راهکارهای بازگشت به ریل شتاب علمی/ کاهش شتاب رشد علمی ایران به روایت آمار

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- زهرا حاجیان- رهبر معظم انقلاب شنبه هفته گذشته در دیدار بیش از هزار نفر از استادان و اعضای هیئت‌های علمی دانشگاه های سراسر کشور ، ضمن انتقاد از کاهش شتاب علمی کشور فرمودند:

"دستیابی ایران به رتبه 16 علمی جهان نتیجه تلاش‌های بی وقفه 10، 15 سال اخیر در دانشگاه ها و مراکز علمی است اما شتاب علمی شوق برانگیزی که این افتخار را نصیب ایران کرد، امروز کم شده است و مسئولان باید همّت مضاعف کنند که حرکت پیشرفت علمی از دور نیفتد و متناسب با نیاز کشور شتاب گیرد ." ایشان پیش از این نیز بارها بر ضرورت ادامه شتاب علمی کشور تاکید کرده بودند اما متاسفانه عدم چاره اندیشی مسئولان امر در این خصوص باعث شده است تا روند کاهش شتاب رشد علمی کشور همچنان ادامه پیدا کند ، تا جایی که آمار وارقام مندرج در پایگاه های استنادی علوم جهان نظیر اسکوپوس و ISI که طی سال های گذشته همواره نشان از رشد علمی کشور داشت ، اکنون از کاهش شتاب رشد علمی کشور حکایت دارد .اوایل خردادامسال نیزکبگانیان عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی ازتقدیم گزارش کاهش شتاب علمی کشوربه مقام معظم رهبری خبردادو گفت: اواخر سال گذشته از شتاب علمی کشور ارزیابی کلی داشتیم و گزارش آن را به مراجع عالیقدر نظام و مقام معظم رهبری ارائه کردیم که بر اساس این ارزیابی در حوزه تولید علم، شتاب کشور آسیب دیده است.

در رابطه با افت علمی کشور،اواخر اردیبهشت امسال نیز 4182 نفراز اعضای هیئت علمی رسمی دانشگاه هاو موسسه های آموزش عالی کشور با انتشار نامه ای خطاب به رئیس جمهور ضمن ابراز نگرانی از افت علمی کشور نسبت به تبعات آن هشدار دادند.

کاهش شتاب رشد علمی ایران به روایت آمار

در همین حال دکتر جعفر مهراد متخصص علم سنجی و بنیان گذار پایگاه استنادی علوم جهان اسلام( ISC)آخرین وضعیت تولید علم ایران را از زبان آمار برایمان تشریح می کند و می گوید : رشد علمی کشور در سال 2005 به بعدهمه ساله روند صعودی داشت به نحوی که هرسال شاهد بودیم که با تولید 2 هزار ، 3 هزارو حتی 4 هزار عنوان مقاله بر میزان تولیدات علمی کشور افزوده می شد به طوری که در سال های 2011 و2012 برای اولین بار در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام میزان تولیدات علمی ایران به 29 هزار و30هزار رسید اما در سال های اخیر نه تنها رشد علمی را شاهد نیستیم بلکه به نوعی رکود وتوقف علمی را تجربه می کنیم . طبق آخرین آماری که از میزان تولیدات علمی ایران درسال 2014ودر پایگاهISIدر دست داریم بیش از 30 هزارو 900 مقاله توسط محققان ما تولید شده، حال آن که در سال 2013 تعداد مقالات علمی تولید شده 30 هزارو 600مورد است که نشان می دهد طی یک سال تنها 300 مورد مقاله افزایش یافته است . در عین حال تعداد مقالات تولید شده ما در سال های 2011 و2012 نیز همین میزان بوده است و این به معنای رکود و یا کاهش شتاب رشد علمی کشور است. مهراد همچنین به آمار تولید علم ایران در 6 ماهه اول سال 2015 اشاره می کند ومی گوید طبق آمار تا این لحظه میزان تولیدات علمی ایران براساس پایگاه استنادی ISI،بیش از 13 هزار مدرک است. وی معتقد است مسئولان ذی ربط درحوزه علم وفناوری باید درماموریت‌های خود بازنگری وشرایطی را ایجاد کنندتا ایران شتاب علمی را که تا سال های اخیر 11 برابر شتاب تولید علم جهانی بود، دوباره احیا و به اهداف مدنظر در سیاست های کلان علم وفناوری دست پیدا کند .

عوامل کاهش شتاب علمی کشور از زبان وزیر علوم

وزیر علوم که تا حدود یک ماه قبل در اظهارات خود کاهش شتاب علمی را انکار می کرد،به تازگی براین موضوع صحه گذاشته وعوامل مختلفی از جمله تحریم های ناعادلانه در زمینه مسائل علمی را سبب ساز کاهش شیب رشد علمی کشور عنوان و ابرازامیدواری کرده است که با اتخاذ سیاست های جدید در این زمینه از جمله تحول در نظام رتبه بندی استادان ، توجه ویژه به اشتغال زایی دانشجویان و دانش آموختگان و تجهیز سخت افزاری دانشگاه‌ها ، کشور به رشد علمی بیشتری نسبت به گذشته برسد.

چه باید کرد ؟

به گفته صاحب نظران، برای برون رفت از وضعیت رکود علمی که در حال حاضر کشور با آن مواجه است باید تدابیر وبرنامه های ویژه ای اتخاذ شود که از جمله آن ها می توان به افزایش سهم پژوهش دربودجه کشور اشاره کرد. به گفته دکتر مهراد، تحقیق و توسعه نیازمند بودجه است وبدون بودجه نیز توسعه علمی اتفاق نخواهدافتاد.

دکتر هادی بیگی نژاد عضو هیئت علمی دانشگاه ملایر، اجرایی نشدن نقشه جامع علمی را دلیل کاهش شتاب علمی می داند ومی گوید : برای تحقق رشد علمی کشور نیازی به برنامه نیست چراکه برنامه را نقشه جامع علمی کشور مشخص کرده و مسئله مهم اجرای این نقشه است.

لزوم افزایش ارتباط صنعت با دانشگاه ، یکی دیگر از راهکارهایی است که کار شناسان تحقق آن را در افزایش شتاب رشد علمی موثر عنوان می کنند که در این میان ؛ وزارت خانه های صنعت و معدن، راه و شهرسازی، اقتصاد، نفت و دفاع باید نقش بسیار پر رنگ تری را ایفا کنند. همچنین تقویت ارتباطات علمی بین المللی ؛ هدایت فعالیت های پژوهشی به سمت نیازهای واقعی کشور؛ کاربردی کردن مقالات و پایان نامه ها، ایجاد مشوق ها و سازوکارهای اثربخش در ارتباط دانشگاه و صنعت، درگیر کردن استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی در طرح و پروژه های کاربردی، تصویب و تخصیص اعتبارات مالی برای طرح ها و پروژه های اساسی و دیگر فعالیت های پژوهشی ونیزتوسعه و گسترش پارک های علم و فناوری و شرکت های دانش بنیان مستقر در آن ها و... از جمله برخی اقدامات راهگشا برای توسعه علمی کشور است که پیاده سازی آن ها در بدنه علمی وپژوهشی وصنعتی کشور به احیای شتاب رشد علمی کشور منجر خواهد شد .

استفاده از نخبگان برجسته جهان در پروژه های کلان از عوامل رشدعلمی

حاجیان_ عضو شورای نخبگان کشوربابیان این که موضوع چرخش نخبگان و استفاده ازنخبگان برجسته داخلی وخارجی در پروژه های کلان کشورمی تواندبه افزایش بهره وری پژوهشی و رشدعلمی منجرشود،گفت: همان طورکه کشورهای دیگرنخبگان ما را جذب می کنند ما هم بایدبرای ورود وخروج نخبگان برنامه ریزی کنیم و از این ظرفیت هابرای رشدعلمی کشور بهره ببریم .

تقویت زنجیره ایده تا ثروت، زمینه سازافزایش شتاب رشد علمی

زهرایی-برای افزایش شتاب رشد علمی کشور ، باید زنجیره ایده تا ثروت به طور جدی شکل بگیرد و تمامی فعالیت های انجام شده در مسیر علم وفناوری به تولید ثروت ملی بینجامد .

مشاور رئیس بنیاد ملی نخبگان با بیان این مطلب افزود :حرکت در مرز های دانش باید با این هدف انجام شودکه بتوانیم برای کشور تولید ثروت کنیم . قرار نیست معادن مان را بفروشیم و به مقاله تبدیل کنیم بدون آن که این مقاله نقشی در تولید ثروت ملی داشته باشد.

افزایش بودجه پژوهش از راهکارهای مهم خروج از رکود علمی

پارسا- سرپرست سابق پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: در سیاست های کلان علم وفناوری مصوب مقام معظم رهبری ؛ سهم تحقیق وتوسعه از تولید ناخالص داخلی 4درصد اعلام شده است اما به دلیل عدم تحقق این موضوع، مقام معظم رهبری در دیدار اخیر استادان و اعضای هیئت‌های علمی دانشگاه های سراسر کشور ، مجددا این موضوع را مورد تاکید قرار دادند . دکتر جعفر مهراد با بیان این که تحقیق وتوسعه نیازمند بودجه است،افزود :بدون بودجه لازم، توسعه علمی اتفاق نخواهد افتاد .

مسئولان چاره ای بیندیشند

دکترجعفرمهراد(بنیان گذار پایگاه استنادی علوم جهان اسلام)- بحث رشد تولید علم در اسناد بالادستی کشور اعم از سند چشم انداز20ساله ؛ نقشه جامع علمی وسیاست های کلی علم وفناوری مورد تاکید قرار گرفته است . براین اساس ایران باید در منطقه جنوب غرب آسیادر عرصه تولید علم وفناوری واقتصاد رتبه اول را احراز کند .

به علاوه مقام معظم رهبری نیز بارها افزایش رشد شتاب علمی کشور وحفظ آن را از مسئولان ذی ربط خواستار شده اند .امروز درشرایطی که دانشگاه ها ومراکز پژوهش و فناوری کشوربا جدیت تمام تلاش می کنندکه ایران در عرصه های علمی بین المللی بیش از پیش مطرح شود، سیاست های حاکم برنظام علمی وآموزشی کشور مغایربا این جهت گیری است.

بنده به عنوان یک متخصص علم سنجی وقتی به تحلیل استنادی تولیدات علمی ایران طی 5 سال گذشته نگاه می کنم، تفاوت های آشکاری رادرنگاه سیاست گذاران وبرنامه ریزان آموزش عالی نسبت به این موضوع با اهمیت می بینم .

درسال های گذشته به ویژه در بازه زمانی سال 2005 به بعددر همه سال ها شاهد بودیم که با تولید حجم بالایی از مقالات علمی ، بر میزان تولیدات علمی کشور و به تبع آن ارتقای جایگاه علمی کشور افزوده می شد اما در سال های اخیر نه تنها رشد علمی را شاهد نیستیم بلکه به نوعی رکود وتوقف علمی را تجربه می کنیم که دلایل مختلفی ازجمله عدم سرمایه گذاری مناسب در عرصه علم وفناوری ، نبود سیاست گذاری قوی وبرنامه ریزی منسجم برای حفظ شیب رشد علمی ونهضت تولید علم کشور ؛ بی توجهی محققان به انتشار مقالات علمی خود به زبان انگلیسی در نشریات معتبر بین المللی و به تبع آن راه نیافتن مقالات به نشریات معتبر جهانی ، بی توجهی به موضوع بین المللی سازی آموزش عالی و جذب دانشجویان بین المللی، در کاهش این رشد و ایجاد رکود علمی در کشور موثر بوده است .

در چنین شرایطی ضرورت دارد به منظور اصلاح وضع موجود و تحقق منویات مقام معظم رهبری ، وزارت خانه‌های علوم و بهداشت و به طور کلی مسئولان ذی ربط در حوزه علم وفناوری نسبت به اصلاح این وضعیت توجه جدی نشان دهند و با بازنگری ماموریت های خود ،سیاست ها را از نو پیاده سازی کنندو برنامه ریزی ها به گونه ای انجام شود تا شتاب تولید علم کشور که تا سال های اخیر 11 برابر شتاب تولید علم جهانی بود، دوباره احیا و دستیابی به قله های علم وفناوری مطابق اهداف پیش بینی شده در سیاست‌های کلان علم وفناوری و اسناد بالادستی محقق شود .

افزایش بهره وری پژوهشی عامل حفظ شتاب رشدعلمی کشور

پارسا- عضو شورای نخبگان کشور باتشریح عوامل موثر در حفظ شتاب رشد علمی کشور گفت : وقتی صحبت از افت علمی می کنیم به طور قطع عوامل مختلفی در بروز آن دخیل است و طبیعتا برای برون رفت ازاین مسئله نیزباید عوامل مختلفی لحاظ شود که این عوامل عبارت است از افزایش بهره وری پژوهشی ، ارتقای دانش و رقابت پذیری.

دکتر جمال الدینی افزود : افزایش بهره وری پژوهشی نیازمندایجادسازوکارهای متعددی است که یکی از آن ها جهت دهی به پژوهش است به نحوی که پژوهش ها در کشور بایدبراساس اولویت ها انجام گیرد و اولویت ها نیز براساس نیازهای واقعی جامعه باشد.وی حذف دیوارهای فیزیکی بین مراکز تحقیقاتی موجود وشبکه های آزمایشگاهی به منظور فراهم کردن امکان استفاده بهینه از تجهیزات ومنابع موجود را ازدیگر عوامل موثر در بهره وری پژوهشی و رشد علمی کشور عنوان کردوگفت :براین اساس زمینه استفاده از این منابع بایدبرای محققان در سراسر کشور فراهم شود.وی ماموریت محور کردن دانشگاه ها و مراکز پژوهشی وتحقیقاتی را از دیگر عوامل موثر در رشد علمی وافزایش بهره وری پژوهشی عنوان کرد . این عضو هیئت علمی دانشگاه با بیان این که در حال حاضر متاسفانه درصد بالایی از دانشگاه های ما ماموریت محور نیستند، تصریح کرد :بالطبع با ماموریت محور کردن دانشگاه ها امکانات پژوهشی به صورت هدفمند وبرای استفاده خاص هدایت می شود .به گفته جمال الدینی، تقویت ارتباطات علمی بین المللی نیز یکی دیگر از راهکارها و الزامات افزایش شتاب رشد علمی کشوراست . وی با بیان این که باید منافع بخش خصوصی را در پژوهش لحاظ کنیم، تصریح کرد : اگر بخش خصوصی بداند که با پژوهش می تواند نیاز های خود را با هزینه کمتر برطرف کند به طور قطع از پژوهش استقبال خواهد کرد، بنابراین بایدزمینه ای ایجاد کنیم تا فعالیت های پژوهشی ما بر مبنای سفارش کار بخش خصوصی انجام شود. در این صورت می توانیم با حمایت بخش خصوصی آموزش وپژوهش را توسعه دهیم ضمن آن که در این صورت درصد قابل توجهی از پژوهش های ما به جای این که صرفا به تولید مقاله منجر شود ،در دل صنعت می نشینددر واقع پژوهش در چارچوب واحد های تحقیق وتوسعه به رونق صنعت منجر می شود که از آن می توان به صنعت دانش بنیان تعبیر کرد و در نهایت نیز با تولید ثروت از پژوهش می توانیم به تکمیل این زنجیره وافزایش شتاب رشد علمی کشور کمک کنیم .