تربیت دانشجویان دانشمند یا حرکت به سوی مدرک گرایی/ سردرگمی در سیستم آموزشی کشور

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- مرضیه صاحبی- علامت سئوال بزرگی در ذهن ها ایجاد شده، اینکه بالاخره دانشگاه ها و مراکز علمی در چه سمت و سویی قدم بر می دارند، قرار است دانشگاه های ما به تربیت دانشجویان بر مبنای شاخصه های علمی بپردازند یا اینکه با دادن چند جزوه، از دانشجو بخواهند که این مطالب را به صورت طوطی وار بیاموزد و بعد هم او را به خیر و استاد را به سلامت؟ بدون تردید هیچ گاه چنین قراری نبوده است.

کدام یک مقصرند، استاد یا دانشجو؟ آیا کاهش بار علمی در فضای دانشگاه و مدرک گرایی، نتیجه غفلت استاد است یا بی انگیزگی دانشجو؟ البته نمی توان برای این موضوع، پاسخی محکم و قاطع یافت؛ زیرا دانشجویان از کاربردی نبودن علوم و ضعف در تدریس استاد گلایه ها دارند و در مقابل اساتید هم از شتاب دانشجویان برای گرفتن مدرک خشک و خالی بدون انجام پژوهش های کاربردی و دریافت درست مطالب علمی ابراز نارضایتی می کنند.

طی سالیان اخیر افراد زیادی که متعلق به جامعه علمی هستند، نسبت به ماموریت و رسالت دانشگاه دچار تردید شده اند و بر این مسئله تاکید می کنند که از دل دانشگاه ها باید افراد نخبه و دانشمند و عالم خارج شوند. اما اکنون ما فقط شاهد اخذ مدرک هستیم یعنی کافی است شما یک آگهی استخدام در روزنامه بزنید، آنگاه شاهد مراجعه فارغ التحصیلانی خواهید بود که کوچکترین تخصص و علمی نسبت به آن کار ندارند.

افت علمی در میان قشر دانشجو

یکی از نخ نماترین موضوعاتی که طی این سالها به آن پرداخته شده مسئله کاهش کسب علم و افت علمی در میان قشر دانشجوست، این دانشجویان که بعد از مدتی فارغ التحصیل می شوند، در آینده به جای اینکه خود با علم و دانشی که دارند در ایجاد اشتغال نقش داشته باشند، به عناصری متکی بدل می شوند، عناصری که گمان می کنند، شرط اشتغال آنها سیاستگذاری مسئولان است. اگر چه سیاستگذاری مسئولان هم در این مسئله نقش مهمی دارد اما تا زمانی که خود فرد مجهز به اطلاعات و دانش کافی نباشد، محکوم است، محکوم به اینکه تنها تلاش او معطوف به کسب مدرک بوده است، قطعا در این  مسیر استاد، مدیران دانشگاه و مسئولان بالادستی نیز مقصر هستند، اگر رویه دانشگاه ها از مدرک گرایی صرف خارج و به پژوهش محوری و آموختن علم معطوف شود، امروز وضعیت این نخواهد بود.

امروز نتیجه مدرک گرایی و آموزش های سطحی در محیط های علمی به کاهش رشد علمی منجر شده است. به طوری که مطابق آخرین آمار ارائه شده در پایگاه ISI میزان تولیدات علمی ایران در سال 2014 بالغ بر 30 هزار و 900 مقاله است، اما این آمار در حالی ارائه می شود که میزان مقالات علمی تولید شده در سال 2013 حدود 30 هزار و 600مورد است، اینکه سال 2014 در مقایسه با 2013 تنها شاهد افزایش300 مقاله هستیم، بسیار جای تعجب و البته تاسف است و نشان می دهد دچار رکود و توقف در حوزه تولید علم شده ایم.

بسیاری از کارشناسان مسئله کاهش رشد علمی را پذیرفته اند و علت بروز و ظهور این موضوع را ناشی از تحریم های علمی می دانند، اما در مقابل برخی از صاحب نظران، کاهش بودجه پژوهش و عدم توجه به این مقوله در دانشگاه ها و مراکز علمی را از مهمترین مسائلی می دانند که باعث شده تا از شتاب رشد علمی کاسته شود.

بی شک اگر فضاهای علمی به مسئله پژوهش و پژوهش محوری توجه کنند و دانشجو را بر مبنای انجام پژوهش های کاربردی تربیت کنند، دیگر تا به این حد شاهد کاهش رشد علمی نخواهیم بود، حتی تحقق چنین مسئله ای موجب می شود، دانشجویان و فارغ التحصیلان دانشمند و عالم ظهور پیدا کنند. موضوع عدم تربیت دانشجویان دانشمند و محقق در دانشگاه ها به عوامل مختلفی بازمی گردد، قطعا وقتی تحصیلات به جای آموختن علم به مسئله ای برای کلاس گذاشتن برای این و آن تبدیل می شود، دیگر نمی توان انتظار داشت که در محافل علمی خبری از علم باشد. از سوی دیگر وقتی اساتید ما دغدغه آموختن علوم غربی را دارند و مدام در گوش دانشجو زمزمه می کنند که پیشرفت فقط در غرب اتفاق می افتد و ما با علم خود صد سال دیگر هم به آنها نمی رسیم، دیگر هیچ شک و شبهه ای باقی نمی ماند که علم در دانشگاه و میان دانشجویان، غریب می ماند.

تفکر مدرک گرایی به عنوان پدیده ای غلط  باید منزوی شود

در قرآن 70 بار به مسئله پژوهش سفارش شده و به انسان ها گفته شده که به تعقل و تفکر بپردازند، این مسئله به معنای اهمیت بالای تدبر و آموختن علم از راه پژوهش است. در جوامع پیشرفته به موضوع پژوهش اهمیت فراوانی داده می شود. در واقع دانشجویان در چنین جوامعی به جای آموزش محوری به سمت پژوهش محوری حرکت می کنند، بدون شک چنین مسئله ای باید در فضاهای علمی ما نیز سرلوحه امور قرار بگیرد زیرا ما در شرایطی موفق می شویم، دانشجویان با مهارت، محقق و دانشمند را به جامعه تحویل دهیم که بر مسئله پژوهش، تفکر خلاق و دوری از آموزش های تئوری تکیه کنیم. البته در این رهگذر باید تفکر مدرک گرایی به عنوان پدیده ای غلط، منزوی شود و راه را برای تربیت پژوهشگران فراهم کنیم.

ترویج تفکر مدرک گرایی، بزرگترین خیانتی بود که طی این سالها جامعه دانشگاهی و فرزندان جامعه را هدف گرفت. این تفکر باعث شد دانشجو از باور علم آموزی، علم برای علم و علم برای حل مشکلات جامعه فاصله بگیرد و فقط به دریافت مدرک اکتفا کند. از آن سو اساتید دانشگاه هم وقتی دیدند این قدر تب مدرک گرایی بالا گرفته و دانشگاه محلی برای دریافت مدرک است، کمتر برای محتوایی که ارائه می دادند، دل سوزاندند.

راهکار تربیت دانشجویان دانشمند

امروز راهکار تربیت دانشجویان دانشمند و محقق نیازمند این است که به شکل همه‌‌جانبه به فراگیری علم در محیط دانشگاه فکر کرد و برنامه ارائه داد. در جامعه امروز نمی توان با نگرشی تک بعدی در عرصه فراگیری علوم به پیشرفت واقعی رسید؛ لذا باید از آموزش محوری صرف جدا شد و با اتکا بر آموزش های پایدار و پژوهش محور، دانشجویان دانشمند را تعلیم داد و تربیت کرد. قطعا با این رویه می توان در عرصه گسترده اطلاعات و حوزه علم در سطح جهان، حضوری شایسته و پررنگ داشت.

اگر بخواهیم به سیستم آموزش دانشگاه ها نگاهی گذرا بیندازیم، در می یابیم که کمتر به مقوله پژوهش و تربیت افراد عالم و متخصص در حوزه های گوناگون توجه شده است زیرا نقشه راه مشخصی که زمینه ساز چنین تربیتی باشد، وجود ندارد. امروز مهمترین بهانه برای ورود به دانشگاه در دریافت مدرک خلاصه می شود. مدارکی که اغلب دارای اعتبار و ارزش خاصی نیست؛ زیرا اکثرِ دارندگان این مدارک دانشگاهی دارای مهارت و علم کافی و توان انجام کارهای تحقیقی مفید نیستند.

تب مدرک گرایی در حالی بالا رفته که آموزش‌های کاربردی نیز به دانشجویان در مراکز علمی ارائه نمی شود، از همه تاسف برانگیزتر اینکه امروز عناوین و القابی همچون دکتر و مهندس در دانشگاه ها به حراج گذاشته شده اما در گذشته افراد برای کسب مقام دکتری و مهندسی به معنای واقعی کلمه دود چراغ می خوردند و پس از سال‌ها مجاهدت علمی به عنوان فردی محقق، پژوهشگر یا دانشمند و دکتر و مهندس شناخته می شدند.

از خریداری پایان نامه تا اخذ مدرک دانشگاهی

طی سالیان گذشته وقتی  دانشجو به مرحله پایان نامه می رسید باید مدت ها از زندگی عادی خود دور می شد و تمام وقت خود را صرف تحقیق و پژوهش می کرد اما امروز دانشجو به محض رسیدن به این مرحله، ظرف مدتی کوتاه پایان نامه را خریداری می کند و یا در سایت های اینترنتی به کپی مطالب می پردازد و بعد هم مدرکش را دریافت می کند.

از این روست که گفته می شود در گذشته دانشجویان ما محقق و دانشمند بار می آمدند اما اکنون شاهد چنین امری نیستیم، قطعا اشتیاق به یادگیری واقعی علم در مراکز علمی و انجام تحقیقات گسترده در ابعاد مختلف محور پیشرفت و حیات جامعه است. اگر روح تحقیق و شوق یافتن پاسخ سئوالات علمی در دانشگاه ها و میان دانشجو از بین برود و اساتید در کمال خونسردی و آرامش بدون داشتن کوچکترین دغدغه خاطر تنها به ارائه جزوه بپردازند و لقمه آماده در دهان فراگیر قرار دهند، تا همیشه آش همین آش و کاسه همین کاسه خواهد بود و در چنین فضایی نمی توان انتظار تربیت دانشجوی دانشمند داشت.

لزوم تحول و رنسانس در نظام آموزشی

بدون شک برای تربیت دانشجویان دانشمند و فاصله گرفتن از فرهنگ کاذب مدرک گرایی در کشورمان باید علیرغم مطالبی که به آن اشاره شد، به موضوع ایجاد تحول و رنسانس در نظام آموزشی توجه کرد و دانشگاه ها را از رویکرد نظری و تئوری دور ساخت، البته در این میان ضرورت دارد تا از اساتیدی که شوق و انگیزه کافی برای تربیت دانشجوی دانشمند را دارند، بهره گرفت. به بیان دیگر باید از اساتیدی استفاده کرد که به آموزش‌های محدود تئوریک اعتقادی نداشته و به دنبال انجام کارهای پژوهشی و میدانی هستند.

همان طور که پیش از این هم گفته شد، ابتلای نظام آموزشی به بیماری مدرک گرایی و بی مهارتی، اتفاقی شوم و نامبارک است. به عبارت دیگر این مسئله پاشنه آشیل تحقق رشد و شتاب علمی خواهد بود. اگر این روند اصلاح شود و دانشجو از مطالعه جزوه های اساتید رهایی یابد و به دل کتابخانه ها و میدان عمل کشیده شود، قطعاً می توان شاهد بود که هر دانشجو به یک پژوهشگر و دانشمند تبدیل شود. شوق به یادگیری و حرکت در مسیر رشد علمی را باید با تغییر شیوه های آموزشی فراهم کرد، این اصلی است که نباید فراموش شود.

سیستم آموزشی سردرگم است

امروز با وجود گذشت بیش از سه دهه از عمر انقلاب اسلامی هنوز سیستم آموزشی ما همچون کلافی سردرگم عمل می کند، در حقیقت مقصد و هدف روشنی ندارد به طوری که همچنان علیرغم حرف هایی که گفته شده و می شود، جایگاه تحقیق و پژوهش در نظام آموزشی تعریف نگردیده لذا وقت آن رسیده که با دوری از مسئله کمی گرایی، قدری کیفی بیندیشیم و بر روی تفکر مدرک گرایی صرف خط بطلانی بکشیم و در مقابل به دانشجو  تخصص و علم را به معنای واقعی کلمه بیاموزیم، آنگاه خواهید دید که چه دانشجویان دانشمند ونخبه ای از دل مراکز علمی بیرون می آیند و به پیشرفت و آبادانی کشور کمک می کنند.

اگرچه بسیاری از فرصت ها را از دست داده ایم اما هیچ گاه برای جبران مافات دیر نیست، گاهی مواقع بسیار زود دیر می شود اما برای تربیت نسل های آگاه و عالم هیچ زمانی دیر نیست، فقط نباید دست روی دست گذاشت و باز همچون روزگار گذشته عمل کرد. دیگر مدرک گرایی و تب بالای دریافت فلان تخصص دردی از ما دوا نمی کند، این دردهای بی درمان، این مشکلاتی که هر روز وسعت بیشتری پیدا کرده و پیچیده تر می شود، تنها با مرهم علم و انجام پژوهش های کاربردی و بنیادین به نقطه ای روشن و شفاف می رسد. علمی که تنها به دریافت مدرک منتج شود، اثربخش نیست و کارآیی ندارد ما علم و آموزشی می خواهیم که در پس آن اشتیاق دانشجو  برای حل مسئله و انجام پژوهش موج بزند.