آثار عطار نیشابوری، آینه تمام نما از معناگرایی عرفانی

تمدن و فرهنگ غنی ایران بستر پرورش و شکوفایی فرهیختگان و ادیبانی برجسته است که هر کدام نقشی تاثیرگذار در رشد و تعالی علمی و فرهنگی این دیار کهن و جهان داشته اند. عطار نیشابوری عارف و شاعر نامدار ایرانی نیز یکی از مفاخر شعر و ادب فارسی به شمار می رود که در کدکن نیشابور دیده به جهان گشود و همچون پدرش به پیشه عطاری روی آورد اما پس از مدتی به واسطه تحول روحی به سیر، سلوک و عرفان تمایل یافت و اینگونه شاعر و عارفی بنام در تاریخ این مرز وبوم شد.

عطار نیشابوری با اندیشه پویای خویش، غزل های عرفانی را بدون پایبندی به هرگونه صنعت ادبی سرود و با بهره بردن از تمثیل ها و حکایت های گوناگون، ادبیاتی نمادین را بنا نهاد که در آن با مطالبی ساده، ارزش های عرفانی را برای مخاطبان خویش بازگو می کرد.

این غزلسرای بزرگ ایرانی در پی یافتن حقیقت، هفت وادی عشق را پشت سر گذاشت و با وارد ساختن مفاهیم جدید به عرصه ادبیات، مسیر حق را به مردم آن عصر باز نمایاند و این گونه پس از عمری تلاش در وادی شعر و ادب در هنگامه حمله مغولان به نیشابور کشته شد و به دیار حق شتافت.

در همین راستا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا با «محمد اسماعیل شفیع پور فومنی» استاد ادبیات فارسی، زبان شناسی و مبانی هنر در دانشگاه علامه طباطبایی و دانشگاه سوره گفت وگویی را انجام داده است که در ادامه می خوانیم.

** منطق الطیر؛ برجسته‌ترین اثر، عطار نیشابوری
منطق الطیر را به عنوان برجسته‌ترین اثر عطار نیشابوری می توان نام برد. اسرار نامه، الهی نامه، حیدرنامه و مصیبت نامه از دیگر نوشته های این شاعر پرآوازه است. عطار نیشابوری را باید از سروده ها، غزلیات و رباعیاتش شناخت. به طور تقریبی بیشتر غزلیات وی عرفانی هستند و به لحاظ سبک شناسی، در شعرهایش سه نوع سبک عاشقانه، عرفانی و قلندرانه وجود دارد و برای دریافتن مفهوم آنها می‌بایست که به تاریخ ادبیات این دوره پرداخته شود.

موتور محرکه در سبک های ادبی، مسایل و حوادث تاریخی و اجتماعی آن عصر است و سبک های شعری ایران را برپایه رویدادهای تاریخی باید به چهار دسته خراسانی، عراقی، هندی و سبک دوره بازگشت تقسیم کرد. در سبک عراقی به دلیل حمله مغولان و آزرده خاطر شدن ایرانیان از این یورش، مردم به شنیدن سخنان آرام بخش، عرفانی و امور اخروی نیاز بیشتری احساس می کنند و همین امر بر نوع گویش و سبک تاثیر می گذارد، از طرفی دیگر سروده های شاعران سده 6، مسایل شرعی و عرفانی را دربرمی گیرد. سنایی، خاقانی و نظامی از جمله مشهورترین شاعرانی به شمار می روند که شعرهای اخلاقی و معنوی سروده و به مرور زمان این شعرها رنگ عرفانی به خود گرفته اند و به یکباره از دنیا و مادیات فاصله می‌گیرند. شعرهای عرفانی و تصوف در این دوره فزونی می یابد این سبک از سنایی شروع شد و سپس به ترتیب در سروده های اوحدی، عطار نیشابوری و مولانا دیده می شود.

** اشعار عطار نیشابوری، آینه ای تمام نما از شعر قلندرانه
شعر قلندرانه، جزیی از شعر غزل عرفانی به شمار می رود و به معنای بیان ضد ارزش های دنیوی و به دنبال بدنامی رفتن است و شاعر در این گونه ادبیات، ظواهر شریعت را به هیچ می انگارد و این شعر باور صوفیان ملامتگر را دربرمی گیرد، صوفیان ملامتگر درسده پنجم و ششم به منظور مخالفت با رواج مدح سرایی، ریاکاری و ظاهرسازی ها به دلیل استیلای مغولان و زوال خوارزمشاهیان سنت ملامتیان را بنا نهادند که بعدها این سنت ها به فرقه ای بدل شد. در دوره عطار شعرهای ملامتی و قلندرانه بسیار رواج یافت و آثار این شاعر آینه ای تمام نما از این سبک و دیوان و مجموعه اشعار او شعرهایی در این قالب را در برمی گیرد که این سبک در زمان عطار به کمال خود می رسد.

**عطار نیشابوری و الهام از سنایی
عطار نیشابوری بیشتر مضامین خود را از سنایی گرفته اما نگاهی به تمامی شاعران پیش از خود نیز داشته است، به عنوان مثال مبانی غزلی وی بی شباهت به غزل های انوری نیست و می توان گفت که او در شعرهایش از بسیاری شاعران الهام می گیرد.

**خرقه پوشی عطار نیشابوری
عطار نیشابوری که همچون پدرش به پیشه عطاری مشغول بود در رویارویی با مشکلات و فقر مردم به درویش مسلکان پیوست و خرقه پوشی را از آن دوره آغاز کرد و شاعر معنا شد. پختگی و مفاهیمی که در شعرهای او دیده می شود نشان از آن دارد که این شاعر داستان ها را خوب درک کرده است و از ظواهر امر گذشته تا بتواند به این پختگی و کمال برسد. به لحاظ سبک شناسی 2 نکته ظریف که در دانشگاه ها بر آن تاکید می شود استفاده از تمثیل و نماد در آثار عطار نیشابوری به شمار می رود. او در سروده هایش، معنا را در برابر لفظ قرار می دهد. به کارگیری نماد به معنای کاربرد واژه ها و لفظ های خاص و تمثیل به مفهوم استفاده از داستان است. عطار در کتاب منطق الطیر خود و در داستان هُدهُد و میقات که به صورت تمثیلی مطرح می شود شخصیت انسان ها را در قالب مرغان بیان می کند و به شخصیت شناسی جامعه می پردازد.

** نماد و تمثیل؛ مقدمه کاربرد کنایه و ایهام در شعر
حمله مغولان در دوره عطار سبب شد تا شعر از حالت لفظ به مدیحه سرایی سقوط کند و با اوج گرفتن شعر معنا و ورود سمبل و تمثیل به ادبیات که تاکتیکی بیانی به شمار می رفت، معانی حفظ شدند چراکه اگر حقیقت را به صورت آشکار بیان می شد، شاعران در معرض خطر قرار می گرفتند که این امر خود نوعی حفاظت از معانی و مضامین نغز ایرانی بود و این امر مقدمه ای بر استفاده از کنایه و ایهام به خصوص در آثار حافظ شد و وی با خلاقیت بیشتر، تلاش داشت تا از طریق شبیه سازی تمثیل گونه و سمبلیک به الفاظ عمق و معنا ببخشد و بدین وسیله شاعران می توانستند با پنهان کردن و گویش رمزآلود، معانی شعرها را حفظ کنند. بنابراین با افزایش اختناق در جامعه، ادبیات پیچیده‌تر شد. به همین دلیل سبک عراقی از این نظر بسیار پیچیده و دارای عمق است.

رسانه های مختلف از جمله صدا و سیما در ارتباط با شناخت و کاربرد، سبک های ادبی کوتاهی کرده اند در حالی که اهالی رسانه با استفاده از این آثار قادر خواهند بود به واژه ها عمق ببخشند و با کاربرد تمثیل و سمبل و با آزادی عمل به نقد و بررسی اتفاق های اجتماعی دنیا و جهان بپردازند. اینک خیلی از الفاظ و نوشته ها عمق ندارد و به همین علت مانا نیستند.

*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم** 2059**2002*9131
ایرنا پژوهش، کانالی برای انعکاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearch همراه شوید.