فرشچیان: معماری باید مسیری برای نزدیکی انسان به خدا باشد

 نشست نگاره‌های مینیاتور در تاریخ هنر اسلامی در جوار عتبه علویه عصر روز گذشته(سه‌شنبه 15 فروردین ماه) به مناسبت هزار و بیست و پنجمین سالروز وفات شیخ مفید با حضور ارتکین ارطغرل متخصص در نگاره‌های اسلامی از ترکیه، علی الحجی استاد دانشگاه کوفه و سخنرانی از راه دور استاد محمود فرشچیان به همت مجموعه فطرس مدیا در دارالتراث تحت اشراف آیت‌الله سیستانی برگزار شد.

کاشی کاری‌ها باید فقط مسیری برای نزدیک شدن انسان به خدا باشد

محمود فرشچیان درباره زندگی شخصی خود در ایران و همچنین مسیر رشد خود توضیحاتی ارائه داد و در ادامه چگونگی خلق یک اثر را وابسته به نیرویی ماورای خواست و فکر بشر دانست که بشر را وادار می‌کند یک اثر را به وجود آورد.

وی با اشاره به ماجرای خلق خیال‌انگیز و غم‌انگیز «عصر عاشورا» اظهار داشت: عصر عاشورا بود، مادرم از من خواست تا به مجلس روضه بروم و سؤال کرد که چرا روز عاشورا مشغول کار هستی؟ ناگهان فکری به ذهنم آمد بدون اینکه قبل از آن ارائه ای داشته باشم و یا حتی اراده‌ایی.. گفتم مادر من به اتاق کار می‌روم و برای خود روضه‌ایی می‌خوانم. به امید اینکه مقبول قرار گیرد و بعد بدون هیچ طرح و فکر اولیه و با قلم‌زنی به سرعت طرح عصر عاشورا را به تصویر کشیدم. گویا عنایت غیبی بود.

فرشچیان همچنین پیرامون دوره نوجوانی خود در اصفهان و نحوه آموزش خود عنوان کرد: هنر در ذهن مردم اصفهان با دیدن نقوش و کاشی کاری‌ها نقش می‌بندد و من هم از این قاعده مستثنی نبودم.

وی، نیت و خواست افراد را مهمترین بخش کار هنری برشمرد و گفت: درباره امور مذهبی و احیا آن مانند کارهای صورت گرفته اینجانب و دیگران مانند ساخت ضریح و ... باید بگویم که کاشی کاری‌ها، فرش‌ها و... اینها باید فقط و فقط مسیری برای نزدیک شدن انسان به خدا باشد. در غیر اینصورت فلز و چوب به نوع خود قابل ستایش و تحسین نیستند.

*ارطغرل: چگونگی استفاده از نگاره شیخ مفید موضوعات جدیدی برای تحقیق را با خود خواهد آورد

در این نشست ارتکین ارطغرل پژوهشگر و مترجم مؤسسه علمی، فرهنگی و انتشاراتی کوثر استانبول محور سخنانش را نسخه مصور شقایق النعمانیه تألیف تاشکوپروزاده قرار داد و گفت: تاشکوپروزاده از علمای دوره سلطان سلیمان قانونی بود و در سال 965 هجری قمری کتاب معروف «شقایق» را به رشته تحریر درآورد، این کتاب حاوی زندگی نامه 150 شیخ و 371 عالم است که از ابتدای دولت عثمانی، از دوره عثمان غازی تا زمان مؤلف زیسته‌اند.

وی افزود: «شقایق» در ادبیات عثمانی در نوع خود اولین اثر است، کتاب در بدو تألیف مورد استقبال قرار گرفت و در زمان حیات مؤلف به ترکی عثمانی ترجمه شد و در گذشت زمان با اضافه زیل‌های گوناگون بسیار استنساخ شده است، به طوری که در آن زمان افرادی پیدا شده بودند که با استنساخ یک نسخه شقایق می‌توانستند معیشت یک ماهه‌شان را به دست آورند.  

ارطغرل بیان داشت: نسخه تصویرپردازی شده شقایق ترجمه تلخیصی است که توسط محمد خاکی با اجازه مؤلف تهیه شده است، این تلخیص که «حدائق الریحان» نام دارد تحت حمایت وزیر گورجی محمد در قرن 17 میلادی تصویرپردازی شد، حدائق یگانه نسخه مصور بیوگرافی علمای عثمانی است، سؤالی که می‌خواهیم به طور خلاصه به آن جواب دهیم این است که آیا بعد از 60 سال از تألیف شقایق چرا ترجمه آن تصویرپردازی شد و در چه فضای سیاسی و اجتماعی و فرهنگی این کار انجام یافت؟ 

وی ادامه داد: با تصویرپردازی شدن یک نسخه شقایق در دربار عثمانی معنی متن یک معنی جدیدی پیدا کرد و کتاب، ماهیت خود را که در واقع یک بیوگرافی علما بود از دست داد و در سیاست متغیر دربار عثمانی نقش جدیدی را عهده‌دار شد، این نقش با در نظر گرفتن ارتباط سلاطین و علما در تاریخ آشکار می‌شود، علمای عثمانی همان طور که در نتایج تحقیقات معاصر نمایان می‌شود در انشاء ایدئولوژی، شکل‌گیری حکومت و تشکیلات و فرهنگ دولت عثمانی مهمترین نقش را ایفا کرده است.

پژوهشگر مؤسسه علمی، فرهنگی و انتشاراتی کوثر استانبول اظهار داشت: در دوران سلطان محمد فاتح، علما به عنوان یک طبقه اجتماعی شناخته شدند و شاخص‌ترین ویژگی این طبقه علما ارتباط مستقیم آن با دستگاه حکومت بود، اولین علمای عثمانی، علمایی بودند که از خارج به کشور عثمانی می آمدند، این علما همراه با خود فرهنگ و سنتی که در آن پرورش یافته بودند را آوردند، علاوه بر علمای مهاجر، علمای بومی هم در طبقه علما جا گرفتند.

وی افزود: وارد شدن به طبقه علما، در تئوری برای هر عالم ممکن بود. اما در عمل، مشروط به انتساب بود و انتساب، یک فرآیند رقابتی را در بر گرفت، در نتیجه علمایی که با موفقیت این فرآیند را به اتمام رساندند، در سازمان عسکری و مرکزیت‌گرا حکومت قدرت مادی و معنوی کسب کردند و انتساب باعث شد که شریعت توسط علما در بدنه دولت گنجانده شود، البته با این فرق که این شریعت، مطابق با علایق سلطان و نظریه مشروعیت حکومتی دولت بود.

ارطغرل با تأکید بر اینکه یکی از شاخصه‌های پیام کتاب، زندگینامه علمایی است که برای تصویرپردازی انتخاب شده‌اند،‌گفت: اگر به زندگینامه علما منتخب توجه کنیم، می‌بینیم که به جز یک استثنا تمام علمای غیر سنی از متن و بنابراین از برنامه تصاویر کتاب اخراج شده‌اند، آن یک استثنا زندگینامه و تصویر شیخ بدرالدین است که وی به خاطر بکتاشی بودن و قیام علیه سلطان در یک زندان دژی، یعنی در اثنای مجازات نشان داده شده است، مجازات شیخ گویا یک عبرت است، در شخص شیخ، به تمام علما و مشایخ غیرسنی پیام تهدیدآمیزی داده می‌شود و این پیام تهدیدآمیز، مطابق با فایده‌های کتاب شقایق که در خاتمه آن شمارده شده است. 

وی ادامه داد: در واقع اگر فایده‌های کتاب را در نظر بگیریم، شقایق به یک اندرزنامه تبدیل می شود، از این رو، انتخاب ترجمه شقایق در قرن 17 میلادی که اندرزنامه‌ها خیلی رواج داشتند معنی دیگری می‌یابد، در اندرزنامه‌های قرن 17، دوران قانونی عصر طلایی تلقی می‌شد و در کل، نوستالژی ویژگی عمومی اندرزنامه‌های قرن 17 بود.

این متخصص در نگاره‌های اسلامی با اشاره به اینکه پیام و هدف نسخه مصور ترجمه شقایق، احیا دوران گذشته و مشروعیت بخشیدن به سیاست فعلی سلطان است،  ابراز داشت: در این فضای بیقرار نسخه مصور ترجمه شقایق به علمای حاضر بار دیگر یادآوری می‌کرد که علمای گذشته همیشه با سلاطین همکاری کرده‌اند.

وی افزود: اگر به جهان شیعی نگاه کنیم در دوران صفویه چنین اثری را پیدا نمی‌کنیم، در واقع نه تنها در نوع بیوگرافی بلکه در تمام نسخ مصور صفوی نگاره‌های علما را نمی‌بینیم، سبب این شاید دور بودن علمای شیعی از سیاسی‌ها و دولتمردان است، درباره این موضوع باید بیشتر تحقیق شود، یک پروژه پر زحمت در نتیجه نگاره شیخ مفید را به جهان شیعی ارمغان آورد، چگونگی استفاده از نگاره شیخ مفید که بی‌شک یک چهره بسیار مهمی تاریخ تشیع است در زمینه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برای مورخین هنر و فرهنگ، موضوعات جدیدی برای تحقیق را با خود خواهد آورد.

*رونمایی از تمثال فرضی شیخ مفید

در ادامه این مراسم از تمثال فرضی شیخ مفید عالم شیعی قرن سوم، در مؤسسه دارالتراث نجف رونمایی شد.