«شق‌القمر» تازه آموزش و پرورش به نام هدایت تحصیلی

«هدایت تحصیلی»، مثنوی هفتاد من کاغذی است که این روزها همنشین و همزاد صدها هزار دانش‌آموز و خانواده‌های آنان شده و آنها را با دریایی از دلهره و اضطراب، همراه با کارنامه‌های تحصیلی خود برای تجویز داروی شفابخشی که به زعم متولیان تعلیم و تربیت، مداواگر آینده تحصیلی و شغلی‌شان است، راهی مدارس مختلف کرده است.

شخصیت‌های اول داستان هدایت تحصیلی، دانش‌آموزان پایه نهمی هستند که برای ورود به پایه دهم، بر اساس علائق خود و اطلاعات مختصر از رشته‌ها، هرکدام سودای تحصیل در رشته‌ای را در سر می‌پرورانند و به تبع آن تحصیلات در رشته خاص را در دانشگاه برای خود متصور می‌شوند.

آن روی سکه نیز مدیران و مشاورانی قرار دارند که بنا بر وظیفه سازمانی که به آنها محول شده است، باید همچون سکانداری، کشتی آرزوها، علائق و استعدادهای دانش‌آموزان را مدبرانه به ساحل مقصود رهنمون سازند.

حال نکته قابل توجه در این مسئله، وجود دو مشکل عمده است؛ اول اینکه دانش‌آموزان از رشته‌های تحصیلی پیش‌روی خود اطلاعات جامع و کاملی ندارند و بعضاً براساس تأکیدات (بخوانید تحمیل نظرات) از سوی مشاوران و والدین و در درجه بعد، علائق خود مبادرت به انتخاب رشته می‌کنند.

موضوع دیگر عدم توانایی و توجیه بودن مشاوران هدایت تحصیلی و شناخت کافی توانمندی‌های دانش‌آموزان از سوی آنهاست که باعث شده است معمولاً تنها براساس نسخه از قبل پیچیده شده و همگانی به مداوای مخاطبان خود بپردازند.

برای آشنایی با مشکلات دانش‌آموزان پایه نهمی در فرآیند هدایت تحصیلی و استفاده از نظرات آنها و والدینشان در این خصوص، به تعدادی از مدارس رفتیم و با جمعی از دانش‌آموزان و اولیای آنها به گفت‌وگو نشستیم.

آقای دشتی، یکی از والدین دانش‌آموزان ورودی به پایه دهم، اولین کسی است که با شور و هیجان خاصی در حالی که پوشه کارنامه تحصیلی فرزندش را در دست دارد، مخاطب‌مان قرار می‌گیرد.

وی در پاسخ به این پرسش که «نظرتان در خصوص هدایت تحصیلی و روند انتخاب رشته دانش‌آموزان چیست؟»، می‌گوید: فرزندم در هدایت تحصیلی قصد تحصیل در رشته ادبیات را دارد و باید تراز نمره این رشته را که بالای 7 هزار است، داشته باشد که داراست، اما منطقه سکونت بنده منطقه 11 است و به دلیل عدم وجود ظرفیت لازم در این رشته در آن منطقه، مجبور به تحصیل در منطقه 6 هستم. حال مانده‌ام چگونه هر روز فرزندم را از منطقه سکونتم به اینجا بیاورم.

*ظرفیت کلاس‌ها در رشته‌های مختلف باید افزایش یابد

این پدر دانش‌آموز ادامه می‌دهد: سؤال بنده این است که آیا آموزش و پرورش نباید ابتدا ظرفیت کلاس‌ها را در رشته‌های مختلف در مناطق سطح شهر افزایش دهد تا دانش‌آموزان مجبور نباشند در مناطق مختلف تحصیل کنند و این ثبت‌نام به صورت قانونی، موازی و نه با پارتی‌بازی برای همه دانش‌آموزان انجام شود؟

خانمی که یک فرهنگی با سابقه است با بیان اینکه بنده اصل این هدایت تحصیلی را قبول ندارم، یادآور می‌شود: این مدرسه تراز 7691 را برای رشته تجربی پذیرش می‌کند، در حالی که نمره تراز دخترم 7040 است.

این مادر دانش‌آموز با بیان اینکه فرزندم فقط تمایل به تحصیل در رشته تجربی را دارد، می‌افزاید: این مدرسه اعلام می‌کند شما فقط می‌توانید به رشته‌های علوم انسانی و هنرستان بروید، در حالی که فرزندم به این رشته‌ها هیچ علاقه‌ای ندارد و این موضوع باعث اختلاف و کشمکش در منزل شده است و متولیان مدرسه به صورت اجباری قصد تحصیل فرزندانمان را در این رشته دارند.

وی با بیان اینکه فرزند دیگرم پزشک است، می‌گوید: قصد دارم دخترم نیز در رشته‌های پزشکی یا پیراپزشکی تحصیل کند نه اینکه مانند خودم که بعد از 29 سال سابقه کاری در آموزش و پرورش تنها 2 میلیون تومان دریافتی داشته و مشکلات زیادی را متحمل می‌شوم، زندگی کند.

*در هدایت تحصیلی توجهی به علاقه دانش‌آموز نمی‌شود/ انتخاب رشته اجباری صورت می‌گیرد

این فرهنگی تأکید می‌کند: بسیاری از والدین از هدایت تحصیلی ناراضی هستند و در این طرح اصلاً به علاقه دانش‌آموز و والدین توجهی نشده‌ است.

وی با اشاره به موضوع هدایت تحصیلی متذکر می‌شود: آموزش و پرورش اعلام می‌کند دانش‌آموزان بیشتر تمایل به تحصیل در رشته تجربی را دارند؛ در نتیجه تعداد بیکاران افزایش می‌یابد، و حالا برای جلوگیری از این موضوع سعی می‌کنند دانش‌آموزان به هنرستان بروند.

این فرهنگی اضافه می‌کند: به نظر بنده دانش‌آموزانی که به هنرستان می‌روند، مهارت لازم را کسب نمی‌کنند؛ البته باید بگویم یادگیری مهارت و حرفه باید جدا از تحصیل دانش‌آموزان در رشته مورد علاقه خود صورت گیرد.

این مادر دانش‌آموز با بیان اینکه دانش‌آموزان پایه نهم به طور کامل در خصوص رشته‌ها اطلاعات ندارند، یادآور می‌شود: مشاوران به نوعی آنها را مجبور به انتخاب رشته می‌کنند.

این فرهنگی با انتقاد از شیوه سنجش هدایت تحصیلی می‌افزاید: به ویژه در پایه نهم نمره‌هایی بدون معیار به دانش‌آموزان داده‌اند که سنجش درستی در آنها صورت نگرفته است.

آقای لطفی، یکی دیگر از والدین دانش‌آموزانی که برای انجام هدایت تحصیلی به مدرسه مراجعه کرده است، می‌گوید: برای ثبت‌نام فرزندم در رشته تجربی مراجعه کردم، اما مشاوران با وجود معدل 19 فرزندم، اعلام می‌کنند به دلیل اینکه نمرات عمومی‌اش بیشتر از دروس اختصاصی است، باید علی‌رغم عدم علاقه او نسبت به رشته انسانی، در این رشته تحصیل کند.

این پدر دانش‌آموز با انتقاد از اینکه در هدایت تحصیلی نوعی اجبار برای دانش‌آموز وجود دارد، یادآور می‌شود: تنها آزمون نباید ملاک قرار گیرد، چرا که شاید دانش‌آموز در شرایط آزمون، آمادگی لازم را به دلایل مختلف نداشته باشد.

وی با بیان اینکه تمام نمرات دروس عمومی فرزندش 20 است، می‌گوید: تنها نمرات دروس تجربی و ریاضی‌ او پایین‌تر است، اما مشاوران و مدیر مدرسه فقط تأکید بر حضور در رشته انسانی را دارند.

فرزند وی نیز با اشاره به آزمون رغبت تحصیلی در مشاوره متذکر می‌شود: در یکی از آنها نمره خوبی گرفتم اما در دو آزمون دیگر با تأکید معلمان بر اهمیت نداشتن آنها، نمره خوبی کسب نکرده‌ام، اما حالا می‌بینم این نمرات را در انتخاب رشته تأثیر داده‌اند و به اجبار باید به رشته انسانی بروم.

آقای ربیبی، یکی دیگر از مراجعه کنندگان به مدرسه برای انجام هدایت تحصیلی نیز  عقیده دارد: در طول سال تحصیلی فرزندم در کلاس‌های تقویتی نیز شرکت کرده تا بتواند در رشته مورد علاقه خود تحصیل کند؛ حال الان در هدایت تحصیلی شاخص‌ها و نمرات سه سال قبل را نیز ملاک قرار داده‌اند، اما باید بدانیم ممکن است علایق و نظرات دانش‌آموزان در طول گذشت زمان تغییر کند و نسبت به رشته‌ای تغییر عقیده دهند.

وی با بیان اینکه فرزندم دو رشته ریاضی و صنعت را انتخاب کرده است، می‌گوید: فرد انتخاب‌کننده این دروس اعلام می‌کند دانش‌آموز شما باید به شاخه فنی و حرفه‌ای برود.

*فرزندانمان آزمون و خطای آموزش و پرورش شده‌اند

این پدر دانش‌آموز بیان می‌دارد: فرزندم با معدل 19.10 اصلاً آگاهی نسبت به فرم هدایت تحصیلی ندارد؛ یعنی فرزندانمان آزمون و خطای آموزش و پرورش شده‌اند و در اثر تغییرات مکرر نظام آموزشی، معلمان نیز تسلطی بر دروس ندارند و سردرگمی در دانش‌آموزان ایجاد شده است.

وی با تأکید بر اینکه به مدیر مدرسه فرزندم اعلام کرده‌ام اگر فرزندم ترک تحصیل کند بهتر از این است که به رشته‌ای برود که پس از سپری کردن چند سال، متوجه عدم علاقه به آن رشته شود، می‌افزاید: مشاوران و مدیران مدارس اذعان می‌کنند، براساس معیارها و ترازهایی که برایمان در هدایت تحصیلی ایجاد کرده‌اند، انتخاب رشته می‌کنیم و کاری به علاقه دانش‌آموز نداریم.

ربیبی اضافه می‌کند: به فرزندم اعلام می‌کنند باید به رشته فنی و حرفه‌ای برود، به نظر بنده مدیران و مشاوران نمی‌توانند برای دانش‌آموزان کاری انجام دهند؛ چرا که آنها باید از سیستم مافوق خود تبعیت کنند.

این پدر دانش‌آموز ادامه می‌دهد: وقتی دولتی خود را درگیر شاخه‌های فرعی مشکلات جامعه می‌کند، باید شاخه اصلی که آموزش و پرورش است، عقب بماند، در حالی که مسؤولان مدرسه اذعان می‌کنند که فرزندم استعداد تحصیلی در رشته ریاضی را دارد، حال باید فرزندم به رشته‌ای برود که هیچ علاقه و تمایلی به تحصیل در آن ندارد.

وی می‌افزاید: معلمان نسبت به آموزش دروس در مدارس تسلط کافی ندارند و ضربه نهایی در این تغییر متوجه دانش‌آموزان می‌شود.

*مشاوران مدارس فاقد اطلاعات لازم برای هدایت تحصیلی هستند

ربیبی یادآور می‌شود: این روند به جایی می‌رسد که حالا که دانش‌آموز باید رشته تحصیلی خود را انتخاب کرده و آینده خود را رقم بزند، به فردی مشاور واگذار می‌شود که اصلاً هیچ شناختی از تصورات، علایق، استعداد، خواسته‌ها و افکار آن ندارد.

این پدر دانش‌آموز تأکید می‌کند: برای نمونه فرزندم اگر به هنر علاقه دارد می‌تواند آن را در کنار رشته تحصیلی اصلی‌اش به صورت شرکت در کلاس آزاد یاد گیرد، اما می‌توانیم از دانش‌آموز با علاقه‌ای که به رشته خود دارد، یک نیروی کارآمد تربیت کنیم؛ با توجه به اینکه هزینه‌های زیادی از طرف خانواده و دولت برای او صرف شده است.

مسعود شکوهی مدیرکل امور تربیتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش، در خصوص «هدایت تحصیلی دانش‌آموزان»، اظهار می‌دارد: هدایت تحصیلی دانش‌‌آموزان پایه نهم برای ورود به پایه دهم در مدارس آغاز شده است و هدفش این است که استعداد،‌ رغبت و توانایی دانش‌آموزان را با توجه به نمرات کسب شده آزمون‌ها در سه سال دوم متوسطه اول به اضافه آزمون‌های مشاوره‌ای، نظر مشاور، معلمان، دانش‌آموز و اولیای آنان را سنجیده و در مجموع فرایند هدایت تحصیلی انجام شود.

شکوهی می‌افزاید: در فرایند هدایت تحصیلی 12 اولویت را برای هر دانش‌آموز پایه نهم مشخص می‌کنیم که شامل رشته‌های شاخه نظری، فنی و حرفه‌ای و کاردانش است.

مدیرکل امور تربیتی و مشاوره آموزش و پرورش می‌گوید: مجموع این آزمون‌ها صد امتیاز است که 35 امتیاز آن اختصاص به نمرات سه ساله متوسطه اول در نوبت‌های اول و دوم است؛یعنی نمرات کسب شده نوبت اول و دوم هر سه پایه محاسبه شده که نمرات نوبت اول ضریب یک و نوبت دوم ضریب دو دارد.

وی اضافه می‌کند: مجموع 6 نمره از هر درس که شامل 12 درس است بر عدد 9 تقسیم می‌شود که مجموع 35 امتیاز به نمرات آزمون عملکرد تحصیلی دانش‌آموز اختصاص دارد.

شکوهی ادامه می‌دهد: از 65 امتیاز دیگر 30 امتیاز مربوط به ‌آزمون مشاوره است که این آزمون شامل «آزمون رغبت»،‌«استعداد و توانایی دانش‌آموزان»، «ارزش‌ها» و «شخصیت»، است؛ضمن اینکه 10 امتیاز متعلق به نظر دانش‌آموز و 10 امتیاز مجموع معدل امتیازی است که معلمان هر سه پایه تحصیلی به دانش‌آموزان می‌‌دهند.

شکوهی با بیان اینکه 5 امتیاز متعلق به اولیاست، می‌گوید: 10 امتیاز مربوط به مشاور مدرسه است که این‌ها در مجموع 65 امتیاز می‌شود و امتیاز کل نیز صد امتیاز است که در برگه هدایت تحصیلی وارد شده و  بر اساس شاخص‌ها، اولویت رشته‌های دانش‌آموز مشخص می‌شود.

مدیرکل امور تربیتی و مشاوره آموزش و پرورش عنوان می‌کند: آن چیزی که ملاک قرار می‌گیرد نمرات و رتبه‌ای است که دانش‌آموز در منطقه کسب می‌کند و در کنار آن بر اساس قانون ملزم هستیم توزیع متوازن رشته‌ها را داشته باشیم.

شکوهی یادآور می‌شود: بر اساس برنامه پنجم توسعه که در برنامه ششم نیز وجود دارد، باید حدود 48 درصد دانش‌آموزان در شاخه کاردانش و فنی و حرفه‌ای ادامه تحصیل دهند و 52 درصد نیز در شاخه نظری تحصیل کنند.

مدیرکل امور تربیتی و مشاوره آموزش و پرورش می‌افزاید: در هر منطقه نیازها و امکانات آموزش و پرورش محدود و مشخص است؛ برای نمونه امکان دارد دانش‌آموزی در رشته کشاورزی امتیاز لازم را کسب کند اما در آن منطقه چنین رشته‌ای وجود نداشته باشد.

وی در خصوص «توجیه نبودن مشاوران تحصیلی و اعمال سلیقه آنها در انتخاب رشته دانش‌آموزان»، تصریح می‌کند: در هر منطقه ظرفیت ورودی مشخصی در رشته‌ها داریم؛ برای نمونه اگر ظرفیت رشته ریاضی در منطقه‌ای برابر 200 دانش‌آموز باشد، در نتیجه ما 200 دانش‌آموزی که نمره بالاتری در سنجش کسب کرده‌اند را انتخاب می‌کنیم.

شکوهی اضافه کی‌کند: ظرفیت هر منطقه مشخص است و با امکانات موجود این کار انجام می‌شود و اگر دانش‌آموزی حد نصاب لازم را کسب کند، می‌تواند در آن رشته ادامه تحصیل دهد.

مدیرکل امور تربیتی و مشاوره آموزش و پرورش در پاسخ به این پرسش که «آیا فکر نمی‌کنید با روش جاری هدایت تحصیلی، دانش‌آموزان مانند سال‌های گذشته با بی‌میلی به رشته‌های مختلف گرایش پیدا کنند؟»، می‌گوید: مشاوران در مدارس ملزم هستند دانش‌آموز و اولیای آنها را مشاوره فردی بدهند و باید 45 دقیقه برای مشاوره فردی هر دانش‌آموز و خانواده آ‌ن اختصاص دهند.

وی متذکر می‌شود: اگر مشاوره‌ای در خصوص هدایت تحصیلی دانش‌آموزی صورت نگرفته است، والدین می‌توانند آن را به مسؤولان اطلاع دهند.

شکوهی در پاسخ به این پرسش که «آیا مشاوران هدایت تحصیلی به طور کامل در این خصوص توجیه شده‌اند؟»، خاطرنشان می‌کند: چندین دوره آموزشی برای آنها برگزار شده است و در مجموع نزدیک به 36 ساعت دوره آموزش ضمن خدمت برای مشاوران مدارس و واحد مشاوره ادارات اختصاص داده‌ایم؛ ضمن اینکه 20 ساعت آموزش نیز برای مدیران مدارس متوسطه اول برگزار شده است.

مدیرکل امور تربیتی و مشاوره آموزش و پرورش در پاسخ به این پرسش که «آیا در تمام مدارس متوسطه اول مشاور فعالیت می‌کند؟»،‌تأکید می‌کند: در مجموع بالغ بر 21 هزار مشاور داریم؛ضمن اینکه 27 هزار مدرسه در مقطع متوسطه اول وجود دارد و به ازای هر 15 دانش‌آموز در هفته یک ساعت مشاوره در این مدارس  اختصاص داده شده است.

وی تأکید می‌کند: اگر مدرسه‌ای به هر دلیل مشاور کم داشته باشد، ملزم است مشاور را از طریق حق‌التدریس تأمین کند.

شکوهی در پاسخ به این پرسش که «دانش‌آموزان پایه نهم تا چه زمانی مهلت دارند هدایت تحصیلی خود را انجام دهند؟»، اظهار می‌دارد: هدایت تحصیلی دانش‌آموزان تا پایان هفته جاری به صورت مستمر برگزار می‌شود؛ ضمن اینکه در هفته‌های آینده نیز مشاوران مدارس روزهای دوشنبه و چهارشنبه در مدارس کار هدایت تحصیلی را انجام می‌دهند.

مدیرکل امور تربیتی و مشاوره آموزش و پرورش می‌افزاید: از اولیا می‌خواهیم فارغ از فضای احساسی که در حال حاضر برای برخی رشته‌ها ایجاد شده است، فقط به واقعیت‌های موجود، توانایی و استعداد دانش‌آموزان نگاه کنند و رشته‌ای را انتخاب کنند که فرزندشان در آینده با رغبت در آن ادامه تحصیل دهند.

وی خاطرنشان می‌کند: بر اساس آماری که در اسفند 94 از مرکز آمار کشور دریافت کرده‌ایم، از میان کسانی که به مراکز کاریابی مراجعه کرده‌اند و موفق به اشتغال شده‌اند، کمتر از 2 درصد آنها رشته تحصیلی‌شان با رشته شغلی تناسب داشته است.

شکوهی تأکید می‌کند: تلاش می‌کنیم رشته‌ها را متوازن کنیم و با بخش‌های دیگر نیز در حال رایزنی هستیم؛ ضمن اینکه بر روی هدایت تحصیلی دانش‌آموزان، بالغ بر 2 سال توسط اساتید دانشگاه‌های علامه طباطبایی، تهران،‌ اصفهان، خوارزمی و کارشناسان آموزش و پرورش کار شده است.

وی تصریح می‌کند: امسال سال اول اجرای هدایت تحصیلی بود و از سال آینده با تولید محتواهایی برای دانش‌آموزان پایه‌های مختلف تحصیلی که به پایه نهم می‌‌رسند، برنامه‌ریزی می‌کنیم تا به حداقلی از آگاهی و شناخت رشته‌ها دست پیدا کنند.

با نگاهی به توصیه اکید مدیرکل امورتربیتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش در خصوص اختصاص دادن زمان 45 دقیقه‌ای یرای هر دانش‌آموز هنگام انجام هدایت تحصیلی توسط مشاوران مدارس، به این نتیجه می‌رسیم که اگر 45 دقیقه زمان اعلام شده برای انجام هر مشاوره را در عدد هر دقیقه 60 ثانیه ضرب کنیم، باید مشاوران مدارس برای هر دانش‌آموز زمانی برابر 2700 ثانیه در نطر بگیرند تا بتوانند مدعی باشند، مدت زمانی معلوم و مشخص را صرف ارائه مشاوره و آگاهی بخشی نسبت به محتوای رشته‌ها اختصاص داده‌اند.

آنچه در موضوع مهم و حیاتی «هدایت تحصیلی» دانش‌آموزان ورودی پایه دهم حائز اهمیت است، این است که اگرچه پس از سال‌ها بحث هدایت تحصیلی از شکل ابتدایی به صورت تخصصی‌تر و منسجم‌تر درآمده است و به ادعای مسؤولان آموزش و پرورش، این بسته سنجش تحصیلی حاصل صرف ساعت‌ها زمان و استفاده از نظرات صاحب‌نظران است، اما باید قبول کنیم در فرایند تدوین و تنظیم محتوای سنجش آن به مواردی مانند «علاقه دانش‌آموز»، «توجه بیشتر به نظرات والدین»، «تناسب امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مناسب در مناطق مختلف سکونت دانش‌آموزان در نقاط شهری و روستایی با تعداد دانش‌آموزان»، «به کارگیری نیروهای کارآمد، مسلط و با تجربه به فنون مرتبط روان‌شناختی دانش‌آموزان و رشته های تحصیلی »، «ترسیم آینده تحصیلی و شغلی رشته‌های مختلف از جهت بازار کار برای دانش‌آموزان» و «پرهیز از انتخاب رشته تحکمی و اجباری» توجه نشده است.

مجموع این نواقص‌ موجود، سبب سردرگمی و بلاتکلیفی دانش‌آموزان و والدین شده و آنها را در برزخ انتخاب رشته تحصیلی و شغلی قرار داده است؛دل نگرانی از آینده‌ای که اگر فارغ از محوری‌ترین عامل رشد هر دانش‌آموز در رشته‌های مختلف یعنی علاقه و تمایل آنها باشد، کج‌راهه‌ای است که هرگز مسافران مشتاق کشتی دانش و فرزانگی را به سرمنزل مقصود نمی‌رساند.