دوتار، سازی مجلسی

فرهنگ، سنت و موسیقی منطقه تربت جام و باخزر با منطقه هرات در افغانستان بسیار به هم نزدیک است. ارتباط فرهنگی تربت جام و هرات به دلیل زیست طوایف تیموری در این دو منطقه از ایران و افغانستان است. زبان مردم تربت جام(پایین جام) و هرات نیز فارسی دری است اما گویش مردم بالای جام با فارسی دری متفاوت است.

موسیقی سازی تربت جام، با خزر و خواف با دو تار، سُرنا و نِی اجرا می‌شود. دو سازه در منطقه تربت جام و باخزر رایج نیست. موسیقی خواف در عین ارتباط با موسیقی تربت جام، تا حدودی با آن تفاوت دارد و دارای رگه‌های مشخصی از موسیقی قائن و بیرجند نیز هست. موسیقی تایباد و کل منطقه باخزر را موسیقی باخزری می‌گویند.

اگرچه امروز کاشمر دوتارنوازان قابلی دارد اما ظاهرا از رواج دو تار در این شهر بیشتر از چند دهه نمی‌گذرد و احتمالا مدیون ذوالفقار عسکری‌پور، دوتار نواز برجسته شرق خراسان است. به همین دلیل می‌توان مرکزیت موسیقی شرق خراسان را متعلق به تربت جام دانست.

دوتار مهمترین و رایج‌ترین ساز در شرق خراسان به ویژه در ناحیه تربت جام است. از این ساز هم در همراهی آواز و هم به تنهایی استفاده می‌شود. ویژگی‌های نغمه در قطعه‌هایی که توسط دو تار به تنهایی اجرا می‌شود، منطبق با امکانات اجرایی آن و ناشی از تکنیک نوازندگی این ساز است. مقام‌های سازی که معمولا توسط دو تار تنها اجرا می‌شوند، شامل مقام جَل، شاه صنم، مشق پلتان، اُشتر خجو، سه چکه(نوعی رقص) و ... هستند. این مقام‌ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول آنهایی که تقارن متری مانند مقام جل و شاه صنم ندارند و دسته دوم آن‌هایی که تقارن متری مانند مشق پلتان، اُشترخجو و سه چکه دارند.

دوتار تربت جام از خانواده سازهای زهی زخمه‌ای است. این ساز دارای کاسه‌ای به صورت نیمه گلابی و یک تکه است. پشت کاسه‌ی آن به شکل گُرده ماهی است و یک خط یا نوار برجسته از خود کاسه و متصل به آن، کاسه را از لحاظ شکل بیرونی به دو قسمت تقسیم می‌کند. در عمیق‌ترین قسمت کاسه یک سوراخ وجود دارد که در تشدید طنین و کیفیت صدای این ساز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. حجم کاسه‌ی طنینی در دوتارهای امروزی شرق خراسان نسبت به دوتارهای دیگر مناطق ایران بیش‌تر است.

دوتارهای قدیمی شرق خراسان از دوتارهای امروزی کوچک‌تر بوده و به دلیل زیر بودن صدایشان برای همراهی با آواز، اجبارا بم‌تر کوک می‌شدند.

استفاده از کوک‌های بم‌تر در دوتارهای کوچک قدیمی، موجب ایجاد نرمش قابل ملاحظه‌ای در صدای آن‌ها می‌شد. بنا به اظهارات غلامعلی پورعطایی ـ یکی از نوازندگان مطرح ـ اولین دوتار بزرگ حدود ۳۰ سال پیش توسط سازنده‌ای به نام امیرقلی در محمود آباد سفلی ساخته شد.

محمدرضا درویشی در دایرة‌المعارف سازهای ایرانی با اشاره به اینکه دوتار شرق خراسان دسته نسبتا طویلی دارد و از کاسه به سمت شیطانک تا حدودی باریک‌تر می‌شود، آورده است: این ساز بدون مضراب و با انگشت‌های دست راست نواخته می‌شود. روی کاسه، صفحه و دسته برخی از دوتارهای این منطقه تزئیناتی از جنس صدف، استخوان، شاخ و حتی پلاستیک‌های رنگی نصب می‌کنند با این وجود دوتارهای اصلی و قدیمی این منطقه چنین تزئیناتی ندارند.

از آنجا که موسیقی منطقه شرق خراسان مانند دیگر نواحی ایران در بداهه نوازی و بداهه‌خوانی و بر اساس مقام‌های معین و الگوهای نغمگی انتزاعی مبتنی است، دوتار نوازی این منطقه نیز بر تک‌نواز استوار است.

در چند دهه گذشته به علت تاثیرپذیری فرهنگ موسیقی شرق خراسان از حوزه‌های فرهنگی دیگر، پدیده گروه نوازی نیز تا حدودی در موسیقی این منطقه رایج شده است و در این نوع همنوازی، خلاقیتی که تنها به شکل تک نوازی مبتنی بر بداهه نوازی تجلی می‌کند، از میان می‌رود و بسیاری از ظرافت‌های اجرایی در همنوازی جمعی، امکان بروز پیدا نمی‌کند.

دوتار در شرق خراسان در شکل غالب، توسط هیچ ساز کوبه‌ای همراهی نمی‌شود. آهنگ‌های پادایرگی در این زمینه مستثنی هستند و در اجرای آنها که البته جزو رپرتوار اصلی دوتار محسوب نمی‌شوند، دایره، دوتار را همراهی می‌کند.

رپرتوار دوتار شرق خراسان به دو گروه اصلی مقام‌های آوازی و مقام‌های سازی و هرکدام از آنها نیز به دو دسته تقسیم می‌شوند.

دوتار، سازی مجلسی است اما این مجلس تنها به مراسم عروسی محدود نیست. محفل اُنس و مجلس شادی و عروسی از جمله مجالسی هستند که دوتار زینت‌بخش آنهاست. در آیین ذکرخوانی طریقت نقشبندیه نیز، دوتار یکی از ملزمات اصلی به شمار می‌آید.

غلامعلی پور عطایی و عبدالله سرور احمدی و ذوالفقار عسکری‌پور اهل تربت جام، نظر محمد سلیمانی اهل تایباد، ابراهیم شریف‌زاده و غلامحسین سمندری اهل باخزر از نوازنده‌های پیشکسوت و مطرح دوتار هستند که همه‌ آنها از دنیا رفته‌اند. عثمان محمدپرست دوتار نواز اهل خواف با ۹۰ سال به عنوان یکی از پیشکسوتان این حوزه به حساب می‌آید که در قید حیات است و سال گذشته نخستین کاشی ماندگار خراسان‌رضوی در راستای حفظ میراث ناملموس کشور از سوی اداره‌کل میراث‌فرهنگی خراسان‌رضوی سر در منزل این هنرمند نصب شد.

انتهای پیام/