اشتباه‌هایی که باعث شد آتش‌نشان‌ها به جای تقدیر،تشییع شوند

،همیشه به نظرمان همه هشدارها شوخی هستند،ازکپسول ساده آتش‌نشانی تا یادگرفتن کمک‌های اولیه. انگار همیشه اتفاق و حادثه برای همسایه است. شاید هیچ وقت فکر نمی‌کنیم که یک حادثه کوچک می‌تواند به راحتی تبدیل به فاجعه شود و آتش‌نشان‌ها مثل پلاسکو زیر آوار تقصیرهای ما باقی بمانند. شاید اگر به فکر بودیم،اگر از قبل آماده بودیم،تجهیزات لازم را داشتیم،ایمنی را رعایت می‌کردیم،مدیریت بحران را درست اجرا می‌کردیم و شاید اگر جان‌مان را به مال ترجیح می‌دادیم آتش‌سوزی پلاسکو تنها یک خبر ساده حوادث بود و پیکر ۱۶ آتش‌نشان به خاک سپرده نمی‌شد.

پیش‌بینی نکردن رفتار سازه

طولانی شدن آتش سوزی و وجود مقادیر زیادی پارچه و مواد قابل اشتعال، باعث گرم شدن بیش از حد سازه فلزی و رسیدن آن به دمای بحرانی شد. به این ترتیب سازه دیگر قادر نبوده تا در برابر باری که بر آن وارد می‌شده، مقاومت کند. پلاسکو اما اولین و آخرین سازه فولادی جهان که دچار آتش‌سوزی شده نبوده است. رفتار سازه فولادی در مقابل این حجم آتش و مواد قابل اشتعال باید از سوی فرماندهی بحران پیش‌بینی و اقدام لازم درباره آن صورت می‌گرفت.

ساختمان ۱۵ طبقه پلاسکو، در ضلع شرقی چهارراه استانبول تهران، به‌ عنوان اولین سازه های مرتفع و مدرن ایران با اسکلتی فلزی کار ساختش در سال ۱۳۴۱ به پایان رسید. فولاد ساختمانی علیرغم مقاومت و شکل‌پذیری مناسب در دمای محیط، در دماهای بالا به‌شدت دچار افت مقاومت می‌شود. در شرایط آتش‌سوزی، دمای محیط بسته به‌شدت آتش می‌تواند تا 1000 درجه سانتی‌گراد بالا رود،با با افزایش دمای سازه، مقاومت آن به سرعت کاهش می‌کند.  فولاد ساختمانی بیش از ۵۰ درصد مقاومت اولیه خود را تا دمای ۶۰۰ درجه سانتی‌گراد از دست می‌دهد. این نمودار به خوبی این مسئله را نشان می‌دهد.مطابق بسیاری از استانداردهای بین المللی از قبیل استاندارد ASTME-119 دمای بحرانی ستونها 538 و تیرها 598 درجه سانتی‌گراد تعریف شده است. این مسئله به معنای این ست که در این دما تیرها و ستون های فلزی حدود نیمی از مقاومت خود را از دست می دهند و به همین خاطر فلزات به کار رفته در ساختمانها در مقابل حریق بسیار آسیب پذیر می‌شوند.

همان طور که در نمودار مشخص است فاکتور مقاومت فولاد در دمای ۱۰۰۰ درجه سلسیوس به صفر میل می‌کند. آتش‌سوزی پلاسکو حدود سه ساعت ادامه داشته است. نمودار بعدی که مشهور به نمودار «آزمایش استاندارد آتش» است به خوبی نشان می‌دهد که به صورت تخمینی در ۹۰ دقیقه آتش‌سوزی دما در چنین سازه‌ای به ۱۰۰۰ درجه سلسیوس یا سانتی‌گراد می‌رسد. به صورت تخمینی باید پس از ۹۰ دقیقه دستور تخلیه کامل ساختمان صادر می‌شده است و به هر شکلی افراد را خارج می‌کردند. ۹۰ دقیقه مقاومت سازه پس از این زمان هم خودش جای شگفتی دارد. برخی کارشناسان سازه اعتقاد دارند که با وجود عمر ۵۴ ساله ساختمان سازه آن به شکلی بوده که ۳ ساعت در مقابل این حجم آتش دوام آورده است که ممکن است حتی در ساختمان‌های جدید سالهای اخیر دیده نشود. طبق استاندارد BS476 در حریق های سلولزی (آتش سوزی های شهری و ساختمان ها) ظرف مدت 5 دقیقه درجه حرارت ناشی از آتش سوزی به حدود 576 درجه سانتیگراد خواهد رسید.

به همین خاطر فروریختن سازه فولادی در آتش‌سوزی طولانی پلاسکو یک مسئله طبیعی است و به همین خاطر تیم‌های امداد با طولانی شدن چنین آتش‌سوزی‌هایی در سازه‌های فولادی مسئله زمان را برای دستور تخلیه کامل ساختمان در نظر دارند.

اشتباه استراتژیک در استفاده از آب

استفاده از آب برای مهار آتش‌سوزی گسترده در ساختمان‌های اسکلت‌فلزی یک اشتباه استراتژیک به حساب می‌آید. آب علاوه بر این‌که به وزن ساختمان اضافه می‌کند، باعث ایجاد شوک حرارتی هم می‌شود. مخصوصا بروز این شوک در سازه‌ای که مرکز توزیع پوشاک بوده بسیار محتمل است. به دلیل وجود منسوجات آتش به سرعت گسترش یافته و درجه حرارت به سرعت بالا می‌رود. این حرارت اسکلت فلزی ساختمان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و اگرهمان‌طور که در بالا گفته شد، به تنهایی باعث فروپاشی نشود، ریختن آب سرد بر این فلزهای گداخته باعث ایجاد شوک و تنش حرارتی در آن‌ها می‌شود. به این ترتیب ممکن است برخی اجزاء کلیدی سازه زیر این شوک و افزایش وزن ناشی از آب دچار خمش، پیچش و یا برش شوند. به این ترتیب واکنشی زنجیره‌ای رقم می‌خورد که به «خرابی پیش‌رونده» مشهور است.

حالت انفجاری که در تصاویر فروریختن پلاسکو دیده شد به خاطر فروریختن سقف هر طبقه روی سقف زیرین بود که باعث شد دود و غبار به بیرون از پنجره‌ها زده شود. با ریزش پشت هم سقف‌ها ستون‌ها هم مهار جانبی خود را از دست داده و با همراهی افت مقاومت فولاد، ستون‌ها نیز خراب می‌شوند. در واقع نوع سازه ساخته شده پلاسکو با دانش زمان خودش به شکلی بوده است که ساختمان دچار خرابی پیش‌رونده (Progressive Collapse) شده است. این نوع تخریب زمانی رخ می‌دهد که با از بین رفتن یکی از اعضای اصلی سازه سایر اعضا نمی‌توانند بار و فشار اضافی را تحمل کنند و در واقع مانند یک دومینو ساختمان پی‌در‌پی و پیش‌رونده با خاک یکسان می‌شود.

نداشتن تجهیزات کافی و مدرن

در شهرها بزرگ کشور هر روز تعداد ساختمان‌های بلندمرتبه و مرتفع بیشتر می‌شود اما هنوز کمبود گسترده‌ تجهیزات مدرن برای مقابله با این نوع آتش‌سوزی‌ها به ویژه در شهرستان‌های بزرگ وجود دارد.

محسن سرخو، عضو شورای شهر تهران در یادداشتی اعلام کرده که  شورای شهر تهران بعد از حادثه خیابان جمهوری مصوبات متعددی را در مورد تامین تجهیزات مدرن و بالگرد برای سازمان آتش نشانی داشته است ، و بارها تذکر داده شده که در صورت وقوع آتش سوزی و حادثه در ساختمان های بلند مرتبه، تجهیزات آتش نشانی برای مهار آن کافی نیست. ولی متاسفانه تاکنون شهرداری تهران اقدام موثری در اجرای این مصوبات و تذکرات انجام نداده است.

آتش‌نشان‌های فداکار بدون داشتن تجهیزات کافی برای نجات مردم در ساختمان پلاسکو دل به آتش زدند و جانشان را فدا کردند. اما داشتن تجهیزاتی که برای شهری مانند تهران از نان شب واجب تر است احتمالا می‌توانست جان افراد زیادی و حتی ساختمانی با نیم‌قرن قدمت را نجات دهد. تجهیزاتی که در کشورهای دیگر با داشتن ساختمان‌های مرتفع عادی است اما در کشور ما هنوز به امکانات لازم برای آتش‌نشان‌ها به عنوان یک موضوع تجملی نگاه می‌شود!

تجهیزات قدیمی و فرسوده در مهار آتش‌سوزی ساختمان‌های بلند مانند تلاش برای کندن تونل با قاشق است. از جمله این تجهیزات مدرن می‌توان به بالگردهای آتش‌نشانی مجهز به واترگان(نه بالگردها و هواپیماهای اطفای حریق در جنگل‌ها)،پهپادهای آتش‌نشانی،لباس‌ها و تجهیزات مدرن فردی آتش‌نشان و همچنین تجهیزات رباتیک آتش‌نشانی اشاره کرد.

عدم ایمن‌سازی سازه

چندین گزارش درباره اخطار‌های آتش‌نشانی به هیات مدیره برای سیستم اطفای حریق منتشر شده اما در هیچکدام از آنها شهرداری درباره لزوم ایمن‌سازی سازه فولادی حرفی نزده است. برای به حداکثر رساندن زمان مقاومت ساختمان‌های فولادی نوساز در برابر آتش سوزی از روش‌های متفاوتی استفاده می‌شود. به طور مثال در آمریکا با افشانه‌های ضد حریق سطح فلز را می‌پوشانند. در مواردی هم از عایق‌های حرارتی استفاده می‌شود تا در صورت وقوع آتش سوزی، زمان انتقال گرما به فلز طولانی‌تر بشود.

برای مقاوم‌سازی چنین ساختمان قدیمی معمولا گروهی از مهندسین پس از بازدید از ساختمان و مطالعه اسناد مربوط طرحی را تنظیم می‌کنند که با عمر سازه و موقعیت و ویژگی‌های ساختمان هماهنگی داشته باشد. ایمن‌سازی ساختمان می‌تواند شامل بخش‌های مختلفی از جمله ستون‌ها، تیرهای اصلی، دیوارها و غیره باشد و حتی در موارد تغییر سیستم تهویه هوا، برای جلوگیری از انتشار دود و حرارت به بقیه قسمت‌های ساختمان را هم در بر می‌گیرد.

معمولا سازه‌های فلزی دارای پوشش ضد حرارت هستند. این پوشش جلوی انتقال میزان زیادی از حرارت به فلز که آن را تا مرحله گسیختگی پیش می‌برد را می‌گیرد. اما سازه قدیمی ساختمان پلاسکو فاقد چنین پوششی بوده است. به این ترتیب شانس بروز گسیختگی چند ناحیه‌ای بالا می‌رود که در مورد سازه‌های فلزی بسیار خطرناک است. این سازه‌ها به طور عمومی می‌توانند در مقابل گسیختگی‌های ناحیه‌ای مقاومت کنند، اما گسترش آتش به دلیل انفجار دوباره در ساختمان دامنه گسیختگی را زیاد کرده و منجر به فروپاشی شده است. تحقیقات نشان می‌دهد که بخش‌های فلزی این سازه‌ها در اثر حرارات و پاشش آب دچار فروپاشی مقاومتی می‌شود. به این ترتیب نیازی نیست که فولاد به کار رفته در سازه فلزی ذوب شود، اگر حرارت به قدر کافی بالا برود رفتار فلز در مقابل نیرو تغییر می‌کند. این موضوعی است که تقریبا هر مهندس جوان سازه می‌داند.

عدم آموزش ساکنان ساختمان‌های مرتفع

آتش‌سوزی در ساختمان‌های بلند‌مرتبه یکی از دشوارترین حوادث شهری برای آتش‌نشان‌هاست که هر روز بیشتر می‌شود. یکی از مهم‌ترین، کارآمد‌ترین و کم هزینه‌ترین راه‌ها برای به حداقل رساندن تلفات انسانی در آتش سوزی‌ها به خصوص آتش سوزی‌های ساختمان‌های بلند مرتبه، آموزش ساکنان است که باید از سوی آتش‌نشانی و سازمان‌های مسئول صورت بگیرد. این آموزش چند بخش مختلف دارد. یکی از آنها برگزاری مانورهای مرتب آمادگی برای آتش سوزی است.

بخش دیگر، برگزاری کلاس‌های دوره‌ای برای سکنه و کارکنان هر ساختمان که راه‌های خروج اضطراری، محل استقرار کپسول‌های آتش‌نشانی و اهمیت واکنش سریع به آژیر خطر آموزش می‌دهد. شاید اگر این آموزش حداقل به صورت کلامی وجود داشت ساکنان پلاسکو متوجه شدت خطر و بحران آن می‌شدند و برای جمع کردن چک و اموال جان خود و آتش‌نشان‌ها را به خطر نمی‌انداختند.

نداشتن سیستم اطفای حریق

به گفته کارشناسان ساختمان پلاسکو به سیستم اطفای حریق مجهز نبوده است. سازمان آتش‌نشانی شهر تهران مقررات تدوین‌شده‌ای در این‌باره دارد. به طور مثال درباره وجود کپسول‌های آتش‌نشانی در محیط‌‌‌ های تجاری گفته شده که، هر واحد تجاری زیر ۱۰۰ متر موظف به نصب یک خاموش کننده شش کیلوگرمی است. همچنین در بخش چهار این آیین نامه ذکر شده که تمامی قسمت‌های ساختمان‌های تجاری باید به طور کامل زیر پوشش شبکه بارنده قرار گیرد. گرچه به گفته مهندسین نصب یا توسعه چنین سیستمی در ساختمان‌های قدیمی پروژه‌ی دشواری است، اما این کار در بسیاری از کشورها انجام می‌شود و سیستم‌های قدیمی هم بر اساس استاندارهای جدید به روز می‌شوند. بر اساس مطالعات انجمن سازه‌های فلزی در آمریکا (ای آی اس سی) شبکه‌های بارنده اگر درست تعمیر و نگهداری شوند می‌توانند نقش به سزایی در مهار آتش سوزی‌ها داشته باشند.

در مقررات انجمن ملی ایمنی آمریکا "ان اف پی ای" این دستور العمل‌ها به طور جزئی‌تر هم بیان شده است. بر اساس مقررات انجمن ملی ایمنی در برابر آتش، سیستم اطفا حریق ساختمان‌های بلندمرتبه باید به بلندگو مجهز باشد تا امکان صدور دستورالعمل‌های مناسب توسط افراد متخصص در زمان تخلیه ساختمان فراهم باشد.