بخش عمده‌ای از خطبه‌های نهج‌البلاغه که در آن‌ها اشاره به امام زمان(عج) دارد، مربوط به علائم و نشانه‌های آخرالزمان است. حضرت در خطبه ۱۸۷ می‌فرمایند: «أَلَا بِأَبِی وَ أُمِّی هُمْ مِنْ عِدَّةٍ أَسْمَاؤُهُمْ فِی السَّمَاءِ مَعْرُوفَة وَ فِی الْأَرْضِ مَجْهُولَةٌ؛ ای مردم! پدر و مادرم فدایشان باد آن‌ها از کسانی هستند که در آسمان‌ها معروف و در زمین گمنام‌اند». «أَلَا فَتَوَقَّعُوا مَا یکونُ مِنْ إِدْبَارِ أُمُورِکمْ وَ انْقِطَاعِ وُصَلِکمْ وَ اسْتِعْمَالِ صِغَارِکمْ؛ هان ای مردم در آینده پشت کردن روزگار خوش و قطع شدن پیوندها و روی کار آمدن خردسالان و بی‌کفایت‌ها را انتظار کشید». «ذَاکَ حَیْثُ تَکُونُ ضَرْبَةُ السَّیْفِ عَلَی الْمُؤْمِنِ أَهْوَنَ مِنَ الدِّرْهَمِ مِنْ حِلِّه؛ این روزگاری است که ضربات شمشیر بر مؤمن آسان‌تر از یافتن مال حلال است». «ذَاکَ حَیْثُ یَکُونُ الْمُعْطَی أَعْظَمَ أَجْراً مِنَ الْمُعْطِیِ؛ روزگاری که پاداش گیرنده از دهنده بیشتر است». «ذَاکَ حَیْثُ تَسْکَرُونَ مِنْ غَیْرِ شَرَاب؛ و آن روزگاری که بی‌نوشیدن شراب مست می‌شوید».

«بَلْ مِنَ النِّعْمَةِ وَ النَّعِیمِ وَ تَحْلِفُونَ مِنْ غَیْرِ اضْطِرَارٍ؛ با فراوانی نعمت‌ها بدون اجبار سوگند می‌خورید». «وَ تَکْذِبُونَ مِنْ غَیْرِ إِحْرَاج؛ و نه از روی ناچاری دروغ می‌گویید». «ذَاکَ إِذَا عَضَّکُمُ الْبَلَاءُ کَمَا یَعَضُّ الْقَتَبُ غَارِبَ الْبَعِیر؛ آن روزگاری است که بلاها شما را می‌گزد چونان گزیدن و زخم کردن دوش شتران از پالان!». «مَا أَطْوَلَ هَذَا الْعَنَاءَ وَ أَبْعَدَ هَذَا الرَّجَاء آه! آن رنج و اندوه چقدر طولانی و امید گشایش چقدر دور است».

تعیین وظایف منتظران در خطبه ۱۸۷

«أَیهَا النَّاسُ، أَلْقُوا هَذِهِ الْأَزِمَّةَ الَّتِی تَحْمِلُ ظُهُورُهَا الْأَثْقَالَ مِنْ أَیدِیکمْ؛ ای مردم، مهار این شتران فتنه را که پشت آن‌ها حمل‌کننده وزر و بال است از دست بیندازید». «وَ لَا تَصَدَّعُوا عَلَی سُلْطَانِکمْ فَتَذُمُّوا غِبَّ فِعَالِکمْ؛ و از گرداگرد امام خود پراکنده نشوید که عاقبت خود را سرزنش خواهید کرد». «وَ لَا تَقْتَحِمُوا مَا اسْتَقْبَلْتُمْ مِنْ فَوْرِ نَارِ الْفِتْنَةِ وَ أَمِیطُوا عَنْ سنن‌ها وَ خَلُّوا قَصْدَ السَّبِیلِ لَهَا؛ و بی‌باکانه در آتش فتنه‌ای که پیشاپیش آن قرار گرفته‌اید نروید، از راه آن به یک سو شوید، و جاده را برای آن باز بگذارید». «فَقَدْ لَعَمْرِی یهْلِک فِی لَهَبِهَا الْمُؤْمِنُ وَ یسْلَمُ فی‌ها غَیرُ الْمُسْلِمِ؛ که به جان خودم قسم مؤمن در شعله آتش آن فتنه هلاک می‌شود، و غیر مسلمان سالم می‌ماند!».

«إِنَّمَا مَثَلِی بَیْنَکُمْ کَمَثَلِ السِّرَاجِ فِی الظُّلْمَةِ یَسْتَضِی‌ءُ بِهِ مَنْ وَلَجَهَا؛ همانا من در میان شما همانند چراغ درخشنده در تاریکی هستم، که هر کس به آن روی آورد از نورش بهره می‌برد». «فَاسْمَعُوا أَیُّهَا النَّاسُ وَ عُوا وَ أَحْضِرُوا آذَانَ قُلُوبِکُمْ تَفْهَمُوا؛ ای مردم سخنم را بشنوید و حفظ کنید، و گوش دلتان را آماده کنید تا بفهمید». امیرالمؤمنین(ع) در انتهای سخنان خویش تقوا و عدم دوری از امام عصر و اتصال به منبع نورانی اهل‌بیت(ع) را راهکار عبور از فتنه‌های سخت معرفی فرمودند. اما حضرت در خطبه ۱۵۰ نهج‌البلاغه بعد از بیان روش امام زمان(عج) که روش صالحان است، در مورد قومی صحبت می‌کند که به دلیل صفات خاص از فتنه‌ها به سلامت عبور می‌کنند ایشان می‌فرمایند «ثُمَّ لَیُشْحَذَنَّ فی‌ها قَوْمٌ شَحْذَ الْقَیْنِ النَّصْلَ؛ پس گروهی در آن زمان (فتنه‌ها) صیقلی می‌شوند همان‌طور که آهنگر، شمشیر را صیقلی می‌کند». «تُجْلَی بِالتَّنْزِیلِ أَبْصَارُهُمْ وَ یُرْمَی بِالتَّفْسِیرِ فِی مَسَامِعِهِمْ وَ یُغْبَقُونَ کَأْسَ الْحِکْمَةِ بَعْدَ الصَّبُوحِ؛ دیده‌های آن‌ها به نور قرآن جلاء داده می‌شود و تفسیر در گوش‌هایشان جا گرفته شود و در شب جام حکمت را به آن‌ها بنوشانند بعد از اینکه در بامداد هم آشامیده باشند».

نکته قابل توجه اینکه امام(ع) در مورد یک قوم (فی‌ها قَوْمٌ) صحبت می‌کنند. موضوع فردی نیست بلکه مشخصات یک عده افراد در قالب یک قوم بیان شده است. در این روایت سه موضوع مهم برای این قوم مطرح است: بصر آن‌ها با قرآن جلا داده می‌شود، تفسیر معارف قران در گوش‌هایشان طنین‌انداز است و مدام به آن‌ها جام حکمت می‌نوشانند.

حضرت علی(ع) در خطبه ۱۵۶ از قول پیامبر خدا(ص) چنین می‌فرمایند: «پیامبر خدا (ص) فرمود: ای علی! همانا این مردم به زودی با اموالشان دچار فتنه و آزمایش می‌شوند و در دین‌داری بر خدا منت می‌گذارند، با این حال انتظار رحمت او را دارند، و از قدرت و خشم خدا خود را ایمن می‌پندارند. حرام خدا را با شبهات دروغین و هوس‌های غفلت‌زا، حلال می‌کنند «شراب» را به بهانه اینکه «آب انگور» است و رشوه را که «هدیه» است و ربا را که «نوعی معامله» است حلال می‌شمارند!»

حضرت علی(ع) همچنین در حکمت ۱۰۲ از مسخ ارزش‌ها در آخرالزمان چنین می‌فرمایند: «روزگاری بر مردم خواهد آمد که محترم نشمارند جز سخن‌چین را، و خوششان نیاید جز از بدکار هرزه و ناتوان نگردد جز عادل، در آن روزگار کمک به نیازمندان خسارت و پیوند با خویشاوندان منت‌گذاری و عبادت نوعی برتری طلبی بر مردم است در آن زمان حکومت با مشورت زنان، فرماندهی خردسالان و تدبیر خواجگان اداره می‌گردد».

حضرت علی(ع) در حکمت ۳۶۹ نهج‌البلاغه آینده اسلام و قرآن را تأسف‌بار می‌دانند و می‌فرمایند: «روزگاری بر مردم خواهد آمد که از قرآن جز نشانی و از اسلام جز نامی باقی نخواهد ماند. مسجدهای آنان در آن روزگار آبادان، اما از هدایت ویران است. مسجدنشینان و سازندگان بناهای شکوهمند مساجد، بدترین مردم زمین می‌باشند که کانون هر فتنه و جایگاه هرگونه خطاکاری‌اند، هر کس از فتنه بر کنار است او را به فتنه بازگردانند، و هر کس که از فتنه عقب‌مانده او را به فتنه‌ها کشاندند، که خدای بزرگ فرماید: «به خودم سوگند، بر آنان فتنه‌ای بگمارم که انسان شکیبا در آن سرگردان ماند» و چنین کرده است و ما از خدا می‌خواهیم که از لغزش غفلت‌ها درگذرد». «در آخرالزمان پرده‌های عفت و شرم پاره می‌شود، زناکاری و تجاوزهای ناموسی علنی می‌شود، مال‌های یتیمان را حلال می‌شمارند و می‌خورند، در کیلو کم و کاست می‌کنند». به نام امانت‌داری خیانت می‌کنند مردها خود را به شکل زنان و زنان خویش را به صورت مردها در می‌آورند به احکام و دستورات نماز بی‌اعتنایی می‌کنند. قنوات خشک می‌شود و قبایل و عشایر از فرمان امام عادل بیرون می‌روند، عبور از بیابان‌های میان مکه و بصره ممنوع می‌شود، مرگ در فقها شایع می‌شود، دشنام دادن به پدر و مادر شعارشان می‌گردد، برکت از سال و ماه و روز و هفته برداشته می‌شود به‌طوری‌که هر سالی به مقدار یک روز و هر روزی به مقدار یک ساعت گردد، برای اهل آن دوران، چهره‌های پاکیزه و باطن‌های بدسگالی است. مردم به سه گونه حج بجا می‌آورند، ثروتمندان برای گردش و استراحت، میانه حالان برای تجارت و فقرا برای گدایی، زنان از راه شرمگاه خود امرار معاش می‌کنند. این‌ها همگی بیان حضرت علی(ع) است.

حضرت علی(ع) فرمودند چهار فتنه در پیش از ظهور پدید خواهد آمد: «در اولی خونریزی مباح می‌شود، در دومی خونریزی و سرقت اموال است، در سومی خونریزی و سرقت و هتک نوامیس است، چهارمی اگر پدیدار شود حتی اگر در لانه روباه هم باشی باز دچار فتنه خواهی شد».

محسن حق‌شناس، کارشناس ارشد نهج‌البلاغه و دبیر بنیاد بین‌المللی غدیر در قزوین