اراک در مسیر بادهای سمی

 روزنامه ایران نوشت: او را که با لباس آبی کمرنگ بیمارستان آیت‌الله خوانساری می‌بینم صدای تشویق در سرم می‌پیچد. بازیکن تیم ملی هاکی ایران، استعداد برتر نونهالان استان، کاپیتان تیم هاکی استان مرکزی، حامد حسنی که حالا به جای حضور در سالن تمرین زیر درختی در حیاط بیمارستان ایستاده و با بیمار دیگری حرف می‌زند. ورد زبانش این جمله است: «در اراک سرطانی زیاد است.» جمله‌ای که در اراک زیاد می‌شنوید. با حامد به فاز جدید بیمارستان آیت‌الله خوانساری که به تازگی افتتاح شده می‌رویم تا جوانانی را نشانم دهد که با سرطان دست و پنجه نرم می‌کنند.

10ماه از خدمت سربازیش گذشته بود که زندگی روی دیگرش را به او نشان داد. تنها 19 سالش بود و با کلی امید و آرزو به فکر بعد از خدمت بود و این‌که زودتر برسد به ورزش حرفه‌ای‌اش هاکی. ورزشی که از کودکی عاشقش بود. اما حالا 21 ساله است و هنوز سرطان خون دست از سرش برنداشته. به قول خودش «بیمارستان شده خانه دومم.»

باهم به خانه دومش می‌رویم. بیمارستانی نوساز و پرستارها و حراستی که با حامد مثل دوستی قدیمی سلام و علیک و شوخی می‌کنند. به اتاق‌ها سرک می‌کشیم و بخش‌های مختلف را نشانم می‌دهد. بعضی از بیماران خوابند و نور تند خورشید از پتوها و روتختی‌ها می‌گذرد: «برای بار دوم است که بیماری‌ام عود کرده. بدون اغراق تا حالا 10 بار کمرم را شکافته‌اند. همه می‌دانند این همه بیماری به خاطر آب و هوای آلوده اراک است.»

همین‌طور که از آسانسور بالا می‌رویم او با چشمان درشت غمناکش از روزهایی می‌گوید که یکی از نمایندگان اراک در مجلس به او قول داده بود هزینه درمانش را تقبل کند اما «یک قران هم کمک نکرد و فقط جلوی دوربین حرف زد. کمکی که کرد این بود که این بیمارستان زودتر ساخته شود. سال 96 برج 3 یا 4 شبکه ورزش، شبکه یک و شبکه اراک نشانم دادند اما همه‌اش حرف بود.» گوشی موبایل را از جیب روپوش بیرون می‌کشد و عکس‌ها و ویدئوهای مختلف را نشانم می‌دهد تا حرف‌هایش را ثابت کند.

هادی 27 ساله، یک سال و نیم است که درگیر سرطان لنفوم شده. مادرش که پایین تخت روی صندلی نشسته از خدمات بیمارستان راضی است: «هزینه‌ها خیلی بالاست. تا امروز نزدیک 100 میلیون خرج کرده‌ایم. تمام زندگی‌ام همین پسر است. شب و روز در خانه دعا می‌کنم و ضجه می‌زنم تا شاید خدا به داد ما برسد. این مدت که اینجا بودیم، جوان‌های زیادی مثل هادی دیده‌ام. کلاً در اراک سرطان زیاد است و کودک و پیر و جوان هم نمی‌شناسد.» هادی آرام چشمانش را باز می‌کند و به زور لبخندی می‌زند. همینطور که حرف می‌زنیم مادر دیگری از تخت کناری، کتاب دعا را روی میز می‌گذارد و با چشمانی که از اشک قرمز شده، پیش می‌آید. پسر جوان او هم به تازگی دچار سرطان لنفوم شده و تا امروز بیش از 15 میلیون خرج کرده: «آدم اگر از ته دل بخواهد شفا می‌گیرد.» حامد به دیوار تکیه زده و به حرف‌ها گوش می‌دهد. او هم از بالا بودن قیمت دارو و درمان و آلودگی هوا در اراک حرف‌های زیادی دارد. فضا آنقدر سنگین است که انگار سرطان هم در اتاق ایستاده و به حرف‌ها گوش می‌دهد.

بگذارید همین جا بگوییم که مسئولین شهر اراک می‌گویند هیچ تحقیقی در ارتباط با تأثیر آلودگی هوا و سرطان در اراک انجام نشده. اما سؤال اینجاست که چطور بعد از سال ها که این ذهنیت برای مردم پیش آمده و همه جا همین حرف است، حتی یک تحقیق هم انجام نشده؟ علی محصولی عضو شورای شهر اراک هم به تازگی گفته: «باید پژوهشی انجام شود و مشخص شود منشأ بیماری و سرطان در اراک چیست؟ در گذشته در مجموعه خدمات درمانی اراک 60 تخت وجود داشت و تعدادی بیمار در نوبت بودند، حالا60 تخت تبدیل به 120 تخت شده اما هنوز هم بیمارانی در نوبت داریم و این به معنی افزایش بیماران است. در واقع کمبود سرانه تخت در اراک به معنای افزایش آمار سرطان است.»

حتماً مسئولین خواهند گفت که اراک به علت این‌که قطب درمان سرطان در کشور است از استان‌های دیگر هم برای درمان به این شهر و بیمارستان خوانساری می‌آیند و به همین علت کمبود تخت وجود دارد. اما اراک چطور به قطب درمان سرطان کشور تبدیل شد؟ من در جست‌وجوهایم سری هم به محل اقامت بیماران سرطانی و همراهان آنها در هتلی که مؤسسه خیریه تبسم ساخته زدم و در آنجا با توجه به لیست مراجعه‌کنندگان متوجه شدم که بیشترین مراجعه کنندگان این اقامتگاه از استان مرکزی و تعدادی هم از لرستان هستند.

در اراک انگشت‌ها آسمان را نشانه گرفته و دلیل اصلی سرطان را هوای آلوده می‌دانند. اما این آلودگی از کجا سرچشمه می‌گیرد؟ حمیدرضا مهاجرانی استاد دانشگاه رشته فیزیولوژی با تأکید بر این‌که هیچ تحقیقی در زمینه تأثیر آلاینده‌ها بر سرطان در شهر اراک صورت نگرفته می‌گوید: «تنها چیزی که با اطمینان می‌شود گفت این است که یک سری آلاینده در استان مرکزی برطرف نشده و در کنارش یک سری سرطان‌ها مانند پوست و سینه و گوارش بیشتر شده. داده علمی خاصی هم در این زمینه وجود ندارد.»

او وجود 100 کارخانه بزرگ در اراک را یکی از دلایل آلودگی می‌داند و از احتراق ناقص در سوخت‌ خانه‌ها و سیستم حمل و نقل به عنوان فاکتورهای آلوده کننده نام می‌برد: «اما در رأس آلایندگی‌ها، شازند است و به دلیل بادهایی که از سمت شازند به اراک می‌وزد آلودگی را همراه خود می‌آورد. تلاش‌های زیادی اتفاق افتاده که در آن کارخانه‌ها مازوت نسوزانند ولی هنوز در زمستان که گاز کمتر می‌شود راحت‌تر سمت مازوت می‌روند. اما این‌که این آلودگی تا چه اندازه است، تحقیق دقیقی وجود ندارد. کارخانه دیگر هم شرکتی است که آلومینیوم تولید می‌کند. این کارخانه آلاینده‌ای تولید می‌کند که دارای اثرات تنفسی است و هم پتانسیل سرطان زایی دارد. آلاینده‌ای که حتی در جدول‌های آلایندگی دنیا وجود ندارد به این دلیل که در فرایند تولید مدرن در دنیا دیگر چنین چیزی نیست و این تکنولوژی حداقل متعلق به 60 سال پیش است. این کارخانه هنوز چند خط قدیمی دارد که تعطیل نشده و بیش از 20 سال است که پرونده قضایی دارد و سازمان حفاظت محیط زیست شاکی پرونده است اما هنوز تعطیل نشده.»

او از آلاینده‌هایی مانند ترکیبات فلوئور و co، nox نام می‌برد که تأثیرات خطرناکی بر روی انسان و اثرات زیست محیطی فراوانی دارد. مسأله اما به سالهایی برمی‌گردد که جانمایی غلطی برای تأسیس این کارخانه‌ها بخصوص در شازند اتفاق افتاده و باعث توسعه نامناسب منطقه شده و حالا چندین نسل از فعالین محیط زیست و مردم با آن دست به گریبان هستند.

رضا میرزایی مدیرکل محیط زیست استان مرکزی در پاسخ به سؤال «ایران» در مورد آلودگی هوای اراک می‌گوید: «اراک شهری صنعتی است و با ابزاری که ما در اختیار داریم، چند فاکتور خاص را می‌توانیم اندازه‌گیری کنیم و نتیجه آن در اپلیکشین وجود دارد و مردم می‌توانند آنرا ببینند.» او در مورد کارخانه آلومینیوم‌سازی و دیگ‌هایی که بدون دودکش کار می‌کنند و مواد آلاینده را در هوا پخش می‌کنند می‌گوید: «۷۵۰دیگ قدیمی در این کارخانه بود که دودکش نداشت و با پیگیری و همکاری کارخانه بهینه‌سازی شد. الآن 40 دیگ دیگر دارد که چون دودکش ندارند نمی‌توان میزان آلودگی را درآنها سنجش کرد و کنترلی روی آنها نیست. این 40 دیگ هم قرار بود تا شهریور جمع‌آوری شود که نشد و حالا می‌گویند تا آبان این اتفاق می‌افتد.» او در رابطه با سابقه طولانی و پرونده‌های این کارخانه در دادگاه می‌گوید: «این کارخانه در هیچ دادگاهی نتوانسته برای آلاینده نبودنش حکم قطعی بگیرد و صرفاً در دادگاه‌های بدوی حکم گرفته اما نتوانسته حکم قطعی بگیرد.»

او در رابطه با منابع آلاینده‌ها در شازند هم می‌گوید: «مگر می‌شود صنایع آلودگی نداشته باشند. اما این‌که چقدر این آلاینده‌ها روی هوای اراک تأثیر می‌گذراند، نمی‌دانیم و متأسفانه مسیر بادهایی را که از سمت شازند به اراک می‌آیند هم نمی‌شود تغییر داد.» جانمایی کارخانه‌ها آنقدر ابتدایی و اشتباه است که حتی درباره مسیر باد مطالعه نشده، هوای زرد و کدر اراک ریه را می‌سوزاند، بیمارستان تخصصی سرطان درحال گسترش است اما هنوز یک تحقیق کوچک در این زمینه صورت نگرفته تا به دو پرسش ساده پاسخ دهد؛ میزان آلودگی چقدر است و چه ارتباطی بین هوای آلوده و میزان رشد سرطان وجود دارد؟