پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- عبدالله جاویدی- لابد در خبرهای روزنامه‌ها و پیام‌های شبکه‌های اجتماعی گهگاه خوانده‌اید که بعضی‌ها با مهریه کلاشی می‌کنند و بعضی‌ها بندبازی و بعضی‌ها هم حقیقت مهریه را از مسیر اصلی آن جدا کرده‌اند؛ خبرهایی از دست خبرهای ذیل را شاید تاکنون بارها و بارها خوانده باشید. خبرهایی که حکایت از نزول جایگاه خانواده به بهانه حفظ، بقا و دوام آن دارد...

خبر یک: ازدواج‌ یا کلاهبرداری؟!

مهریه دربین برخی زنان ابزاری برای استقلال اقتصادی شده و راحت‌ترین راه کسب این استقلال را گرفتن مهریه می‌دانند، اما درواقع نمی‌دانند که این مسأله نوعی زورگویی است. کلاهبرداری شیوه‌های مختلفی دارد که گاهی اقدام برخی دختران و زنان در اجرا گذاشتن مهریه پس از چندین‌بار عقد موقت یا دایم مصداق کلاهبرداری است. به نقل از تسنیم، جعفر بای، کارشناس آسیب‌شناسی با اشاره به کلاهبرداری بانوان در برخی ازدواج‌ها اظهار کرد: برخی بانوان به طمع مهریه و با هدف باج‌گیری و برنامه‌ریزی مشخص ازدواج می‌کنند که نیت آنها نه‌تنها تشکیل خانواده نیست بلکه به فکر درآمدزایی از طریق زورگیری هستند. وی درخصوص دلایل به اجرا گذاشتن مهریه از سوی برخی زنان بیان کرد.

خبر دو: مهریه‌های عجیب!

مهریه‌های عجیب و غریب گاهی شگفت‌انگیزتر از آن هستند که بتوانیم آنها را باور کنیم، مهریه‌هایی که اگر عاقبتشان به شکایت و دادگاه نرسد، شاید هیچ‌وقت از وجودشان با خبر نشویم! یکی از عجیب‌ترین مهریه‌های تاریخ ایران که چهار‌سال قبل در شعبه ٢٦٤ دادگاه خانواده به اجرا گذاشته شده، یک‌کیلو بال مگس بود! ‌سال ١٣٨٦ بود که زنی با مراجعه به دادگاه خانواده به قاضی گفت، تنها درصورتی حاضر به طلاق می‌شود که همسرش یک‌کیلو بال مگس مهریه او را بپردازد! او که سومین ازدواج خود را شکست خورده می‌دید، دلیل جدایی از همسرش را فریبکاری او عنوان کرد و گفت: «همسرم به‌رغم متاهل‌بودن، با من ازدواج کرده و حالا من تا مهریه‌ام را نگیرم از زندگی‌اش بیرون نمی‌روم!» اما عجیب‌تر از بال‌مگس، مهریه زن دیگری است که به دادگاه رفت و گفت: همسرم به‌اصول و قواعد زندگی‌ مشترک پایبند نیست، به همین دلیل خواهان طلاق و دریافت مهریه ٥/١تنی گل‌مریم هستم. یا زن دیگری که چشم‌های شوهرش را از دادگاه خواست! او عروس یک خانواده ثروتمند شده بود که ٥هزار سکه مهرش کرده بودند اما کابوس تکرار زندگی خواهر مطلقه‌اش دست از سر او برنمی‌داشت. بنابراین بعد از عقد از همسرش خواست تا چشم‌هایش را مهر او کند. زن جوان می‌گفت دلش می‌خواهد مهریه‌اش آن‌قدر خاص و تعهد‌آور باشد که شوهرش هیچ‌گاه نتواند از قیدوبند آن خودش را رها کند. بنابراین یک ماه بعد از عقد به دفترخانه رفتند و قرار گذاشتند بدون اطلاع خانواده‌ها، یک بند دیگر به مهریه اضافه کنند: چشم‌های آقای داماد! اما چند ماه بعد ورق برگشت و اختلافات آن دو شروع شد تا جایی که چاره‌ای جز طلاق نماند. البته قاضی دادگاه اعلام کرد که طبق قانون شرع، اعضای اصلی بدن قابل جداکردن نیست و تعهد مالی ایجاد نمی‌کند، چون چشم زمانی که زنده و قابل استفاده برای فرد باشد، باارزش است و نمی‌تواند مورد رهن و گرو قرار بگیرد. ضمن آن‌که مهریه همان است که عقد براساس آن صورت گرفته و داماد فقط محکوم به پرداخت پنج‌هزار سکه طلا است.

اما فلسفه و تعریف مهریه چیست که این‌قدر به بیراهه رفته‌ایم که نمی‌دانیم با خواندن اخبار فوق گریه کنیم یا بخندیم؟

مهریه چیست؟

مهریه به مالی گفته می‌شود که مرد هنگام وقوع عقد نکاح به همسر خود می‌پردازد یا مکلف به پرداخت آن می‌شود. اگرچه مهریه در زمان معاصر مختص مسلمانان است، اما برخی محققان به شواهدی تاریخی از ایران قبل از اسلام، یونان‌باستان و نیز آیین یهودیت اشاره می‌کنند که نشان‌دهنده سابقه پرداخت مبلغی پول از طرف داماد به عروس (یا پدر عروس) در زمان ازدواج است.

مهریه و شرایط آن

مرد هنگام اجرای صیغه نکاح، چیزی را به همسرش تقدیم می‌کند که در اصطلاح «مهریه» یا صداق نامیده می‌شود. این هدیه و بخشش که از طرف مرد انجام می‌شود، امروزه به هدف پایبندی به زندگی مشترک و ارتباط زناشویی یا ضامنی برای حق طلاق زن است. در آموزه‌های دینی برای مهریه، مقدار معینی تعیین نشده‌است، بلکه این امر به توافق زن و مرد بستگی دارد. همچنین در نوع مهریه نیز محدودیتی وجود ندارد و هر چیزی که ارزش اقتصادی و اجتماعی داشته باشد، می‌تواند مهریه قرار گیرد؛ همانند طلا، نقره، املاک، پول‌های رایج، لوازم زندگی و حتی آموزش قرآن یا آموزش مهارتی ویژه.

مهریه در ایران

در بسیاری اوقات، مهریه دختران مسلمان ایرانی بر مبنای سکه‌های طلا تعیین می‌شود؛ از ‌سال تولد دختر گرفته تا شمار ائمه یا سوره‌های قرآن‌کریم به‌عنوان تعداد سکه‌های مهریه دختران بریده‌می‌شود.

براساس تحقیقی در‌سال ۱۳۸۷ در مرکز مطالعات جمعیتی آسیا و اقیانوسیه از بیش از ۱۲۰۰ زن و مرد متأهل بین ۱۸ تا ۴۰‌سال در حدود ۱۲ استان ایران نشان داده شده که میانگین مهریه به اعلام زنان ۳۵۰ سکه طلا و به اعلام مردان ۲۶۰ سکه طلا است. این پژوهش از رشد سریع میانگین مهریه در دهه ۸۰ حکایت داشته به‌طوری‌که در عرض ۵‌سال از میانگین ۳۰۰ سکه به ۴۵۰ سکه طلا رسیده‌است. البته مهریه‌هایی با مبنای ۱۲۴ هزار سکه طلا هم دیده شده‌است.

در ایران برخی مردان به علت ناتوانی در پرداخت مهریه زندانی می‌شدند. اما بنا بر قانون حمایت از خانواده ۱۳۹۱ که در اسفند ۹۳ اجرایی شد، ناتوانی در پرداخت مهریه‌های بالای ۱۱۰ سکه، مشمول زندان رفتن مرد نمی‌شود و زندانی‌شدن مرد با توافق طرفین و قسط‌بندی مهریه حذف می‌شود. همچنین در‌سال ۱۳۹۰ دیوانعالی کشور در رأی وحدت رویه‌ای شماره ۷۲۲ پذیرش دادخواست اعسار به شکل دعوای تقابل را هم پذیرفت که به موجب آن فرآیند رسیدگی به اعسار به‌شدت تسریع‌یافته و امکان صدور دستور بازداشت بسیار کاهش پیدا کرد. منتقدان اشکالاتی از قبیل امکان دور زدن قانون، تضعیف ضمانت‌ اجرایی و قانونی مهریه، پنهانکاری و مخفی‌کردن اموال را بر این فرآیند وارد کرده‌اند.

در دیگر کشورها

در عربستان، عرف مهریه ۱۴‌هزار دلار است. در جمهوری‌آذربایجان، میانگین نرخ مهریه درحدود ۲۰۰۰ منات برآورد می‌شود. میانگین نرخ مهریه درمیان اقوام مختلف کشور هند در حدود ۱۰۰‌هزار تا یک‌میلیون و ۵۰۰‌هزار روپیه تعیین می‌شود. در ترکیه نیز نرخ مهریه به‌طور متوسط ۳۵‌هزار لیر است. در مناطق مختلف چین در میان اقوام مختلف، نرخ مهریه حدود ۱۰۰‌هزار یوان تخمین زده می‌شود. در عمان نرخ مهریه در حدود ۱۰‌هزار ریال عمان است.

مهریه در اسلام

براساس فلسفه اولیه تعیین مهریه، مهر نوعی هدیه، پیشکش، نحله، اعطای بدون عوض و از روی صداقت (صداق) به‌صورت نقدی با تأکید بر معادل و ویژگی معنوی و فرامادی آن بوده است. برخی منابع مانند تفسیر نمونه نتیجه می‌گیرند «صدُقاتهن» از ماده «صداق» است و بدان جهت به مهر «صداق» یا «صدُقه» گفته می‌شود که نشانه راستین بودن علاقه مرد و محبت او به زن است. همچنین کلمه «نحله» به‌گفته راغب اصفهانی از «نحل» به معنای زنبورعسل است؛ چون زنبورعسل بدون توقعی عسل خود را می‌بخشد، کلمه «نحله» دلالت دارد که فلسفه مهریه، تقدیمی، پیشکشی، عطیه و هدیه است. در اسلام مهریه متعلق به خود زن است نه والدین یا هر شخص دیگر.

مهریه در فقه و حقوق اسلامی سه نوع مهم دارد:  

مهر المسمی

مهر المسمی مهری است که زن و شوهر قبل از انعقاد عقد نسبت به مقدار و میزان آن توافق کرده و آن را در عقد ذکر می‌کنند. تعیین میزان مهر مطابق ماده ۱۰۸۰ قانون مدنی منوط به تراضی‌طرفین است و محدودیتی در این خصوص در قانون پیش‌بینی نشده ‌است؛ و طبق ماده ۱۰۷۹ قانون‌مدنی، مهر باید بین طرفین تا حدی که رفع‌جهالت آنها بشود، معلوم باشد(ماده ۱۰۷۹ قانون‌مدنی).

شرایط مهر المسمی:  

- دارای ارزش مالی و اقتصادی باشد.

- قابل تملک و نقل و انتقال باشد.

- مشخص و معلوم باشد.

- معین و تصریح شده باشد.

- دارای منفعت عقلایی و مشروع باشد.

- شوهر قدرت تسلیم مهریه را داشته باشد.

مهرالمثل

اگر در زمان انعقاد عقد درباره مهریه توافق نشده یا این‌که مهریه نوعی تعیین شده که مطابق قانون نبوده، ولی عمل زناشویی بین زوجین رخ داده‌است، در این حالت براساس عرف و عادت محل و وضع خاص زوجه مانند تحصیلات، سن، شغل و امثال آن مهریه‌ای هم‌شأن زنان مشابه وی تعیین می‌شود که به این نوع مهریه مهرالمثل می‌گویند.

مهرالمتعه

در نکاحی که دایم بوده و مهریه ذکر نشده یا شرط عدم‌مهر شده باشد، زوج به زوجه مطلقه خود که با او نزدیکی نکرده ‌است، مهریه‌ای پرداخت می‌کند و این مهریه اصطلاحا مهرالمتعه گفته می‌شود.

تفویض مهر

اگر در عقد تعیین مهر به یکی از زوجین یا شخص‌ثالثی واگذار شود، صحیح است و به آن تفویض‌مهر گویند.

کارکرد‌های منفی افزایش مهریه

افزایش سن ازدواج: 

براساس یک تحقیق ٧٨‌درصد جوانان مهریه سنگین را موجب گریز از ازدواج می‌‌دانند که این امر خود به مشکلات دیگر می‌‌انجامد. با توجه به بلوغ زودرس جنسی در جامعه، طولانی‌شدن زمان ازدواج و عدم تأمین نیازهای روحی و جسمی جوانان، مشکلات روحی و ناهنجاری‌های اجتماعی را به‌دنبال دارد و به ایجاد بحران‌های شخصیتی و اجتماعی منتهی می‌شود. ازجمله این ناهنجاری‌ها، گرایش به ارتباطات غیرمتعارف دختر و پسر، افسردگی و اختلالات جنسی است.

تغییر در نوع همسرگزینی: 

قیمت‌‌های سرسام‌آور یکی از مهم‌ترین دلایل گرایش جوانان به ازدواج با خارجی‌ها و مهاجران به‌شمار می‌رود و همین مسأله نیز می‌تواند به بروز فساد اخلاقی در کشور منجر شود.

کاهش نرخ ازدواج: 

افزایش هزینه‌ها باعث شده تا جوانان از ازدواج خودداری کنند و تعداد زنان و مردان مجرد به‌شدت افزایش یابد.

ایجاد خصومت و دشمنی: 

از طرف دیگر نزاع‌ها بر سر مهریه نتیجه‌ای شوم دارد و به‌جای آن‌که محبت زوجین را بیفزاید، دشمنی و عداوت می‌آفریند و به‌عوض این‌که نهال دوستی بکارد و دل‌ها را به‌هم نزدیک سازد، تخم نفرت کاشته و قلب‌‌ها را از هم دور می‌کند.

 تحمل اجباری زندگی‌های تصنعی: 

از دیگر پیامد منفی مهریه‌های سنگین، این است که برخی زندگی‌ها به‌رغم تمایل باطنی زن و شوهر به ادامه آن، همچنان در حالت کاملا تصنعی ادامه می‌یابد. مرد توان پرداخت مهریه را ندارد و زن بر دریافت آن اصرار می‌‌ورزد. چنانچه خانواده‌ای دچار بحران شود، بالا بودن مهریه‌ها مردان را مجبور می‌کند تنها شکلی بی‌روح و جان از خانواده را حفظ کرده و به یک زندگی جهنمی ادامه دهند یا در صورت تمایل به طلاق چنان فضا را بر زن سخت بگیرند که با میل خود مهریه را بخشیده و خود را از زندان خانواده نجات دهد.

 احتمال سوداگری: 

برخی از دختران با انجام چند ازدواج و طلاق با مهریه سنگین پس از چند‌سال به ثروت غیره‌منتظره‌ای دست می‌‌یابند و شوهران آنها به اصطلاح چنان خانه‌خراب می‌‌شوند که قدرت دوباره‌سازی آن را نخواهند داشت.

تحت‌الشعاع قرارگرفتن ارزش‌های دینی: 

مشکل بسیاری از این سنخ تحلیل‌ها، عدم تفکیک درست میان نگرش دین به این سنت با نگرش عرف متشرعان به آن است. بدون تردید میان این دو نگرش و اهداف و غایات موردنظر آنان ناهمگونی‌‌ها و تفاوت‌های آشکاری وجود دارد و ارایه هرگونه تفسیر واقع‌بینانه مستلزم بذل توجه عمیق به این تمایزات است. اگر بسیاری از تحلیل‌‌های ارایه شده، با نگرش عرف متشرعان و نوع مواجهه آنها با این سنت سازگاری و انطباق داشته باشد، با دیدگاه دین دراین‌باره جدایی کامل دارد؛ به همین جهت، سفارش به سبک گرفتن مهریه به‌عنوان یک هدیه با انتظار تأمین آثار موردنظر عرف، ناسازگاری آشکاری دارد که علت آن ضمیمه‌کردن نابجای دو ایده، از دو الگو با ویژگی‌های متمایز است. دیگر این‌‌که در نگرش اسلام، حقوق، بستر خاص خود را دارد و هیچ‌گاه از آن به‌عنوان ابزاری درجهت پرکردن خلأ‌‌های اخلاقی استفاده نشده است. آنچه از رویه دین در این خصوص استنباط می‌شود، عکس این جریان، یعنی استفاده از اخلاق به‌عنوان ضامن اجرای درست قواعد حقوقی، پرکردن فاصله‌ها و خلأ‌های حقوقی و در نتیجه وصول به مراتب بالای قانون‌‌گرایی و قاعده‌مندی ازجمله پیامد‌های التزام عملی به معیار‌ها و ضوابط اخلاقی و به‌طورکلی، تحقق اخلاقیات است.

ازجمله تدابیری که می‌توان در راستای پیشگیری از مشکلات مهریه اتخاذ کرد، عبارت است از:  

١- در تعیین میزان مهریه جهت پیشگیری از مشکلات بعدی حد اعتدال رعایت شود، زیرا سبک‌بودن مهریه نیز در وضعیت امروزی مشکلات خاص خود را دارد.

٢- قراردادن اعیان(زمین، خانه،‌ طلا و...) به‌عنوان مهریه می‌تواند مانع کاهش ارزش مالی مهریه در طول زمان شود.

٣- پرداخت مهریه در آغاز زندگی مشترک موجب می‌‌شود هرکس به اندازه توان خود اقدام به تعیین مهر کند، زیرا یکی از دلایل افزایش مهریه، نسیه‌بودن است.

٤- برخی کارشناسان معتقدند، پرداخت مهریه مشروط به عندالاستطاعه باشد مشروط نه عندالمطالبه. این امر می‌تواند مانع استفاده ابزاری زنان سوداگر از مهریه شود.

٥- پیشنهاد دیگر این است که در خانواده‌هایی که احتمال عصیان نسبت به قانون وجود دارد، از طریق شرط ضمن عقد، کسی را در این زمینه ضامن قرار دهند تا در صورت استنکاف زوج از پرداخت مهریه، ضامن، پرداخت آن را ضمانت کند.

٦- رسانه‌‌های جمعی و مراکز بیمه درخصوص گسترش فرهنگ بیمه مهریه تلاش کنند تا امکان دستیابی معقول زن به مهریه‌اش میسر شود.

رشد فلسفه گریه مهریه ناهنجاری