۴ عامل مؤثر در سبک زندگی

به گزارش پارس به نقل از فارس، یکی از مهمترین و راهبردی ترین کلیدواژه هایی که مقام معظم رهبری اخیراً آن را بارها به کار برده و بر آن تأکید داشته اند، موضوع « سبک زندگی» است. ایشان معتقدند: آن تمدن نوین اسلامی که ما به دنبال هستیم و انقلاب اسلامی نیز می‎ خواهد آن را به وجود بیاورد، بدون دستیابی به « سبک زندگی» تحقق پیدا نخواهد کرد.

به همین منظور، میزگردی را با عنوان « سبک زندگی اسلامی؛ بایدها و نبایدها» با حضور حجت الاسلام محمد کاویانی ارانی عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و نویسنده کتاب « سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن» و رضا شریفی، عضو هیئت علمی دانشگاه جامع امام حسین (ع) ، روانشناس و مدیر مؤسسه مطالعاتی رهیافت زندگی متعالی برگزار کردیم.

فارس: مفهوم سبک زندگی اسلامی چیست؟

کاویانی ارانی: ابتدا تصور خودم را از این مفهوم بیان می کنم و سپس توضیح مختصری نسبت به اجزای این مفهوم ارائه خواهم داد.

وقتی صحبت از سبک می شود یک ویژگی مدنظر است که ممکن است افراد به اندازه کافی به آن توجه نداشته باشند و آن اینکه رفتاری که فرد انجام می دهد این گونه نیست که مثلاً به طور اتفاقی و ناخواسته و غیر حساب شده، از او سر زده باشد.

وقتی گفته می شود « سبک» ، اصول نسبتاً ثابت از آن فهمیده می شود همچنانکه در بسیاری از امور دیگر نیز این معنا در سبک، لحاظ می شود اگر صحبت از سبک نقاشی، سبک هنری خاص و… شود این معنا در سبک وجود دارد و اگر مدعی هستیم که می خواهیم سبک زندگی اسلامی داشته باشیم یعنی می خواهیم روش اسلامی به گونه ای نسبتاً ثابت، در زندگی افراد حضور داشته باشد از این رو در تمام مکانیزم ها و محتواهایی که در نظر گرفته می شود باید همگی در مسیر سبک بودن تعریف شود.

وقتی گفته می شود « زندگی» ، ممکن است برخی از افراد، کلمه سبک را در کنار کلمه زندگی گذاشته و نگاهشان تحت تأثیر بعضی از دیدگاه هایی از رشته علوم انسانی قرار گرفته و محدوده خاصی را شامل شود. ممکن است در جامعه شناسی غلیظ ترین نگاه، نگاه اقتصادی و نگاه اجتماعی و جایگاه اجتماعی افراد باشد، همچنین اگر همین موضوع در روان شناسی مطرح شود ممکن است بیشتر در فضای شخصیتی افراد قرار گیرد و محدوده خاصی را شامل شود.

* سبک زندگی با پسوند « اسلامی» همه ابعاد آن را می تواند در بر بگیرد

اگر ما سبک زندگی را با پسوند « اسلامی» در نظر بگیریم منظورمان این خواهد بود که همه زندگی! البته برخی از دوستان معتقدند که این موضوع از ولادت تا مرگ را در بر می گیرد، اما من بر این باور هستم که از قبل از ولادت تا بعد از مرگ را نیز در بر می گیرد و اصولاً اسلامی بودن به معنای دقیق همین است. جوانی که می خواهد ازدواج کند حتی باید از دوران کودکی او، زمینه ها طوری فراهم شده باشد که فرزندی که بعد از ازدواج از او متولد می شود متناسب با آموزه های اسلامی که کاملاً معقول و قابل دفاع است، متولد شود.

البته گستره زندگی بسیار وسیع است و بعد از مرگ را نیز شامل می شود چرا که تمام تجلیات روانی ما تحت تأثیر این موضوع قرار می گیرد.

بنابراین اگر انگیزه های من فقط دنیایی باشد بسیار با انگیزه هایی که دنیایی - آخرتی باشد متفاوت خواهد بود اگر من توجهی به معاد نداشته باشم ارتکاب بسیاری از رذایل اخلاقی به راحتی اتفاق خواهد افتاد و در واقع نگاه به زندگی پس از مرگ، زندگی روزمره را تحت تأثیر خواهد داشت و از این رو، به خودم اجازه می دهم که بگویم « سبک زندگی» یعنی آن روش نسبتاً ثابت، که از قبل از ولادت تا بعد از مرگ را پوشش می دهد و به تمام مراحل توجه دارد؛ باید گستره زندگی را این گونه دید. وقتی قید « اسلامی» بودن را برای سبک زندگی لحاظ می کنیم بیانگر آن است که محتوا و مطالبی که به صورت دقیق و تخصصی از متون دینی با روش خاص دینی استخراج و استکشاف شده و یک انسجام دهی در آن لحاظ می شود این طور نیست که من تنها با یک روایت و آیه موضع گیری داشته باشم و یا فقط با مطالعه جامعی در مسائل اخلاقی، ادعا کنم که سبک زندگی اسلامی را مطالعه کرده ام.

سبک زندگی در بُعد اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و… یک بخش از سبک زندگی اسلامی است. از این رو وقتی لفظ اسلامی بودن را برای سبک زندگی لحاظ می کنیم منظورم آن جامعیتی است که مدنظر اسلام است هم به لحاظ محتوا، هم به لحاظ زمان.

علاوه بر اینکه ما معتقدیم « حلال محمد حلال الی یوم القیامه، و حرام محمد حرام الی یوم القیامه» ، طول زمان، مکان های مختلف و همه بشریت را نیز در بر می گیرد. بدین معنا که اگر من بخواهم به عنوان کسی که با اسلام آشنا است، سبک زندگی اسلامی را ترسیم و آن را به دیگران ارائه کنم؛ آن را به گونه ای ترسیم می کنیم که برای مسلمان ها و غیر مسلمان ها، جدای از هم، یا در کنار یکدیگر، کاربرد داشته باشد.

بنابراین استنباط من از اسلامی بودن با لحاظ کردن این ویژگی هاست و در این هنگام مشخص می شود که اگر می خواهیم سبک زندگی اسلامی داشته باشیم، به چه معنا خواهد بود.

* ظاهر رفتار فرد در موقعیت های مختلف، معرف شیوه ای نسبتاً پایدار در مواجه با مسائل زندگی است

فارس: با توجه به سخنان آقای کاویانی مبنی بر سبک زندگی نسبتاً ثابت، اما بعضی وقت ها احساس می شود که باید نمودار سبک زندگی اسلامی، بازه ای نسبی و شناور باشد که در مواقع مختلف به حداقل ها و در برخی از زمان ها به حداکثرها نزدیک شود. لطفاً توضیحی درباره ثابت بودن و یا شناور بودن مؤلفه سبک زندگی بفرمایید؟

شریفی: در واقع سبک به معنای یک « استیل یا شیوه » است و همان طور که آقای دکتر کاویانی اشاره کردند سبک می تواند نسبتاً ثابت باشد. در پاسخ به سؤال شما و انتظار عموم مردم از امکان وجود طیفی، از ثابت تا شناور بودن سبک، به نظر من با توجه به پویایی روان انسان اگر اصطلاح نسبتاً « پایدار» را به جای نسبتا ثابت در تعریف سبک به کار ببریم موضوع روشن تر و قابل فهم تر می شود. وقتی شما انتظار دارید رفتار انسان تنوعی از امور ثابت یا شناور بودن را داشته باشد به نوعی انتظاری پویای و انعطاف پذیر است که می تواند منطقا به جا باشد چون از انسان انتظار رفتار ثابت نداریم.

اما در تعریف سبک، پایداری به معنای گرایش به یک الگو و تیپ رفتاری است که نسبت به تغییر، مقاوم است و حتی اگر ظاهر رفتار فرد در موقعیت های مختلف به ظاهر متفاوت به نظر برسد اما معرف یک شیوه نسبتاً پایدار در مواجه با مسائل زندگی است که ممکن است با تظاهرات متنوع تجلی کند. از سوی دیگر این الگوی رفتاری و ویژگی ها می تواند معرّف و وجه تمایز فرد از دیگران باشد. به طور مثال: وقتی سبک واکنش نشان دادن افراد به ناکامی را مورد توجه قرار می دهیم؛ ملاحظه می کنیم که بعضی افراد نسبت به ناکامی به شکل عصبی، واکنش نشان می دهند. گاهی مستقیم و گاهی غیر مستقیم، گاهی کلامی و گاهی غیر کلامی اما وقتی این نوع رفتار عصبی در او تکرار می شود می توان گفت که او الگوی رفتاری نسبتاً پایداری در برخورد با مسائل زندگی دارد که عصبی خوانده می شود.

بنابراین از نظر روان شناختی سبک چنین فردی در مواجهه با ناکامی های زندگی، هیجانی و عصبی است، اما ممکن است واکنش فرد دیگری در مقابل ناکامی و یا عدم موفقیت، راه کار حل مسئله و تفکر منطقی باشد؛ بنابراین در شناسایی سبک زندگی افراد نباید به دنبال رفتار و واکنش های جزئی و خُرد باشیم بلکه بیشتر بر سبک و الگوهای روان شناختی تمرکز داریم که معرّف طبقه بندی کلی افراد و تمایز آنها از دیگران است. با توجه به همین قیاس وقتی در مورد صبور بودن انسانها یا ملت ها صحبت می کنیم در مورد سبک زندگی آنها اظهار نظر می کنیم فارغ از اینکه در چه شرایطی، به چه شکلی و یا سایر جزئیات رفتار می کنند در این جا الگوی کلی رفتار آنها و یا سبک آنها مد نظر است.

نکته قابل توجه دیگر در فهم سبک زندگی و الگوی کلی رفتار، مربوط به قابلیت پیش بینی سبک زندگی است. به مفهوم آنکه وقتی شما از الگوی رفتاری پایدار فرد، گروهی و یا ملتی مطلع باشید می توانید به کمک این اطلاعات رفتار آنها را در موقعیت های مختلف احتمالی پیش بینی کنید.

از این رو وقتی ما با مفهوم نسبتا پایدار در مورد سبک زندگی و از نوع اسلامی در مقابل غیراسلامی صحبت کنیم باید در جست وجوی تعریف الگو و سبک واکنش نشان دادن مسلمانان به ابعاد اساسی زندگی و مرگ باشیم. البته نباید دیگر سراغ خرده رفتارهایی برویم که ممکن است متغیر باشند و ما را درگیر جزئیات کنند زیرا آنچه اهمیت دارد پیروی از الگو و سبک کلی تر است نه خرده رفتار های روبنایی!

انعطاف پذیر به معنای داشتن رفتارهای متضاد و متغیر نیست

فارس: بالاخره دین اسلام، راهکارهای گوناگون را برای انسان ها در مقاطع مختلف ترسیم کرده است آیا این نشان از انعطاف درونی سبک زندگی اسلامی دارد؟

شریفی: در واقع ما در اینجا با تغییر رفتار در موقعیت های محیطی و اجتماعی مواجه هستیم وقتی می گوییم فردی انعطاف دارد مفهوم آن این نیست که بپذیریم او دارای رفتارهای متضاد و متغیر است. وقتی ما از سبک یا رفتارهای پایدار فرد صحبت می کنیم در واقع فرض می گیریم آن فرد از یک الگوی رفتاری مشابهی تبعیت می کند. لذا وقتی می خواهیم متناسب با آداب و رسوم و شرایط اجتماعی، رفتارهای افراد را در دسته سبک اسلامی قرار دهیم انتظار نداریم که فرد واجد سبک زندگی اسلامی، در جایی با نامحرم دست دهد و در جای دیگر از این کار خودداری کند یعنی او همیشه با نامحرم دست نمی دهد و بر پایه ارزش ها و احکام اسلام، از یک الگوی نسبتاً پایدار رفتاری برخوردار است که حتی وقتی شرایط هم تغییر کند او الگوی رفتاری یکسانی از خود، بروز خواهد داد.

* آسیب شناسی و اصلاح سبک زندگی از سوی مقام معظم رهبری با رویکرد اجتماعی و ملی مطرح شده است

فارس: از مؤلفه های روانی صحبت کردید به نظر شما مؤلفه هایی که در سبک زندگی اسلامی تأثیر گذارند کدامند و ارتباط این دو با هم چیست؟

شریفی: طبقه بندی های مختلفی برای تبیین مؤلفه ها و عوامل تعیین کننده سبک زندگی وجود دارد اما به نظر من می توان این مؤلفه ها را چند وجهی در نظر گرفت. بر این اساس وقتی ما سبکی از زندگی را انتخاب می کنیم این سبک، تحت تأثیر چهار عامل می تواند شکل گیرد؛ ۱- عامل و شرایط فردی (ویژگی های رشدی و شخصیتی فرد) ، ۲- عامل و شرایط اجتماعی (هنجارهای اجتماعی، الگوی مصرف و… ) ، ۳- عامل عملکرد نظام مدیریتی جامعه و ۴- عاملی که تحت عنوان شرایط فرا ملی، فرهنگ بیگانه و یا عملکرد عامل بیگانه می توان از آنها یاد کرد.

هر چند در نگاه اول تمایل به بررسی و تحلیل سبک زندگی از منظر فردی وجود دارد اما نکته حائز اهیمت آن است که طرح موضوع آسیب شناسی و اصلاح سبک زندگی از سوی مقام معظم رهبری با رویکرد اجتماعی و ملی مطرح شده است از این رو باید این موضوع را به عنوان یک مسئله اجتماعی و ملی مورد توجه و تحلیل قرار داد. با این وصف از آنجایی که پدیده های اجتماعی در ارتباط مستقیم با ابعاد فردی هستند بدون ملاحظه مؤلفه های فردی سبک زندگی که بیشتر شامل ویژگی های رشدی و شخصیتی آحاد مردم جامعه می شود، نمی توان به درک جامعی با رویکرد فرهنگی و اجتماعی از سبک زندگی رسید.

وقتی افراد فراتر از زندگی شخصی با جامعه تعامل پیدا می کنند، همراه خود، سبک زندگی را در جامعه وارد می کنند که ناشی از روان شناسی رشد آنهاست و می تواند معرف تفاوت آنها در صبر، مدارا، قانون گرایی و… باشد که ریشه در جمع بندی آنها از رشدشان و تلقی آنها از دنیا و سبکی از زندگی است که آگاهانه و یا ناآگاهانه انتخاب می کنند. با رویکرد فردی و مبتنی بر فرمایشات مقام معظم رهبری مهمترین مؤلفه های فردی در ارتباط با سبک زندگی عبارتند از: ۱- خردمندی و رشد شناختی ۲- رشد اخلاقی و مسئولیت پذیری ۳- حق مداری و مدیریت خود. البته این مولفه ها و سایر ویژگی های عامل فردی به تنهایی تعیین کننده و مؤثر نیستند و در صورتی در سطح اجتماعی تجلی پیدا می کنند که خردورزی، پایبندی به اخلاق و حقوق در سطح جامعه عمومیت پیدا کرده باشد و شرایط اجتماعی در رشد این نوع سبک زندگی را تسهیل و ترغیب نماید.

برای درک بهتر عوامل اجتماعی می توان یکی از مباحث مطرح در خصوص نقش شرایط اجتماعی را تحت عنوان کنترل نظارت اجتماعی در نظر گرفت. بر این اساس وقتی ما تنها هستیم با زمانی که در حضور دیگران قرار داریم، رفتاری متفاوت از خود بروز می دهیم زیرا جمع، ما را نظارت و کنترل می کنند و پذیرش و یا طرد آن باعث می شود که رفتار ما تغییر کند. هرچند افراد متناسب با عوامل فردی به این عامل اجتماعی پاسخ های متفاوتی می دهند اما این عامل در تنظیم رفتار و سبک زندگی ما تاثیر می گذارد.

منابع و فرصت هایی که افراد برای گذران زندگی انتخاب می کنند، از دیگر عوامل اجتماعی مؤثر در سبک زندگی است. در هر جامعه ای، انسان ها در معرض فرصت های مصرف مختلفی مانند پوشاک، خوراک، نحوه گفت وگو در اجتماع، تعامل، خوابیدن و دیگر لذت های زندگی قرار می گیرند که به شرایط اجتماعی آن جامعه اختصاص دارد. بدین معنا که در شرایط اجتماعی جامعه ایران، ظرفیت هایی به افراد جامعه ارائه می شود که مثلا در آمریکا ارائه نمی شود و یا بالعکس. همچنین امکانات و شرایطی که در شهرهای بزرگ وجود دارد در روستاها نیست و هر کدام وضعیت و موقعیت متفاوتی نسبت به دیگری دارند از این رو ما مجبور هستیم انتخاب هایی داشته باشیم که در یک جامعه ارائه می شود.

* بخشی از فرهنگ بیگانه، به صورت هدفمند وارد جامعه ما می شود

بر این اساس فرصت هایی که برای یک مسلمان در تهیه غذای حلال، و یا پوشاک مورد نیاز و یا مکان مناسب برای انجام فرایض دینی در کشورهای غیرمسلمان وجود دارد قابل مقایسه با فرصت های موجود در جامعه اسلامی نیست. بنابراین قدرت انتخاب ما در تنظیم سبک زندگی مان در شرایط اجتماعی متفاوت تغییر می کند.

بخش دیگری از عواملی که در سبک زندگی ما تأثیرگذار است نظام کلان مدیریت جامعه است که این نظام مدیریتی می تواند در صحنه اجتماعی و فردی و البته رشد فردی اثرگذار باشد. هر چند نهاد خانواده، آموزش و پرورش، مساجد، آموزشگاه ها، محیط رشد و زندگی اجتماعی ما را فراهم می کنند اما عملکرد آنها و سیستم های قضایی و انتظامی و… با مدیریت کلان اجتماعی و سازوکارهای اجتماعی را تنظیم می کنند. اینکه نحوه توزیع محصولات در بازار، ورود و خروج کالاها، نظارت اجتماعی در حوزه رفتار اجتماعی باید چگونه باشد و… در واقع از جای دیگری مدیریت می شود که همان مدیریت کلان اجتماعی است و این موضوع نیز در سبک زندگی ما اثرگذار است.

عامل چهارم که از جمله عوامل بیرونی به شمار می رود « فرهنگ بیگانه» است. بخشی از فرهنگ بیگانه، به صورت هدفمند وارد جامعه ما می شود؛ ممکن است ما با فرهنگ کشوری مانند ژاپن مشکلی نداشته باشیم چون فرهنگ ژاپن داعیه ای ندارد که به سایر کشورها ورود پیدا کند اما مشخصاً فرهنگ غرب و آمریکایی می خواهد در جامعه ایران حضور پیدا کند و به دنبال تحقق مقاصد سیاسی و تغییر نظام اجتماعی و فرهنگی ما است پس در شرایط اجتماعی دخالت می کند و فرهنگ مصرف، نظارت اجتماعی، بی تفاوت شدن انسان ها نسبت به هم و… را ترویج داده و آن را در قالب یک فرهنگ به ما معرفی می کنند.

در این میان موضوع مشارکت و پیوند اجتماعی واجد اهمیت بسیار است و در رفتار و سبک زندگی ما اثرگذاری ویژه دارد. الگویی که اجتماع در اختیار انسان قرار می دهد تا حد بسیار زیادی در این مسئله مؤثر است؛ اینکه چطور با هم شریک شویم، شراکت ما به چه شکل اتفاق افتد، در چه کارهایی می توان با هم شراکت داشت و از طرف دیگر تا چه اندازه جمع گرا بوده و با هم ارتباط اجتماعی برقرار کنیم، آیا سبک زندگی شهرهای بزرگ این امکان را به ما می دهد که ارتباط زیادی را با خویشاوندان خویش داشته باشیم و این اتفاق تا چه حد در روستاها امکان پذیر است و… بنابراین این شرایط اجتماعی است که این امکانات را برای ما فراهم می کند تا رفتارهایی که جنبه سبک زندگی ما را تعیین می کند اعم از مشارکت و ارتباط اجتماعی رقم خورد. همچنین فرهنگ بیگانه در این زمینه ها هم وارد می شود؛ در بحث مشارکت و پیوند اجتماعی، اینکه فرد زمان زیادی را صرف تماشای تلویزیون کند و فرصت اندکی برای برقراری ارتباط اجتماعی داشته باشد در واقع این رسانه است که ما را مدیریت می کند و در حوزه فرهنگ مصرف، میزان استفاده از کالاهای مصرفی و نحوه مصرف نیز عنصر رسانه، تأثیر مستقیمی دارد.

نظام مدیریتی بیگانه در عرصه فردی هم مؤثر است بدین معنا که اگر در حوزه اجتماعی و در سطح کلان هم وارد نشود می تواند در سطح فردی به شکل های مختلف، نگرش افراد را نسبت به زندگی، خود و خانواده شان تغییر دهد لذا در سطح فردی این الگوها را از افراد گرفته، در صحنه اجتماع وارد کرده و نهایتاً آن را به یک هنجار اجتماعی، رفتار و سبک عادی تبدیل می کنند که بعدها در متن جامعه جا افتاده و نهادینه می شود و عموم مردم نیز از آن تبعیت می کنند.

* سبک زندگی به ویژگی درونی افراد که فراتر از فطرت است باز می گردد

کاویانی ارانی: فرمایشات آقای دکتر کامل بود و من می خواهم در خصوص مفهوم سبک زندگی، یک جمع بندی داشته باشم.

در سبک زندگی آنچه که نسبتاً ثابت است ناظر به رفتارها به صورت عینی و بیرونی نیست بلکه سبک زندگی به ویژگی درونی افراد که فراتر از فطرت است باز می گردد و در واقع بیان کننده منطق رفتار است؛ یعنی ترکیبی از فطرت، آموزش و… است اینکه من صبور هستم یا نه، آیا من نوع دوست هستم، آیا علاقه ای به برقراری روابط چالشی با دوستانم دارم یا خیر؟ آیا حوصله حضور در جمع افراد را دارم، این ویژگی های درونی، دیگر محصولِ فطرت، توحید و یا اعتقاداتِ صرف نیست بلکه ترکیبی از تمام این امور به علاوه امور تربیتی و آموزش اجتماعی و… است؛ بدین معنا که نگرش ما درباره انسان، کل هستی، خدا، معاد و… و تربیت دوران کودکی فرد و ظرفیت های فطری که از آن برخوردار است آن محیطی که در اطراف فرد وجود داشته و تمام آنها باعث شده تا یک سری ویژگی ها در نهاد شخصی شکل گیرد که در مجموع، تعیین کننده رفتارهای افراد است؛ به طور مثال: رفتارهای بنده می تواند متفاوت باشد اما مجموع رفتارها به صفاتی می رسد که این صفات، نسبتاً پایدار هستند فرد حسود باید خیلی تمرین کند که خصلت حسادت او در جایی آشکار نشده و در رفتارش بروز پیدا نکند یا انسانی که به لحاظ شخصیتی، بخشنده است این بخشندگی را حتی در سخت ترین شرایط نیز نشان می دهد.

* وقتی از سبک زندگی صحبت می کنیم، صفات و ویژگی های درونی مدنظر است

وقتی صحبت از سبک زندگی می کنیم، منظورم صفات و ویژگی های درونی است و بر همین اساس، عواملی که تغییرپذیری رفتار ما را مشخص می کند باید آنها را به رسمیت بشناسیم. تفاوت های زمانی، موقعیت های جغرافیایی، ارتباط با مخاطبان مختلف موجب تغییر در رفتارها می شود. در فضای صمیمی محدود، شوخی هم مجاز است اما در فضای رسمی که همگان بر رفتار ما نظارت دارند، داشتن رفتاری رسمی، مطلوب است. بنابراین ثابت و یا متغیر بودن برخی از رفتارها منافاتی با هم ندارد.

شریفی: اگر ما زیربناهای تصمیم گیری را برای انتخاب رفتار افراد، مبنا قرار دهیم به فهم موضوع کمک خواهد کرد. وقتی که زیربنای تصمیم گیری یک شخص، منافع فردی است مثلاً جایی که جنبه تشویق اجتماعی، مشاهده دیگران و سود و نفعی در محاسبات آن فرد وجود دارد او به دیگران کمک می کند اما جایی را که احتمال خطر وجود دارد می بینیم که همان فرد کمک نمی کند از این رو در اینجا نظام منافع فرد، تعیین کننده است در این صورت، تظاهر، ریا، تضادهای رفتاری و نفاق نیز قابل مشاهده خواهد بود.

سبک زندگی معرف شخصیت و هویت اجتماعی است. جامعه ای که بر اساس منافع فردی و یا منافع گروهی، رفتارها را تنظیم می کند، شاهد تضادهای اجتماعی ناشی از سبک تصمیم گیری افراد برای زندگی است که ناشی از نظام منافع فردی است اما وقتی فرد بر اساس منافع اجتماعی تصمیم می گیرد و قصد دارد به دیگران کمک کند چه کسی شاهد باشد یا نباشد، چه پاداش بگیرد و یا پاداش نگیرد رفتار این فرد، یکسان خواهد بود.

* سبک اسلامی، سطحی بالاتر از سطح عادی را در زندگی به فرد نشان می دهد

اگر نظام تصمیم گیری همین فرد، فراتر از اجتماع بوده و نظام تصمیم گیری الهی داشته باشد بدین معنا که توجهی ندارد که کار وی مورد پذیرش جمع است یا نه بلکه بر اساس پسند و اقبال خداوند آن کار را انجام می دهد ما می توانیم پیش بینی بهتری درباره این فرد داشته باشیم. به طور مثال؛ ما از یک مسلمان و شیعه انتظار داریم که فرهنگ خدامحوری را که مبنای سبک زندگی او هست را در هر موقعیتی بدون ملاحظه منافع، کمک و ایثار خوییش را داشته باشد. پس وقتی با این منطق به موضوع نگاه می کنیم سطح نظام تصمیم گیری ما می تواند متفاوت باشد.

وقتی درباره « سبک اسلامی» صحبت می کنیم سبک اسلامی، سطحی بالاتر از سطح عادی را در زندگی به فرد نشان می دهد که می تواند مبنایی باشد برای بروز رفتارهای اجتماعی بهتر.

البته تفاوت های رفتاری افراد، ناشی از نظام تصمیم گیری آنهاست اگر نظام تصمیم گیری فرد، آسیب زا و مخرب باشد یعنی سبک زندگی او هم برای خودش و هم برای اجتماع، زیان آور است در واقع این فرد کسی است که محتوا و قالب رفتاری او آسیب رسان بوده و در یک مسئله ای نسبتاً پایدار است و آن اینکه سبک زندگی آسیب رسانی برای خود و دیگران دارد.

« مبانی ارزشی» به طور بهتری، سبک زندگی را تعیین می کند؛ همچنین نظام ارزشی و باورهایی که غنی تر است کمک بیشتری را به تصمیم گیری و نوع انتخاب ها داشته باشد و طبیعتاً می تواند کارآمدی بیشتری در سبک زندگی به ما ارائه داده و آرامش بیشتری را نصیب فرد کند. از سویی دیگر، همین مبانی ارزشی نیز تأثیر بسزایی در تنظیم رفتار مردم نیز دارد و آنها رفتارهای قابل قبول تر، صادقانه و سالمی را از خود نشان می دهند.

* از میان مؤلفه های مختلف سبک زندگی، مؤلفه عبادی به نمره ایده آل نزدیک تر است

فارس: در حال حاضر اگر بخواهیم به سبک زندگی رایج در جامعه، برای اینکه تا چه اندازه دینی است امتیاز دهیم آیا شما هم همان عواملی را که آقای دکتر شریفی مطرح کردند عنوان می کنید؟

کاویانی ارانی: سبک زندگی اسلامی، تقریباً عام است و شامل همه ابعاد زندگی می شود اما ممکن است نوع نگاه ها در تقسیم بندی متفاوت باشد.

بنده آزمونی را طراحی و در آنجا مؤلفه ها و شاخصه های مختلف سبک زندگی را بیان کرده ام. مؤلفه های اخلاقی، اقتصادی، دفاعی امنیتی، مؤلفه خانواده، تفکر و علم آموزی، سلامت و بهداشت، فعالیت های بدنی، عبادی، و… ، از جمله آن مؤلفه ها است. بر اساس این تقسیم بندی، مطالعه ای در متون دینی انجام شده و امر و نهی های دینی مربوط زندگی روزمرّه ما نیز جمع بندی شده، آرام آرام حالت فشرده را به خود گرفته و از انسجامی خاص برخوردار بوده و عناوینی از آن به دست آمده اند.

اگر بخواهیم جامعه خودمان را بر اساس این عناوین نگاه کنیم بسیاری از مؤلفه ها و شاخص های مذکور، در جامعه ما با موارد ایده آل اسلامی متفاوت بوده و فاصله زیادی دارد. به طور عینی تر می توان گفت: آزمونی در میان دانشجویان و طلاب در مقطع کارشناسی برگزار شد نتیجه آزمون به این صورت بود؛ از میان مؤلفه های مختلف، مؤلفه عبادی به نمره ایده آل نزدیک بود اما سایر مؤلفه ها فاصله بسیاری با نمره ایده آل داشتند شاید بتوان این طور نتیجه گیری کرد که حتی نسل جوان ما که توجه دارد، دقت می کند و کنجکاو بوده و شور و نشاطِ علمی دارد، برداشت او از دین، سبک زندگی دینی و رفتار دینی، بیشتر در بُعد عبادی متجلی می شود.

مانند اینکه وقتی وظایف اقتصادی از آیات قرآن کریم استخراج می شود نسل جوان ما نسبت به آن احساس ناآشنایی می کند و باور چنین مسئله ای نیز برای او شاید دشوار خواهد باشد که مثلاً این احکام جزو دین است.

* ظرف وجودی فرزندانمان را با محتوای زلال دینی پر نکرده ایم

همچنین در خصوص وظایفی که مربوط به دفاع و امنیت است و از قرآن و روایات به دست می آید عموماً یا اطلاع کافی از آنها ندارند و یا شاید هم در عمق وجودش به صورت ناهشیار بر این باور است که دین یعنی عبادت، نماز و روزه، مناجات، رفتن به مسجد، حج و… و مابقی امور را بخشی از « دین و دینداری» تلقی نمی کنند و متأسفانه این اشکال نسبتاً عمومیت دارد و هیچ کسی هم مقصر نیست.

تعبیر بنده آن است که فضاهای خالیِ زیادی در ظرف روانشناختیِ کودکان، نوجوانان، جوانان و نسل جوانِ ما، به لحاظ تربیتی و ظرفیت های روان شناختی وجود دارد. فرزند، همه امور را آرام آرام از اطرافیان خویش به دست می آورد و در تمام ابعاد به سطحی از بینش و شناخت می رسد؛ اینکه چگونه رفتار کند اینکه چگونه با دیگران تعامل کند اینکه نسبت به محیط اطراف خود چه نگاهی داشته باشد، البته نمی خواهم بگویم در مسائل عمیق علمی و دینی و فرهنگی، ظرف وجودی فرزند خالی می ماند اما باید گفت که نه تنها ما این ظرف خالی وجود وی را به صورت آگاهانه، برنامه ریزی شده و با یک محتوای زلال دینی پُر نکرده ایم، بلکه به صورت آزاد و غیر ارادی و با هر چیزی که در اطراف او وجود داشته است، این ظرف وجودی پر شده است.

* کودک در مقیاس رفتارهای روزانه، برای خودش قانون می سازد

فارس: اما به نظر می رسد رفتاری که از کودکان و نوجوانان سر می زند جزو سبک زندگی آنها نیست بلکه غالباً به اقتضای سن و… است.

کاویانی ارانی: رفتاری که از یک بچه سر می زند آرام آرام به یک قانون تبدیل می شود اینکه باید با دوستانت مهربان باشی و یا لازم نیست با دوستانت مهربان باشی به طور ناخودآگاه، یک سبکی را در شخصیت فرزندان شکل می دهد و در واقع، کودک در مقیاس رفتارهای روزانه، برای خودش قانون می سازد و البته نوع رفتار والدین با فرزندان به مرور زمان به یک سبک تبدیل می شود؛ برای ما بزرگترها نیز چنین است یا باید ویژگی های درونی را به صورت منطقی، برنامه ریزی شده و مأخوذ از یک منبع متعالی که همان آموزه های دینی است فرا بگیریم یا اگر این امر محقق نشد زندگی روز مرّه، آن قالب و قانون نانوشته را در وجود ما ایجاد خواهد کرد.

چیزی که متأسفانه متعارف است؛ به طور مثال، چطور می شود که وقتی صحبت از آیات قرآن، رساله عملیه و کتاب های اخلاقی می شود همه ما می دانیم که « غیبت» چه گناه بزرگی است اما مثل اینکه فکر می کنیم این دانستن در جای خویش مطلوب است و اگر در زندگی روزمرّه دچار غیبت شدیم اشکالی ندارد چرا که همه غیبت یکدیگر را می کنند و غیبت کردن به یک هنجار اجتماعی تبدیل شده است از این رو کسی نمی آید بنده را به دلیل غیبت کردن توبیخ کند! یک نظارت بیرونی و یک خط کشی که رفتار فرد را صاف کند وجود ندارد.

بنابراین، این طور نیست که « سبک» به معنای ویژگی های درونی، ابتدا به صورت برنامه ریزی شده ایجاد شود سپس رفتارها از آن صادر شود خیر بلکه این امکان نیز وجود دارد که رفتارهای متعددی که شاید نام آن را « جبر اجتماعی» ، « تقلید» یا… ، گذاشته و تعابیر مختلفی که در علوم رفتاری و روان شناسی وجود دارد، همگی در کنار هم، یک قانون را برای کودک و نوجوان شکل می دهند.

* مقصود نهایی سبک زندگی، مدیریت عمر است

فارس: با توجه به اینکه جاهای مختلفی درباره سبک زندگی اسلامی فعالیت خود را آغاز کرده اند اما اگر شخصی بخواهد به صورت فردی به یک سبک زندگی اسلامی و یا حتی شبه اسلامی نزدیک شود چه منابعی در دسترس وجود دارد؟ توصیه شما در این خصوص چیست؟

شریفی: من فکر می کنم مقصود نهایی سبک زندگی، مدیریت عمر است در واقع فرهنگ های مختلف، نسخه های گوناگونی برای سبک و مصرف کردن عمر دارند فرهنگ غنی اسلامی نسخه ویژه ای برای مصرف کردن عمر دارد که ما باید عمر خود را صرف چه اموری کنیم.

در میان نظریه های روان شناسی، نظریه ای داریم به نام نظریه روانی -اجتماعی « اریکسون» . او معتقد است که آخرین مرحله رشد نهادی انسان، خردمندی است انسان بعد از اینکه عمرش را سپری کرد به یک خِرد ویژه درباره خودش و جهان هستی می رسد البته برخی از افراد به این مرحله نمی رسند و دچار بحران می شوند. این سؤال پیش می آید: خِردی که در این مرحله از عمر به دست انسان می رسد چه فایده ای می تواند داشته باشد در حالی که او بیش از نیمی از عمر خود را سپری کرده است؟ !

آیا این امکان وجود ندارد که ما در مقاطعی قبل از پایان عمرمان و بزرگسالی مان به آن خِرد دست پیدا کنیم؟ به نظر می رسد بعد از دوران نوجوانی به لحاظ اینکه ظرفیت های شناختی انسان نسبتاً در حال کامل شدن است اگر توانمندی شناختی و غنی شدن فرهنگی اتفاق بیفتد این امکان وجود دارد که ما به آن خرد دست پیدا کنیم. ممکن است آن خِرد و درکی که فرد بزرگسال دارد در جوان و نوجوان وجود نداشته باشد اما رمز سبک زندگی در این است که ما زودتر به این خِرد دست پیدا کنیم و باید بدانیم چگونه با عمرمان برخورد کرده و زندگی مان را صرف چه چیزی کنیم؟ !

* خیلی جاها فکر می کنیم برنده ایم در حالی که بازنده ایم!

انسان هایی که زودتر به این خِرد دست پیدا می کنند و عمر خود را صرف کارهای ارزشمند می کنند « برنده» هستند. نکته اینجاست که ما نیازمند این هستیم که در سطح فردی به خِردی دست پیدا کنیم که بتواند جهت و کیفیت زندگی ما را بهبود ببخشد. در سطح اجتماعی نیز این موضوع وجود دارد اگر جامعه ای خردمند باشد و به خرد بیشتری دست پیدا کند می تواند تصمیمات بهتری را درباره رفتارهای اجتماعی اتخاذ کند.

نکته دیگر مفهوم « برنده» و « بازنده» است. ما در زندگی با این مسئله مواجه هستیم که عموماً در تشخیص اینکه من برنده و یا بازنده هستم اشتباه می کنیم! خیلی جاها فکر می کنیم برنده ایم در حالی که بازنده هستیم و با تاخیر نیز متوجه این موضوع شده ایم و این نکته فرصت ها را از بین می برد و یک جاهایی فکر می کنیم بازنده ایم یا اینکه سایر افراد بر این باورند که ما بازنده ایم اما در واقع سبکی که من انتخاب کرده ام مرا به سمت و سوی برنده بودن می رساند.

* شاخص هایی که در سبک زندگی باید مورد توجه قرار گیرند

منطق سوره مبارکه « عصر» این است که همه انسان ها در حال زیان هستند پس ما باید متواضعانه بپذیریم که همه ما آسیب پذیر بوده و در معرض خطا و اشتباه قرار داریم مگر اینکه مؤلفه هایی مابعد آن ارائه شود که این موضوع، خاص اسلام نیست بلکه وقتی به ادبیات بهداشت روانی، مطالعات سلامت مراجعه می کنیم موضوعی وجود دارد که حجم زیادی از مطالعات پزشکی و سلامت را هم به خودش اختصاص داده این است انسان هایی که دیندار بوده و با ایمان هستند برنده تر بوده و سالمتر زندگی می کنند.

بعد از مسئله دینداری به سراغ ویژگی هایی همچون نیکوکاری و خوش رفتاری می رویم. انسان هایی که حتی ممکن است به لحاظ دینداری هم ضعیف باشند اما نیکوکارند آنها نیز برنده هستند وقتی این دو نکته با هم جمع می شود (دینداری+نیکوکاری) ارزش بسیار بالایی در عمر انسان پیدا می کند بنابراین اگر ما به دنبال رمزهایی باشیم که بتواند ما را در زندگی برنده کند برخورداری از مؤلفه هایی همچون داشتن فلسفه های خوب، نیکوکار بودن و حق گرایی است.

فاکتور بعدی « صبر» است خیلی از مشکلات ما ناشی از صبر و تحمل پایین افراد است. چقدر از مشکلات مادی، مفاسد و مشکلات حقوقی ما ناشی از این است که صبر و تحمل انسان ها پایین است؛ یاد نگرفته ایم که صبور باشیم صبر به ما کمک می کند که عاقلانه تر تصمیم بگیریم و این موضوع قابل آموزش و یادگیری است. اگر ما یاد بگیریم که حق گرا باشیم دیگر نیازی به کنترل اجتماعی قوی وجود ندارد.

ما باید یاد بگیریم بسیاری از موضوعاتی که در زندگی روزمرّه وجود دارد را به کار بگیریم، آموزه های فراوانی داریم اما مهم این است که بتوانیم آن ها را به طور صحیح به کار ببریم و سبک زندگی ما به گونه ای باشد که بتوانیم این امور را عملی کنیم.

* نباید تسلیم انتظارات اجتماع شد

کاویانی ارانی: یکی از راهکارهای فوری، که هر فردی علاقه مند است و می خواهد که آن را بداند و در راستای تحقق سبک زندگی اسلامی انجام دهد، و ذکرش می تواند کارساز باشد و در روند مطالعه، شکل دادن رفتارهای شخصی، بین فردی، و رفتار اجتماعی تاثیر دارد، این است که اندکی جسارت به خرج دهیم به خودمان این اجازه را بدهیم که در حدّ درک خودمان، خودمان باشیم؛ بدین معنا که تسلیم انتظاراتی که فضای اجتماعی برای من ایجاد می کند و من آنها را قبول ندارم، نشوم و در یک کلام، همرنگ جماعت نشویم. آنچه را که « می دانیم» عمل کنیم و در سطح اجرایی اگر کاری از دستمان بر می آید همان را انجام دهیم، همچنین نباید منتظر دیگران ماند و تحت تأثیر نگاه منفی آنها قرار گرفت؛ این نوع نگرش، دریچه ها و زمینه های بسیاری را به روی ما خواهد گشود.

چاشنی این بحث کلامی از آیت الله بهجت (ره) است زمانی که افراد برای گرفتن دستورالعمل اخلاقی به محضر ایشان می رفتند، می فرمودند: « آنچه را که می دانید عمل کنید، آنچه را که نمی دانید برای شما آشکار خواهد شد» در واقع بخش عمده سبک زندگی اسلامی باید همین طور باشد.

کم نیست مسائلی را که ما می دانیم، صحیح یا غلط بودن آن برایمان معلوم است، اما آن را پشت گوش می اندازیم؛ کم نیست کارهایی را می دانیم باید انجام شود، اما ممکن است مورد پسند و رغبت ما نباشد و در عمل به آن تن ندهیم.

* اقداماتی که برای عملیاتی شدن « سبک زندگی اسلامی» لازم است

فارس: آقای کاویانی به عنوان سؤال پایانی بفرمایید لازمه رسیدن به « سبک زندگی اسلامی» چیست؟

کاویانی ارانی: ما برای داشتن سبک زندگی اسلامی در جامعه خودمان به سه مجموعه کاری نیازمندیم: ۱ داشتن یک منظومه مفهومی قابل استفاده که کاملاً منطبق بر قوانین اسلام باشد، ۲ داشتن و یا ساختن فرآیندهای اجرائی؛ که این موضوع به تمام نهادهای اجتماعی، حکومت، قانون اساسی و… بر می گردد، ۳ ترکیب و تلفیق این دو و یک انعطاف پذیری که در طول زمان باید داشته باشد. شاید اگر فرض کنیم دستگاه مفهومی جامعه را در اختیار داریم و مکانیزم ها و فرآیندهای اجتماعی نیز فراهم است و هیچ مشکلی وجود ندارد با این حال، تا این روند بخواهد عملیاتی شده، و در متن جامعه حضور پیدا کند و به نتیجه برسد به زمان نیاز زیادی داریم، که به عنوان مثال، بخشی از آن در تربیت نسل جدیدی از فرزندان است.

ما باید این سه مرحله را طی کنیم و سپری شدن این مراحل این گونه نیست که ما خودمان را گول بزنیم که مثلاً می خواهیم این کارهای سنگین دراز مدت و عمیق را انجام داده و از زندگی روزمرّه فعلی خویش غافل بمانیم.