‌کودتای ترکیه؛ بازیگران و پیامدها

 ساعت 22:30 روز جمعه 25 تیرماه خبری روی خروجی سایت ارتش ترکیه آمد که «ما کودتا کردیم».

هرچند وزارت دفاع ترکیه این خبر را جعلی خواند‌ اما حوادث بعدی و تحولات میدانی نشان داد که خبر‌، درست و در عین حال مهم است؛ هواپیماهای جنگی در ارتفاع پست بر فراز آنکارا پرواز کردند‌، هواپیما‌ها به صورت ممتد و مستمر دیوار صوتی را شکستند، هوانیروز ارتش ترکیه‌، هلی‌کوپترهای خود را پرواز دادند‌ همه فرودگاه‌ها‌ی ترکیه بسته شد، پارلمان و سازمان امنیت کشور محاصره شدند و‌ تانک‌ها و نفربرها در دو شهر آنکارا و استانبول خیابان‌ها و اماکن مهم را تسخیر کردند.

در دو شهر آنکارا و استانبول حکومت نظامی برقرار شد، سازمان امنیت و کاخ ریاست جمهوری ترکیه مورد حمله قرار گرفتند؛ ‌در این کودت‌ا افراد زیادی کشته و زخمی شدند‌.

بازیگر اصلی تحول درحال وقوع در یک طرف ارتش بود‌، هرچند میان نیروهای ارتش هماهنگی وجود نداشت اما این پدیده نشان داد که نارضایتی عمیقی در بدنه ارتش نسبت به دولت اردو‌غان وجود دارد؛ کودتا با محوریت فرماندهی نیروی هوایی، اطلاعات ارتش ، بخشی از سازمان امنیت (میت)‌، بخشی از نیروی زمینی و هوانیروز به همراه ژاندارمری صورت گرفت.

اصولاً در ترکیه همواره یک دولت پنهان و ریشه‌دار وجود دارد‌ این دولت پنهان مرکب است از ارتش‌، میت، نیروهای لائیک‌، تجار و سرمایه‌ داران بزرگ؛ مهم‌تر اینکه ارتش ترکیه کمتر یک ارتش کلاسیک جنگ است و بیشتر یک ارتش کودتا است.

در طرف دیگر آنکه بیش از همه مقاومت کرد پلیس و سپس مردم بودند؛ وفاداری پلیس حاصل زحمات اربکان دراین سازمان بود ازطرفی اردوغان با الگو گرفتن از رفتارهای انقلابی مردم ایران‌، از مردم خواست به مساجد بروند و با اذان گفتن و ‌اطلاع رسانی به مردم در برابر کودتا بایستند؛ ساعت22:30 تا حدود 9 صبح ترکیه و به‌ویژه دو شهر آنکارا و استانبول صحنه رویارویی این دو نیرو و بازیگر اصلی بود.

بازیگران اصلی (دولت پنهان) در بعد خارجی نسبت به سیاست خارجی دولت اردوغان دغدغه‌ها و نگرانی های عمده‌ای داشتند‌، آنها با سرنگونی دولت سوریه مخالف نیستند‌، اما با استقرار و حاکمیت سلفی‌ها و تکفیری‌ها در سوریه و در کنار مرز خود مخالف هستند؛ آنها تحولات مربوط به کردها را تهدیدی جدی برای تمامیت ارضی خود به حساب می آورند و این تهدید را محصول مناسبات و تعاملات دولت اردوغان در منطقه می دانند.

از نظر آنها مناقشه با روسیه مشکلات جدیدی را برای ترکیه ایجاد کرده است. در بعد داخلی‌، حضور سلفی‌ ها در ترکیه گسترش یافته است؛ بمب‌گزاری‌ها و ناامنی‌های ایجاد شده توسط آنان در اطراف ارتش و وزارت دفاع این کشور، ارتش را در این سال‌ها تحت فشار قرار داده است و نا‌امنی‌ها در کشور سبب کاهش توریسم و درنتیجه آسیب رسیدن به منافع آنها را درپی داشته است.

در ساعات آغازین کودتا و پیشروی نیروهای کودتا‌گر و برقراری حکومت نظامی و منع رفت و آمد در دو شهر آنکارا و استانبول، موضع گیری‌های خارجی نیز قابل تامل بود؛ در بعد رسانه ای، شبکه تلوزیونی الجزیره به عنوان سخنگوی دولت اردوغان و شبکه تلوزیونی العربیه به عنوان سخنگو و پایگاه رسانه‌ای کودتاگران نقش آفرینی می کردند.

اغلب ‌موضع گیری‌های سیاسی به نفع اردو غان و دولت او نبود، به طور مکرر اطلاع رسانی می شد که اردوغان به دولت آلمان پناهنده شده است، در این میان صریح‌ترین موضع گیری را در دفاع از دولت اردوغان و محکومیت کودتا ، قطر داشت و موضع جمهوری اسلامی ایران به زبان وزیر امور خارجه و دبیر شورای امنیت ملی کشور، در دفاع از دموکراسی‌، مردم ، ثبات و امنیت ترکیه نیز قابل توجه بود‌ اما به میزانی که حضور مردم پررنگ‌ تر و دست‌یابی گودتاگران به اهداف خود کم رنگ‌تر می شد ، موضع گیری‌ها در حمایت از دولت اردوغان نیز بیشتر می‌شد.

این حادثه به طور کامل به سرانجام نرسیده است و پیامدهای را نیز به دنبال خواهد داشت؛ از جمله این پیامد‌ها‌ در بعد داخلی اگر چه کودتا شکست خورده است ، اما ریشه‌های این نا‌آرامی و نارضایتی در ترکیه پا برجا‌ست، استقرار یک دولت لائیک و نظامی در ترکیه به فرجام نرسید‌، اما این به معنای نابودی نارضایتی‌ها و نا‌امنی‌ها نیست. احتمال گسترش ناامنی‌ها و نا‌رضایتی‌ها بیشتر و گسترده تر شده است.

از طرف دیگر اگرچه اردو‌غان و دولت او به قدرت برگشتند‌، اما دیگر اقتدار گذشته را نخواهد داشت. در کوتاه مدت ممکن است نظم را برقرار نماید‌‌ و ‌‌وضعیت خود را تثبیت کند، اما باشرایطی متفاوت و تضعیف شده. نا‌رضایتی‌ها و ناامنی ها بیش از پیش توانمندی‌ها و آرمانهای اردوغان را به چالش خواهند کشید.

دولت اردوغان متهم اصلی کودتا را فتح الله گولن و هواداران او به‌ویژه در ارتش و قوه قضاییه می‌دان؛ .اردو غان اظهار داشته است با این نیروها برخورد تند و شدید خواهد شد، گولن در فیلادلفیای آمریکا اقامت دارد و مورد حمایت امریکا است، متهم کردن گولن در حقیقت متهم کردن امریکا هم هست، اصرار اردو‌غان بر این اتهامات روابط ترکیه امریکا را دست خوش تغییر قرار خواهد داد.

آمریکا، بازیگران سیاسی - اجتماعی خاورمیانه را در سه گروه دسته‌بندی می کند؛ یکی‌ شیعیان‌، دیگری‌ اهل تسنن و سوم کردها؛ از نظر آمریکایی‌ها دو گروه اول و دوم قابل اعتماد و وفادار به سیاست‌های امریکا در منطقه نیستند، برنامه‌ریزی خود را بر کردها به‌ویژه در تحولات لاذقیه و شمال سوریه متمرکز کرده است. این تحولات تهدیدی بزرگ برای ترکیه و نقشه خاورمیانه به حساب می‌آید.

حمایت ترکیه از اخوان المسلمین حمایت کشوری چون قطر را به همراه داش،. قطر در همان ساعات اولیه‌، کودتا را محکوم و از دولت اردوغان حمایت کرد‌ اما از طرف دیگر مخالفینی مانند مصر و عربستان را در سطح منطقه نیز برای خود بوجود آورده است، واکنش و موضع گیری این دو کشور در رابطه با کودتا در ترکیه نشان از این مواضع دارد.

رئیس جمهور ترکیه برای حل مناقشه با روسیه علاوه بر پرداخت غرامت‌ تعهد داد که مرزهای خود با سوریه را بر روی تروریست‌ها ببندد؛ ادبیات رئیس جمهور ترکیه در هنگام شرکت در اجلاس ناتو در لهستان، و پیام‌های نخست وزیر ترکیه نشان از آن دارد که پذیرفته‌اند که تحولات سوریه راه حل نظامی ندارد و خواهان گفت‌‌و‌گو برای پیرامون تحولات سوریه هستند.

تحولات منطقه ای سیاست خارجی ترکیه می‌تواند نقطه عزیمت مناسبی برای بازنگری مناسبات و تعاملات ایران و ترکیه در مناسبات دو جانبه و همکاری‌های منطقه ای نیز به حساب آید.

علی احمدی/ رئیس کمیسیون مشترک مجمع تشخیص مصلحت نظام