«کش لقمه» و«خویش انداز» را ما نساخته ایم
تا به حال برای همه ما اتفاق افتاده است که به واژه گزینی‌ها و انتخاب واژه‌هایی که فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی برای واژه‌ای غیر فارسی ساخته است، خرده گرفته‌ایم.
تا به حال برای همه ما اتفاق افتاده است که به واژه گزینی‌ها و انتخاب واژه‌هایی که فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی برای واژه‌ای غیر فارسی ساخته است، خرده گرفته‌ایم. با همه این‌ها بعضی واژه‌هایی که فرهنگستان برای لغات غیر فارسی انتخاب کرده، به راحتی مورد قبول جامعه قرار گرفته است.
امروز به سراغ معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی رفته‌ایم تا در خصوص چگونگی واژه سازی فرهنگستان و راه کارهای این نهاد برای جا افتادن واژه‌های ساخته شده در میان مردم صحبت کنیم. صحبت‌های ما را با نسرین پرویزی بخوانید.
به طور کلی فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی واژه‌گزینی را بر اساس چه شاخصه‌هایی انجام می‌دهد؟
در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی دو نوع واژه‌گزینی وجود دارد. دسته اول حوزه‌های تخصصی است که برای ساخت این واژه‌ها خود اهل علم درگیر ساخت آنند چون گروه‌های تخصصی را به متخصصان همان علم واگذار کرده‌ایم که آن‌ها واژه را به فرهنگستان پیشنهاد دهند اما تا این واژه‌ها وارد کتابهای درسی شود و دانش‌آموزان و دانشجویان از آن‌ها استفاده کنند، زمان‌بر است و به این راحتی ممکن است حتی برای متخصصان همان رشته هم قابل پذیرش نباشد. اما واژه‌های عمومی فرق می‌کند. فرهنگستان از فضای مجازی، نشریات و زبان مردم؛ لغات خارجی و غیرفارسی را استخراج می‌کند و درباره آن‌ها واژه‌گزینی می‌کند.
معمولاً واژه‌های عمومی زیر ذره بین مردم قرار می‌گیرد و اهمیت پیدا می‌کند.
بله و به همین دلیل ساخت این نوع واژه‌ها هم اهمیت بیشتری دارند. واژه‌گزینی معمولاً به نحوی است که ساختارش برای عموم روشن است یعنی کلماتی کنار هم چیده می‌شود تا به مفهوم لازم دست پیدا کنند. نمی‌توانیم از واژه‌های باستانی و یا نامأنوس استفاده کنیم و یا ساختار غریبی را وارد زبان کنیم. این دسته واژه‌ها را با ارتباطی که با صدا و سیما داریم و نظرخواهی می‌کنیم تا خود مردم هم درباره آن‌ها نظر بدهند و معادل برای آن پیشنهاد کنند. گاهی برای بعضی واژه‌ها مردم معادل می‌سازند که همان واژه را ما هم ثبت می‌کنیم مثلاً واژه «خودعکس» به جای «سلفی» که فرهنگستان آن را نساخت و مردم آن را ساخته بودند و در فضای مجازی استفاده شد و فرهنگستان هم از آن استقبال کرد.
اما «خویش انداز» به جای «سلفی» انتخاب شده بود.
«خویش انداز» را صدا و سیما ساخته بود که فرهنگستان هم موافق کاربرد آن نبود چون هم واژه زیبایی نیست و هم دلیلی ندارد واژه‌ای دیگر جایگزین واژه‌ای شود که مردم انتخاب کرده‌اند، همانطور که می‌بینید مردم هم از خویش انداز استفاده نمی‌کنند. به هرحال معادل فارسی اگر برای مردم قابل پذیرش باشد برای ما هم قابل قبول است اما باید برای جامعه هم قابل عرضه باشد چون ساخت دستوری آن کلمه باید توجیه داشته باشد. مثل کلمه «BRT » که اتوبوس تندرو به سرعت برایش انتخاب شد و جای آن را گرفت و مردم هم استقبال کردند.
غیر از فرهنگستان، نهاد دیگری هم برای واژه‌ها معادل می‌سازد؟
کار رسمی واژه‌گزینی با فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی است اما صدا و سیما، مؤلفان و مترجمان هم واژه می‌سازند. فقط تفاوت این است که سازمان‌ها و نهادها ممکن است تک‌واژه بسازند اما فرهنگستان واژه سازی را خوشه‌ای انجام می‌دهد. مثلاً کامپیوتر یک کلمه است اما بیست و چند واژه ترکیبی دیگر همراه آن ساخته می‌شود برای همین واژه «رایانه» برای کامپیوتر ساخته شد چون این واژه باید به انتخاب‌سازی و ترکیب‌سازی سایر واژه‌های مربوط به خود راه بدهد. به همین دلیل ممکن است آنچه را که توسط مردم ساخته می‌شود به دلایلی مورد توجه فرهنگستان قرار نگیرد.
تجربه نشان داده وقتی فرهنگستان به سرعت با ورود واژه‌ای معادل فارسی آن را ساخته بیشتر مورد توجه جامعه بوده اما بعضی معادل‌سازی‌های فرهنگستان به ادبیات مردم راه نیافته است.
مسلم است تا یک فنآوری مورد قبول قرار می‌گیرد و همزمان فرهنگستان برای آن فنآوری واژه‌سازی کرده است، واژه به سرعت مورد قبول عام جامعه قرار گرفته و استفاده هم شده است اما باید قبول کرد در مواردی هم بوده که فرهنگستان برای بسیاری از واژه‌ها زودتر از موعد واژه سازی کرده است اما نهادهای مختلف همکاری لازم را نداشته‌اند مثلاً «پیامک» خیلی زودتر ساخته شد اما نهادها برای استفاده از آن همکاری لازم را نکردند. ضمن اینکه وبگاه فرهنگستان دیده نمی‌شود و شایعات در مورد فرهنگستان را غلیظ می‌کنند مثلا واژه‌هایی مثل «کش لقمه» یا «خویش انداز» اصلاً توسط فرهنگستان ساخته نشده اما مردم فکر می‌کنند این واژه‌ها را فرهنگستان ساخته است.
به هر حال فرهنگستان که وظیفه ساخت واژه را دارد برای استفاده از این واژه‌ها هم باید راه کارهای عملی را ارایه دهد.
فرهنگستان کانالی دارد که واژه‌های جدید را در آن اعلام می‌کند. هر کس به زبانش علاقه‌مند است باید به این کانال‌ها مراجعه کند و واژه‌های جدید را ببیند.
دغدغه مردم این روزگار بیش از این است که نگران پاسداشت زبان و ادبیات فارسی باشد!
از طریق رسانه‌هایی مثل صدا و سیما هم واژه‌های جدید را اعلام می‌کنیم و حتی از مردم هم نظرخواهی می‌کنیم.
فرهنگستان تا به حال چند واژه ساخته است؟
به طور کلی تا به حال 55 هزار واژه ساخته شده که از این تعداد هزار واژه عمومی و بقیه مربوط به علوم و یا تخصص‌های خاص بوده‌اند.
تا به حال در خصوص ساخت واژه‌های عمومی از مردم نظر سنجی کرده اید و بازخوردها چگونه بوده است؟
بعد از ساخت واژه به صورت خاص از مردم نظر سنجی نکرده‌ایم اما به طور کلی وقتی با جامعه علمی که با فرهنگستان مرتبطند صحبت می‌کنیم تقریبا از واژه‌سازی فرهنگستان احساس رضایت کرده‌اند. این برای ما دلگرم کننده است که انجمن‌های علمی به واژه‌گزینی روی آورده‌اند و این نشان می‌دهد کار فرهنگستان مقبول بوده است اما شاید عموم مردم از ساخت بعضی واژه‌ها به دلایل مختلف ایراد بگیرند و یا بعضی واژه‌ها به دلایل اجتماعی، سیاسی و یا عادت‌هایی که دارند به متن جامعه سخت راه پیدا کند. با همه مقاومت‌ها می‌بینیم دیگر کسی نمی‌گوید «سوبسید» و می‌گوید «یارانه» و تقریباً همه افراد جامعه از واژه «پیامک» استفاده می‌کنند.
منبع: روزنامه قدس
ارسال نظر