سمندر از سین‌های سفره هفت‌سین نیست

پايگاه خبري تحليلي «پارس»- سمندر کوهستانی کایزر موسوم به سمندر کوهستانی لرستان یا سمندر امپراتور، گونه‌ای بشدت در معرض خطر انقراض و بومی ایران است که جمعیت باقیمانده آن در طبیعت قاعدتا کمتر از 5000 فرد است.

 
به گزارش پايگاه خبري تحليلي «پارس»، متاسفانه هر سال بویژه در اواخر فصل زمستان و با نزدیک شدن عید، صدها سمندر هنگام خرید و فروش غیرقانونی آن هم فقط به علت باور عده ای که زیبایی آنها را تکمیل کننده سفره های هفت سین خود می دانند، تلف می شوند. آمارهای رسمی و غیررسمی می گوید خرید و فروش غیرقانونی این گونه در حدی آسیب زاست که امکان بقای آن را در آینده بشدت زیر سوال برده است، اما اهمیت این موضوع چیست؟ ساده ترین پاسخ این است که امکان بقای این گونه منحصربه فرد در حال حاضر در دستان ماست. فراموش نکنیم که این گونه از نظر پراکنش جهانی فقط در ایران و در بخش کوچکی از استان های خوزستان و لرستان زیست می کند و در سال های گذشته با جدا کردن جمعیت قابل توجهی از سمندر لرستانی از زیستگاهش به قصد فروش، نسل این جانور متحمل آسیب های غیرقابل جبرانی شده است. ادامه روند کنونی می تواند انقراض این گونه و بالطبع محرومیت نسل های آینده را از دیدن یکی از منحصربه فردترین گنجینه های ملی کشور به دنبال داشته باشد.

یک ثبت اتفاقی
روایت چگونگی کشف و شناسایی این گونه در نوع خود جالب است: ای دابلیو کایزر، جانورشناس دانمارکی بود که از طرف موزه و دانشگاه کپنهاگ هشتم اردیبهشت 1316 به ایران آمد و وارد منطقه شهبازان شد. هدف این محقق احتمالا مطالعه روی مهره دارانی مثل ماهی ها بوده و به همین علت نیز از مناطق متعددی از جمله شهبازان بازدید کرده است. ثبت این دوزیست خاص توسط وی به احتمال زیاد کاملا اتفاقی بوده است. کایزر نمونه خود را با نام سمندر کوهستانی آذربایجان به موزه کپنهاگ منتقل کرد. این نمونه مدت ها در موزه باقی ماند تا این که سال 1331، کارل پترسون اشمیت از طرف موزه میشیگان به دانمارک رفت و در حین مطالعات خود به نمونه های مشکوکی از جمله این مورد خاص برخورد کرد. حاصل مطالعات اشمیت، ثبت سه گونه جدید از جمله وزغ لرستانی، یک نمونه مارمولک تحت عنوان گِکوی روزگرد و در نهایت همین گونه سمندر بود که به افتخار کاشف آن به ثبت رسید.

گونه ای با ویژگی های متمایز
سمندرها از گروه دوزیستان دم دار به شمار می آیند. از آنجا که دوزیستان بخشی از زندگی خود را در آب و بخشی را در خشکی سپری می کنند لذا می توانند منبع غذایی ایده آلی برای بسیاری از جانوران باشند. تحقیقات نشان می دهد که سمندرهای کوهستانی کایزر برخلاف دیگر خویشاوندان نزدیک خود کمتر در رودخانه ها و بیشتر نزدیک آبشارها زندگی می کنند. باربد صفایی مهرو، مدیر پروژه آموزش و مشارکت مردم محلی در زمینه حفاظت از سمندر کوهستانی کایزر که در حال حاضر با حمایت دفتر برنامه کمک های کوچک سازمان ملل (اس جی پی) در ایران اجرا می شود، از پژوهشگرانی است که مدت هاست روی مطلوبیت زیستگاه این گونه مطالعه می کند. صفایی در توضیح این که چگونه می توان مطلوبیت زیستگاه را برای چنین گونه نادری ارزیابی کرد به خبرنگار جام جم گفت: «این کار معمولا با استفاده از روش هایی مانند رتبه بندی زیستگاه انجام می شود. تحقیقات ما نشان می دهد از آنجا که سرشاخه های رودخانه ها اغلب آب خنک تری دارند و شدت جریان در آنها از رودخانه های اصلی کمتر است؛ لذا این گونه نیز گرایش بیشتری به سمت آنها دارد. از سوی دیگر سرشاخه ها، زیستگاه یکسری حشرات بوده و شکار تحت این شرایط برای سمندرها راحت تر است. شکار کردن در رودخانه برای موجود تا این اندازه کوچک معمولا کار بسیار سختی است، مضاف بر این که سمندرها مثل قورباغه ها براحتی شنا نمی کنند، زیرا پاهای پره دار ندارند. سمندرها کلا شناگران قابلی نیستند و نمی توانند در رودخانه های با جریان زیاد مهارت کافی از خود نشان دهند. حتی اگر سمندرها چنین قابلیتی هم داشتند، باز مشکل دیگری سر راه آنها وجود داشت و آن هم این که تخم ها و لاروهای آنها در جریان های سریع آبی از بین می رود. در مجموع شرایط مطلوب برای سمندرها مکانی با دبی پایین، آب خنک و شفاف، واجد ارگانیسم های کوچک برای تغذیه و سایه گیر است. علاوه بر این شاهد بودیم که نزدیک به 80 درصد زیستگاه های سمندر کوهستانی کایزر پوشش جنگلی داشته و این یعنی سایه نیز در مطلوبیت زیستگاه آنها نقش اساسی دارد. در مجموع زیستگاه هایی با پوشش جنگلی بلوط را می توان یکی از مطلوبیت های قطعی برای این گونه به حساب آورد.»

اهمیت سمندر کوهستانی کایزر
کارشناسان بر این باورند که حفاظت از این گونه به طور قطع می تواند منافعی برای دیگر گونه ها از جمله گونه های گیاهی داشته باشد؛ لذا معرفی سمندر کوهستانی کایزر به عنوان یک گونه پرچم (گونه ای که حفاظت از آن بتواند به حفظ سایر گونه ها منجر شود) مدت هاست از سوی پژوهشگران فعال در این عرصه مطرح شده است. صفایی در این زمینه گفت: «این گونه به واسطه پراکنش در منطقه ای از زاگرس که گونه های بسیار خاصی هم دارد، می تواند گونه هایی مانند سنجاب و ماهی ها را زیرمجموعه قرار داده و امکان حفاظت از آنها را فراهم کند.»

مخاطرات حذف گونه از طبیعت
بزرگ ترین تهدید حیات سمندرها در ایران جدا کردن آنها از زیستگاه هایشان به منظور فروش است. در این شرایط طبیعتا مسائل حفاظتی بیش از پیش باید جدی گرفته شود، اما حفاظت از یک گونه در عین حال مستلزم تعیین پراکنش و فاکتورهای مطلوبیت زیستگاه نیز است. حال پرسش اینجاست که چرا چنین اطلاعاتی برای حفاظت از یک گونه اهمیت دارد؟ صفایی در پاسخ به این پرسش خبرنگار جام جم گفت: «ما گاهی با احتمال خالی شدن زیستگاه ها مواجه هستیم. زیستگاه های خالی شده از سمندر مناطقی است که می توانند در زمان رهاسازی افراد به اسارت گرفته شده و مورد استفاده قرار گیرند. بنابراین قاعده، زیستگاه هایی که سمندرهای خود را از دست داده برای رهاسازی به مراتب بهتر از زیستگاه هایی است که خود سمندر دارد. زیرا ممکن است سمندرهایی که مجددا آزادسازی می شوند، بیماری هایی را با خود همراه داشته باشند و دیگر افراد زیستگاه را نیز آلوده کنند. ما جمعیت های ایزوله را در دره هایی ثبت کرده ایم که فاصله آنها با جمعیت بعدی در حد چند کیلومتر بوده اما هنوز دقیقا نمی دانیم این شرایط از چه زمانی ایجاد شده یا این که آیا انشقاق ژنتیکی بین جمعیت ها رخ داده یا خیر.

فقدان اطلاعات از وضعیت ژنتیکی از این نظر مهم است که نمی دانیم سمندرهایی که به اسارت گرفته می شوند و به شهرهایی مثل تهران می آیند، آیا اساسا صلاح است که در بعضی زیستگاه های اصلی رهاسازی شوند؟ از طرف دیگر آیا زیستگاه ظرفیت تحمل این تعداد جمعیت جدید را دارد؟ سوال دیگری که پیش می آید، این که با توجه به انتقال اکثر سمندرهای قاچاق شده به آکواریوم ها، آیا انگل ماهی ها به آنها منتقل می شود؟ در اینجا باز هم با نبود اطلاعات مواجه هستیم، اگر چنین باشد باید انتظار داشت با ورود سمندر به زیستگاه اصلی، زیستگاه نیز به نوعی آلوده شود.»

سمندرها تحت پوشش قوانین
سمندر کوهستانی کایزر سال 2010 (1389 ه.ش) و با پیگیری سازمان حفاظت محیط زیست و دفتر حیات وحش بخش خزندگان و دوزیستان، وارد ضمیمه یکم کنوانسیون تجارت گونه های گیاهی و جانوری در خطر انقراض (سایتیس) شد. این گونه هفدهمین دوزیستی است که در ضمیمه یکم قرار دارد و این مساله بخوبی اهمیت مبارزه با تجارت و فروش غیرقانونی آن را مشخص می کند. صفایی در خاتمه یادآور شد: «این گونه با توجه به مناطقی که تاکنون در آنها یافت شده، موجود زیرکی است، اما هنوز سطح دانش ما در مورد آن بسیار کم است. ارزش این گونه فقط زمانی حفظ می شود که در زیستگاه طبیعی اش و نه در سفره های هفت سین دیده شود. سمندر کوهستانی کایزر را می توان در زیستگاه هایی بسیار زیبا و متفاوت دید، زیستگاه هایی که به نوعی تمثیلی از بهشت در ذهن هستند و اگر ما می خواهیم سمندرها را حتی یک بار ببینیم، بهتر است در همان زیستگاه ها و در اوج ببینیم؛ نه در ظرف ها و آکواریوم های کوچک و بی هویت. توصیه کارشناسان این است که به جای جدا کردن سمندر از طبیعت نمادی از سمندر را به عنوان یک گونه بومی کشورمان در خانه داشته باشیم. یادمان باشد که سمندر در سفره هفت سین ایرانیان جای ندارد.»

فرناز حیدری