف قرص آهن ممکن است عوارضی مانند تهوع، درد معده، اسهال و یا یبوست به دنبال داشته باشد. به همین دلیل توصیه می‌شود قرص آهن بعد از غذا میل شود تا عوارض جانبی به حداقل برسد. بهترین زمان برای مصرف مکمل آهن، شب قبل از خواب می‌باشد. در هر حال خانم باردار باید بداند هیچ‌گاه نباید مصرف قرص آهن را قطع کند، زیرا بعد از گذشت چند روز معمولا این عوارض قابل تحمل شده و یا کلا برطرف خواهند شد.
توصیه می‌شود از مصرف همزمان شیر و فرآورده‌های لبنی و قرص آهن خودداری شود، زیرا کلسیم موجود در لبنیات در جذب آهن بدن اختلال ایجاد می‌کند.
مکمل مولتی‌ویتامین (ساده یا مینرال)
در دوران بارداری نیاز به ویتامین‌ها و املاح معدنی افزایش می‌یابد و باید اطمینان حاصل شود که برنامه غذایی روزانه، مواد مغذی مورد نیاز خانم باردار را تا حد زیادی تامین می‌کند. خصوصا در شرایطی که ترکیب برنامه غذایی روزانه خانم باردار از تعادل و تنوع کافی برخوردار نیست و یا خانم باردار به علت حاملگی‌های مکرر و به ویژه با فاصله کم، ذخایر بدنی کافی ندارد، باید مصرف مکمل‌های مولتی‌ویتامین توصیه شود. معمولا در کشورهای در حال توسعه به دلیل وضعیت نامطلوب اقتصادی و یا فرهنگی ممکن است خانم باردار دریافت کافی مواد مغذی از رژیم غذایی روزانه نداشته باشد. در این صورت مکمل‌یاری مولتی‌ویتامین باید انجام شود. سیاست‌گزاری‌های مرتبط با مکمل‌یاری توسط مسئولین بهداشتی هر کشور با توجه به وضعیت موجود صورت می‌گیرد و رعایت دستورالعمل‌های کشوری الزامی است.
در کشور ما بر اساس دستورالعمل کشوری، کلیه خانم‌های باردار از شروع هفته 16 بارداری تا سه ماه بعد از زایمان باید روزانه یک عدد کپسول مولتی‌ویتامین ساده یا مینرال مصرف نمایند.
مکمل اسید فولیک
نیاز به اسید فولیک در دوران بارداری افزایش می‌یابد. به دلیل نقش اسید فولیک در پیشگیری از نقص مادرزادی لوله عصبی، بهتر است مصرف این مکمل از سه ماه یا حداقل یک ماه قبل از بارداری شروع شود و برای خانم‌های بارداری که از قبل تصمیم به بارداری نداشته‌اند، به محض اطلاع از بارداری مصرف روزانه 400 میکروگرم از این مکمل توصیه می‌شود. مصرف منابع غذایی غنی از اسید فولیک مانند جگر، سبزی‌های سبز تیره مثل اسفناج و حبوبات در برنامه غذایی روزانه توصیه می‌شود.
با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از اسید فولیک در اثر پخت سبزی‌ها از بین می‌رود، باید توصیه شود از سبزی‌های تازه (مثل سبزی خوردن) در برنامه غذایی روزانه استفاده شود، البته باید توجه داشت مصرف کافی منابع غذایی این ویتامین به تنهایی نیاز بدن خانم‌های باردار به اسید فولیک را تامین نمی‌کند و نمی‌تواند جایگزین مکمل اسید فولیک شود.
توجه
از شروع هفته شانزدهم بارداری که کپسول مولتی‌ویتامین مصرف می‌شود، در صورتی که این کپسول‌ها حاوی 400 میکروگرم اسید فولیک باشند، مصرف قرص اسید فولیک باید قطع شود و در غیر این صورت مصرف هر دو مکمل در دوره‌های زمانی تعیین شده ضروری است.
دکتر سید مرتضی صفوی : متخصص تغذیه و رژیم‌های درمانی ؛ استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان ؛ رئیس هیئت مدیره انجمن غذا، صنعت، سلامت