«جعفرخان از فرنگ برگشته»، اجرایی سالم و اصیل است

در دهمین نشست نقد صحنه، تئا‌تر «جعفرخان از فرنگ برگشته» نوشته حسن مقدم به کارگردانی رحمت امینی مورد بررسی قرار گرفت و مخاطبان نیز با مهمانان این نشست به گفت‌و‌گو پرداختند.

در ابتدا بهزاد صدیقی، نمایشنامه‌نویس و دبیر نقد صحنه، درباره حسن مقدم، نویسنده نمایش‌نامه جعفرخان از فرنگ برگشته گفت: نمایشنامه جعفر خان از متون مهم و شاخص ادبیات نمایشی نسل اول نمایشنامه‌نویسی است که به شیوه نمایشنامه‌نویسی غربی نوشته شده. حسن مقدم، ذبیح بهروز و کمال الوزاره محمودی و چند تن دیگر از نمایشنامه‌نویسان آن دوره با دغدغه‌مندی در نگارش نمایشنامه‌نویسی به شیوه غربی اما بهره‌گیری از موضوعات جامعه خود و نیز به کار گیری برخی از شیوه‌های نمایش ایرانی تلاش کردند خود را به عنوان نمایشنامه‌نویسان دورهٔ اول اثبات کنند.

وی در ادامه یادآورشد: بدون شک کوشش‌های نمایشنامه‌نویسی این نمایشنامه‌نویسان سبب شد هم تئا‌تر به صورت جدی در فرهنگ و هنر ایران جای باز کند و هم تلاش‌های نمایشنامه‌نویسی نسل بعد از آنان تا نسل‌های بعدی و نمایشنامه‌نویسی دورهٔ معاصر ادامه داشته باشد.

صدیقی سپس در خصوص اجرای این نمایش توسط رحمت امینی گفت: به نظرم این اجرا یک بار دیگر این فرصت را فراهم آورد تا هم مخاطبان حرفه‌ای شاهد دیده شدن این متن باشند و هم نسل جوان و دانشجو با این متن آشنایی لازم را پیدا کنند. اجرای نمایش جعفرخان... و اجرای نمایش نامهٔ جیجیک علیشاه نوشتهٔ ذبیح بهروز توسط رحمت امینی نشان می‌دهد که او با دغدغه‌مندی به سراغ این متون رفته و بر آن است یک بار دیگر اجرای این متون را به محک درآورد و پیشینهٔ غنی تئا‌تر و نمایشنامه‌نویسی‌مان را یادآوری کند.

در ادامهٔ این نشست رحمت امینی، کارگردان این اثر ضمن سپاس از برگزارکنندگان این اثر در فرهنگسرای ارسباران و تشکر دبیر سلسله نشست‌های نقد صحنه که به طور مداوم چراغ نقد صحنه را روشن نگه می‌دارد، درباره چگونگی اجرای متن جعفرخان... گفت: برای اجرای این متن دو گونه می‌شود برخورد کرد یا وفادارانه این نمایشنامه را به اجرا درآورد با به صورت بازنویسی. ابتدا قرار بود این متن را با چند تن از نمایشنامه‌نویسان مثل خانم نغمه ثمینی، حسین کیانی و کوروش نریمانی بازنویسی کنیم که به دلیل زمان اجرایی که برای ایام نوروز در نظر گرفته شده بود، فرصت لازم و کافی برای این کار نداشتیم و به همین دلیل و بدون حذف و اضافه کرن به متن و وفادار به نمایشنامه اصلی این اثر را در گروه تمرین و کارکردیم و به اجرا رساندیم که خوشبختانه با حضور بیشتر تماشاگران و ارتباط خوب با تماشاگر به این اندازه از استقبال رسیدیم.

امینی سپس اضافه کرد: در مورد درک هر متن به نظرم نمایشنامه‌خوانی آن اثر در جمع متخصصان تئا‌تر و مخاطبان حرفه‌ای تئا‌تر است. چون در نمایشنامه‌خوانی می‌توانیم به نقاط ضعف و قوت متن نمایشنامه پی ببریم و این کار کمک به تمرین نمایش می‌کند. از طرفی متن ممکن است پیچیدگی‌های خاصی نداشته باشد یا نویسنده نخواسته چنین کاری کند یعنی اثرش را پیچیده کند اما با نمایشنامه‌خوانی می‌توانیم متوجه پیچیدگی‌های متن و مشکلات آن شویم. به همین دلیل پیش از اجرا و تمرینات اولیه، این متن را در زمستان ۹۷ در موزهٔ حسن مقدم نمایشنامه‌خوانی کردیم و به مسائل متن و دشواری‌های اجرای آن پی بردیم.

این استاد دانشگاه هم چنین با اشاره به تراژدی‌نویسی یونان باستان برای شخصیت‌های بالادست جامعه گفت: در کمدی جعفرخان... مخاطبان وضعیت خودشان را دیدند چنان که امروز به نوعی دیگر این وضعیت در جامعه دیده می‌شود. این نمایشنامه تمثیلی از وضعیت جامعه ایران است. جامعه‌ای که جعفرخان‌های دیگری آمدند و همچنان دچار تضادهایی هستند.

وی در خصوص تغییرات این متن در اجرا ی نمایش گفت: تغییرات این متن خیلی جزئی بود. به عنوان مثال مشت اکبر تبدیل به کاراکتر سیاه نمایش ایرانی شده اما دیگر سیاه نیست یا شخصیت فرامرز با شیطنت‌هایش دیگران را اذیت می‌کرد. البته همهٔ تلاش‌مان در اجرای این متن این بود که متن را با وفاداریی متن صورت اصلی اجرا کنیم و در اجرا به سمت لودگی نرویم.

پس از صحبت‌های رحمت امینی، علی‌رضا نراقی، منتقد این نشست، در ابتدا در خصوص زندگی و آثار حسن مقدم گفت: به نظرم توجه به شخصیت و زندگی حسن مقدم راهنمای خوبی برای شناخت بهتر متن جعفرخان... و دغدغه‌ای که در این متن دیده می‌شود، است. حسن مقدم به همراه اولین نمایشامه‌نویسان ایران هم چون آخوندزاده، میرزا آقا تبریزی و مویدالممالک فکری ارشاد یک ویژگی و دغدغه مشترکی دارد و آن هم دغدغه‌های اجتماعی و روشنفکری است که به مسائل سیاسی اجتماعی ایران مربوط می‌شود.

نراقی در ادامه با اشاره به زندگی‌نامه و نامه‌های خانوادگی حسن مقدم به ویژه نامه‌هایی که او به برادرش می‌نویسد، گفت: در این نامه‌ها نوعی جدا افتادگی او از جامعه و تنهایی‌اش را در برابر جامعه‌ای که نمی‌تواند او را درک کند، می‌بینیم. از فقر و فاصلهٔ طبقاتی گسترده جامعه تا تضاد سنت و مدرنیته و اینکه رسالت مهمی به عنوان فرزندانی از پدران مدیر و مسئولی که در این شهر دارند، در این نامه‌ها سخن گفته است.

این منتقد هم چنین افزود: سویهٔ انتقادی نمایش نامهٔ جعفر خان... جامعهٔ ایران است. و شخصیت نویسنده هم چون شخصیت جوان جعفرخان در این جامعه درک نمی‌شود. جدا از اینکه شخصیت جعفرخان در این نمایش نامه در برابر حجم وسیعی از خرافه‌ها قرار می‌گیرد و نویسنده مسائل خرافه پرستی را مطرح و نقد می‌کند، این نمایشنامه نویسنده‌اش را به عنوان نمایشنامه‌نویس مدرنی نشان می‌دهد که سویهٔ انتقادی هم به سنت‌های ایران دارد.

نراقی با اشاره به زنانه بودن نمایشنامه جعفرخان از فرنگ برگشته، یادآورشد: نمایشنامه جعفرخان به دلیل تصویر زنانه‌ای که در آن ساخته و ارائه می‌شود، نمایشنامه زنانه‌ای است. مادر جعفرخان که در مقابل جعفرخان است و به عنوان مرکز ثقلی است که با او تضاد دارد و بقیه شخصیت‌ها هم چون زینت و مش اکبر و دایی جان همه از مادر جعفرخان تبعیت می‌کنند. به این ترتیب این نمایشنامه به عنوان نمایشنامه زنانه‌ای دیده می‌شود.

داوود فتحعلی بیگی، کارگردان، نویسنده و پژوهشگر در ادامهٔ این نشست در ابتدای سخنان خود با اشاره به اینکه یکی از نکات مثبت اجرای نمایش جعفرخان... این است که آقای امینی همهٔ عواملش را از دانشجویان و دانش‌آموختگان تئا‌تر انتخاب کرده و البته سیستم آموزش دانشگاهی در پرورش دانشجویان تئا‌تر اشکال دارد، گفت: انتخاب این متن برای اجرا دارای اهمیت است چون امروزه مسئله‌ای را که در نمایشنامه مطرح می‌شود، هنوز در جامعه امروزی می‌بینیم. شاید افرادی که امروزه از فرنگ برمی‌گردند هم چون جعفرخان دارای چنین تغییرات شخصیتی نشده باشند اما نوعی خود باختگی هویتی در شخصیت آنان دیده می‌شود.

این استاد و پژوهشگر تئا‌تر هم چنین با یادآوری ایرانی بازی حسن مقدم و نیش و کنایه‌هایی که در این اثرش به مسائل سنت و مدرنیته و هم جامعه فرنگی و هم جامعه ایرانی می‌زند، در خصوص زبان کمدی در نمایش گفت: اساسا نمایش کمدی یا مضحکه یا نمایش شادی‌آور دارای دستور زبان است و این مسئله حائز اهمیت است. هم کمدی حرکت، هم کمدی کلام و هم کمدی موقعیت دستور زبان دارند و رسیدن به این تئا‌تر یا این نوع کمدی به تمرین و ممارست و مطالعات نیاز دارد.

فتحعلی بیگی در بخش دیگری از سخنان خود درباره تئاترهای کمدی شبانه و آزاد و نخستین مقاله‌ای که پس از مطالعه و تحقیقات زیادی درباره کمدی ایرانی و نمایش‌های شادی آور در سال ۶۳ نوشته بود، گفت: من با دیدن و شنیدن آثار زیادی از نمایش‌های سیاه بازی متوجه شدم که شخصیت سیاه و این نوع نمایش‌ها چه چیزی را می‌گویند و به چه چیزی می‌خندند؟ بعد متوجه شدم که این‌ها با دستور زبان نانوشته که با کسب تجربه این دستور زبان به دست آمده، به این کمدی دست پیدا کرده‌اند.

وی سپس اضافه کرد: به نظرم رحمت امینی به مرزهایی از این نوع کمدی رسیده است که کمی پخته شده و صیقل خورده و لحظاتی از این کمدی در این اثر دیده می‌شد. اجرای نمایش جعفرخان... پس از اجرای جیجک علیشاه نشان می‌دهد که کارگردان چند قدم جلو‌تر رفته و امیدوارکننده است که اگر ادامه پیدا کند و در این عرصه مستمر باشد، به پختگی‌هایی هم برسد.

در ادامه نیز علی‌رضا نراقی گفت: نمایش جعفرخان اجرای ساده‌ای دارد. چون نمایشنامه خیلی ساده نوشته شده و در نمایشنامه، انتقال داستان به سرعت و مسئله نمایشنامه به درستی و سادگی به مخاطب عرضه می‌شود و به نظرم این نمایش از این نظر پیشرو است.

این منتقد در پایان سخنان خود گفت: بدون تعارف می‌گویم اجرای نمایش جعفرخان... به دلیل وفادارای به متن اصلی و بن‌مایه آنکه در آن سادگی رعایت شده، اجرایی سالم و اصیل است. میزانسن‌ها خیلی ساده است و یه همین دلیل می‌توان گفت اجرای دانشگاهی است و تکنیک‌هایی در این نوع آثار دانشگاهی دیده می‌شود که خیلی خوب مسائل آن انتقال‌پذیر است. از طرفی چون در میزانسن و در منتقل کردن جوهرهٔ متن کارش را درست انجام می‌دهد، اجرایی اصیل است. می‌شود گفت متن جعفرخان بدون تغییر خاصی در اجرا قوام بیشتری پیدا کرده و شخصین مش اکبر در اتباط با مادر جعفرخان به عنوان همدم او اندکی نقش بیشتر و اضافه‌ای پیدا کرده است.

بهزاد صدیقی در پایان این نشست درباره اجرای این نمایش گفت: چنان که در یادداشت اخیرم درباره این متن نوشتم و منتشر کردم، ضمن انتخاب متنی درخور و مهم از نمایشنامه‌های دوره نخست نمایشنامه‌نویسی معاصر ایران توسط کارگردان و انتخاب بازیگرانی جوان که هدایت شده دست به اجرای نقش‌های خود می‌زنند و عموما اغلب بازیگران راحت و روان نقش آفرینی می‌کنند و بازی‌هایی که بدون شلنگ تخته اندازی در صحنه سنگلج دیده می‌شود، به نظرم تماشاگر با اجرای نمایشی ساده و صمیمی روبه رو می‌شود و همین هم موجب اقبال و توجه تماشاگران به اثر می‌شود که امیدوارم برای نمایش‌های این چنینی تداوم بیایبد.

در پایان این نشست پس از گفت‌و‌گوی بازیگران با کار‌شناسان این نشست، لوح تقدیری از طرف مدیریت فرهنگی هنری منطقه سه و فرهنگسرای ارسباران به هر یک از مدعوین این نشست اهدا شد.

سلسله نشست‌های نقد صحنه توسط باشگاه تئا‌تر فرهنگسرای ارسباران با همکاری موسسه افرامانا با هدف نقد و بررسی نمایش‌های در حال اجرای تهران، هر ماه در فرهنگسرای ارسباران برگزار می‌شود.