راه های شناسایی مرجع اعلم

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- اصغر اصغری- واژه تقلید به‌معنای پیروی و تبعیت است و در شرع اسلام، به‌معنای اجرای حکم یا التزام به اجرای حکمی است که از سوی مرجع تقلید صادر می‌شود.

بنابه ‌نظر فقه شیعه و به دلایل نقلی و عقلی انتخاب مرجع تقلید و تبعیت از او یکی از احکام واجب اسلامی است که باید نسبت به آن توجه نشان داده شود. تقلید در مکتب شیعه از دوران امامت ائمه اطهار(ع) آغاز شده و تاکنون ادامه یافته است. بنابه احادیث مکرر که از آنها به‌عنوان دلایل نقلی یاد می‌شود، تقلید کردن از مرجعیتی که احکام‌ الهی را از ۴ منبع قرآن، سنت، اجماع و عقل استنباط کند لازم است. در بعد عقلی نیز همانند همه مواردی که انسان در مسائل تخصصی به فرد متخصص رجوع می‌کند، شخص مقلد نیز برای دانستن یک مسئله به مرجع تقلید روی می‌آورد تا پاسخ سؤالش را بیابد. در این صفحه بیشتر درباره احکام انتخاب مرجع تقلید و ویژگی‌های یک مرجع تقلید آشنا خواهید شد.

ابراهیم رازینی همدانی مشاور عالی نماینده ولی فقیه و رییس سازمان اوقاف و امور خیریه

ویژگی‌های مجتهد چیست؟

مجتهد باید شرایط خاصی داشته باشد تا بتوان از او تقلید کرد. مجتهد باید 9ویژگی داشته باشد تا دیگران از او تقلید کنند که عبارتند از: 

مرد باشد، بالغ باشد، عاقل باشد، شیعه 12امامی باشد، حلال‌زاده باشد، عادل باشد، بنابر احتیاط واجب زنده باشد، حریص به مال دنیا نباشد و بنابر احتیاط واجب اعلم باشد.

نکته: اگر زنی به درجه اجتهاد رسید، جایز نیست که از شخص دیگری تقلید کند و حتما باید به آنچه خود حکم می‌کند عمل کند اما شخص دیگری نمی‌تواند از مجتهد زن تقلید کند.

نکته: اگر مجتهد به دلایلی مانند «آلزایمر» عقل خود را از دست داد و یا بنا به دلایلی ویژگی «عدالت» یا حتی دیگر صفات را از دست داد دیگر نمی‌توان از او تقلید کرد.

نکته: شخص مقلد باید میان مجتهدان از آنکه اعلم است تقلید کند. اما اگر مجتهدان در یک رده باشند و اصطلاحا همطراز باشند می‌تواند یکی از مجتهدان را به‌عنوان مرجع تقلید برگزیند.

پیدا کردن مجتهد جامع‌الشرایط

برای اینکه بفهمیم چه‌کسی مجتهد واجد شرایط است و چه‌کسی این ویژگی را ندارد ۳ راه وجود دارد؛ نخست اینکه خود شخص با توجه به شناختی که از آیات و روایات دارد و تا حدودی دین‌شناس است و نسبت به مراجع تقلید نیز آشنایی کافی دارد می‌تواند بفهمد چه‌کسی مجتهد جامع الشرایط است. روش دوم اینکه ۲ نفر عادل خبره و مجتهدشناس شهادت بدهند که شخصی به درجه اجتهاد رسیده و واجد شرایط است. در روش سوم هم شهرت فراگیر مجتهد میان مردم مهم است؛ یعنی اینکه یک مجتهد در جامعه مورد تأیید اکثریت باشد و همه او را به‌عنوان مرجع عادل بشناسند و جای شک و تردید هم باقی نماند.

نکته: در شرط دوم آمده که ۲ نفر عادل خبره و مجتهدشناس شهادت بدهند که شخصی به درجه اجتهاد رسیده و واجد شرایط است. این شرط تا زمانی اعتبار دارد که ۲ نفر عادل دیگر علیه مجتهد اعلام نظر خلاف نکنند و اصطلاحا «معارض» نداشته باشد.

نکته: اگر مجتهدی زمامدار حکومت شود و اصطلاحا «ولی‌فقیه» شود، بر همگان لازم است که به آن دسته از دستورات وی که «احکام حکومتی» خوانده می‌شود عمل کنند، حتی اگر حکم او با نظر دیگر مجتهدان یکسان نباشد.

نکته: بر هر انسان مکلف واجب است در ابتدای تکلیف با تحقیق و پرس وجو مجتهد اعلم زمانه خودش را بیابد و از او تقلید کند. چنانچه در یک زمان، مجتهد اعلم حضور داشته باشد، تقلید از دیگر مجتهدان جایز نیست. مجتهد اعلم کسی است که در استنباط احکام دینی نسبت به دیگر مجتهدان، تخصص و توانمندی بیشتری داشته باشد و احکام و حدود الهی را بهتر بشناسد. از دیگر نشانه‌های مجتهد اعلم این است که نسبت به مسائل روز جامعه و زمانه آگاهی بیشتر و شناخت دقیق‌تری داشته باشد تا بتواند بهتر پاسخگوی مسائل روز مقلدان باشد.

نکته: چنانچه شخصی بخواهد مرجع تقلیدی را برگزیند، اگر گزینه اعلم را پیدا نکرد و دیگر مجتهدان نیز همطراز بودند، شخص مقلد می‌تواند از مجتهدان همطراز تقلید کند.

تقلید از ابتدای سن تکلیف

حالا باید بدانیم تقلید کردن و انتخاب مجتهد از چه سنی بر یک شخص واجب می‌شود. هنگامی که انسان به سن تکلیف می‌رسد و علائم بلوغ را در خود می‌بیند باید حتما یک مرجع تقلید برای خودش انتخاب کند. در واقع، نخستین وظیفه و دستوری که شخص بالغ باید از آن اطاعت کند انتخاب مرجع تقلید است چرا که به جا آوردن اعمال شرعی بدون تقلید از مراجع جامع الشرایط نزد پروردگار قبول نخواهد شد. البته ۳ راه برای شناخت و عمل به احکام دین وجود دارد:

۱- اینکه خود فرد به درجه اجتهاد رسیده باشد. اجتهاد یعنی استنباط و استخراج احکام شرعی و قوانین الهی از مدارک و منابع قطعی که نزد فقهای اسلام مقرر و ثابت شده است.

2- اینکه فرد در عمل به احکام احتیاط کند. احتیاط یعنی عمل‌کردن به‌طوری که مطمئن شود وظیفه‌ شرعی خود را انجام داده است، مثلاً کاری را که بعضی از مجتهدان حرام می‌دانند و بعضی دیگر حرام نمی‌دانند به جا نیاورد و کاری را که بعضی واجب می‌دانند و بعضی دیگر واجب نمی‌دانند، انجام دهد.

۳- اینکه فرد از یک مجتهد تقلید کند.

نکته: 

دخترخانم‌ها و آقاپسرهایی که به تازگی به سن تکلیف رسیده‌اند می‌توانند بنا به‌نظر پدر و مادرشان، از مرجع تقلید آنها تبعیت کنند تا بعدها بتوانند خودشان مرجع تقلید اعلم را شناسایی کرده و از او تقلید کنند.

مجتهدی که فوت کرده است

کسی که از یک مرجع جامع‌الشرایط تقلید می‌کنند تا زمانی که او در قید حیات است و یکی از شروط اصلی اجتهاد را از دست نداده می‌تواند مقلد او باقی بماند. اما اگر مرجع تقلید از دنیا رفت، تنها با مقدماتی می‌تواند همچنان مقلد او باقی بماند که اصطلاحا به این امر «بقای بر میت» گفته می‌شود. مقلد پس از فوت مرجع تقلید باید به مرجع تقلید اعلم زنده رجوع و از او تقلید کند و سپس از مرجع تقلید جدیدش استفتا می‌کند که آیا می‌تواند همچنان از مجتهد قبلی تبعیت کند یا نه. درصورت موافقت مرجع تقلید جدید، او می‌تواند دوباره از مرجع تقلیدی که به رحمت خدا رفته تقلید کند.

نکته: در حال حاضر، بیشتر مجتهدان اعلام کرده‌اند که مقلدان مجتهدانی که از دنیا رفته‌اند می‌توانند همچنان از احکام آنها تبعیت کنند و به تقلیدشان باقی بمانند. با این حال، هر شخص باید دوباره از نظر مرجع تقلید جدید خود مطمئن شود.

شرایط رجوع به‌نظر مراجع دیگر

گاهی اوقات پیش می‌آید که یک شخص بخواهد در یک مسئله خاص به فتوای مرجع دیگری عمل کند. اگر در آن مسئله خاص، مرجع تقلید خودش به جای فتوای قطعی «احتیاط واجب» گفته باشد، مقلد می‌تواند در همان مسئله به فتوای مرجع دیگری که «فتوای قطعی» دارد عمل کند.

نکته: اگر مقلد از مرجعی تبعیت می‌کند، اما می‌داند که مثلا مجتهد دیگری درباره احکام خرید و فروش دارای تخصص و تجربه بالاتری است و نسبت به آن موضوع که مکلف بنا دارد در آن مسئله از او تقلید کند اعلمیت دارد، احتیاط واجب آن است که درصورت اختلاف فتوا به‌نظر فرد اعلم در آن مسئله عمل کند.

شرایط تغییر مرجع تقلید

زمانی که شخص مقلد، مرجع تقلیدی را برای خودش انتخاب کرد، تنها در ۲ حالت می‌تواند مرجع تقلید خود را تغییر بدهد که اصطلاحا به آن «عدول» گفته می‌شود.

اول: 

هر زمان که مرجع تقلید یکی از شرایط اصلی مرجعیت را مانند عدالت و یا عقل از دست بدهد، بر مکلف لازم است که اصطلاحا از او «عدول» کرده و مرجع دیگری را که نسبت به دیگران اعلم است برگزیند.

دوم: 

مرجع بعدی اعلم از مرجع اول باشد و نظرات‌شان هم درباره یک فتوا مختلف و متفاوت باشد.

نکته: 

شخص تنها به این دلیل که فتوای مرجع تقلیدش دارای سختی و دشواری است، نمی‌تواند از نظر مرجع تقلیدش عدول کند.

دانستن احکام واجب است

اعمال عبادی و یا غیرعبادی که ما مسلمانان انجام می‌دهیم باید مطابق احکام و فتوای مرجع تقلید باشد تا خدای ناکرده دچار گناه و معصیت و خطا نشویم. به همین دلیل، بر همه واجب است احکامی که مبتلا به و مورد نیاز است را یاد بگیرند. مثلا شاید همه مستطیع نباشند که به سفر حج مشرف شوند و برای همین، اگر احکام حج را ندانند تا زمان تشرف برایشان مسئله‌ای به‌وجود نمی‌آید، اما دانستن احکام خواندن نماز و اموری از این قبیل که به همه مربوط می‌شود برای مقلدان واجب است.

نکته: 

چنانچه شخصی در موضوع مبتلابه، اطلاعات شرعی کافی ندارد و در آموختن احکام نیز کوتاهی می‌کند جزو «جاهلین مقصر» خواهد بود و دچار معصیت شده است؛ مثلا شخصی که شغل او خرید و فروش است، حتما باید احکام مربوط به شغل خود را بداند و اگر در یادگیری احکام مرجع تقلید خود سهل انگاری کند معصیت کرده است.

تقلید در فروع دین

پاسخ به چند سؤال درباره احکام تقلید

آیا برای تقلید از یک مجتهد حتما باید بررسی کنیم که او رساله دارد یا نه؟ دسترسی به احکام مراجع تقلید از چه راه‌هایی امکان‌پذیر است؟

داشتن رساله توضیح المسائل از جمله شرایط مجتهد جامع‌الشرایط و مرجع تقلید بودن نیست. برای همین اگر شخصی تحقیق کرد و متوجه شد که مجتهدی نسبت به دیگران اعلم است اما رساله ندارد باید از او تقلید کند. مقلدان نیز از ۳ روش می‌توانند از فتوای مجتهدشان آگاه شوند نخست شنیدن فتوا و مسئله از خود مجتهد، دوم شنیدن از ۲نفر عادل یا یک نفر مورد اطمینان و سوم رجوع به رساله مجتهدی که از او تقلید می‌کنند.

تقلید مربوط به اصول دین است یا فروع دین؟

تقلید در اصول دین جایز نیست، چرا که این بحث اعتقادی است و باید از روی دلیل و کسب یقین به‌دست بیاید و تقلیدپذیر نیست. آنچه درباره تقلید گفته شده مربوط به فروع دین است.

اگر کسی مدتی بدون تقلید عمل کرد و بعد از سال‌ها متوجه شد که باید از یک مرجع تقلید می‌کرده، تکلیف او چیست؟

هر وقت که توجه به این مسئله پیدا کرد باید تقلید کند و پس از انتخاب مرجع تقلید، اگر اعمال انجام شده مطابق فتوای مراجع تقلیدش بوده صحیح است و اگر مغایر بوده باید آن را جبران کند.

آیا شخص غیربالغ هم لازم است که از احکام پیروی کند؟

خیر تا زمانی که یکی از نشانه‌های بلوغ در فردی تحقق پیدا نکرده، مکلف به احکام شرعی نیست.

نشانه‌های عدالت در مرجع تقلید کدام است؟

عدالت یعنی اینکه انسان همیشه تقوایی داشته باشد که مانع از ترک واجبات یا انجام محرمات شرعی شود. از این رو، عادل به شخصی گفته می‌شود که یا از روی پرهیزکاری گناهی را به‌صورت عمد انجام ندهد و یا فعل واجبی از او ترک نشود. برای اثبات و احراز عدالت در انتخاب مرجع تقلید هم حسن ظاهر کافی است.

آیا زنان می‌توانند از مرجع زن تقلید کنند؟

خیر. اگر زنی طبق شرایطی که لازم است به درجه اجتهاد رسید بر او واجب است که طبق نظر و حکم خودش عمل کند. اما دیگر زنان نمی‌توانند از او تقلید کنند و حتما باید مرجع تقلید مرد داشته باشند.

آیا هنگامی که مرجع تقلید از عبارت «جایز نیست» در مسئله‌ای استفاده کند و شخص مقلد بدان توجه نکند فعل حرامی را مرتکب شده است؟

در مقام عمل به احکام شرعی تفاوتی میان «جایز نیست» و «حرام است» وجود ندارد و مقلدان باید در این زمینه دقت نظر داشته باشند.