اربعین نشانه اقتدار امت اسلام است

پدیده اربعین را می توان از وجوه مختلف معرفت شناسی، انسان شناسی و هستی شناسی مورد بررسی و تحلیل قرار داد. پدیده ای که وجوهی تمدنی داشته و در دهه اخیر همه را به تحیر در تبیین و تحلیل آن واداشته است. برای نگاهی دوباره به موضوع اربعین به سراغ چند تن از کارشناسان دینی کشور رفتیم تا اربعین را از جهات تمدنی و جامعه شناسی مورد بازخوانی قرار دهیم. متن زیر مشروح گفتگوها در این موضوع است.

اربعین نشان می دهد تاریخ اهل بیت زنده است

سهیل اسعد، طلبه آرژانتینی گفت: کسی که پدیده اربعین را می بیند در می یابد که تاریخ این مکتب زنده است و بعد از قرن ها پیروان امام حسین با عشق و علاقه او را زیارت می کنند و این دلیلی بر این است که تاریخ اهل بیت برای ما یک جریان زنده است. جریانی است که از گذشته شروع شد و تا آخر جریان دارد. از این جهت حضور فعال میلیون ها مسلمان که برای تجدید بیعت با امام حسین می روند دلیلی بر این است که ائمه ما تاریخ نیستند بلکه در تمام زمان ها حاضرند و برای ما فرقی نمی کند که میت باشد یا زنده باشد. سیره عملی آنها الگوهای زنده ای است که در زندگی تمام مسلمان ها تجسم پیدا می کند.

وی افزود: از این جهت پیام اول این است که تاریخ ما تاریخ زنده ای است. پیام دوم این است که یک آمادگی کامل در امت اسلامی و پیروان اهل بیت وجود دارد. وقتی شما صحنه ای مثل اربعین می بینید که ۲۰ میلیون نفر در یک جا جمع شدند و در یک سو در حال حرکتند و یک هدف متحد دارند و همه به اسلام و امام حسین عشق دارند دلیل بر این است که ما یک نقطه مشترک داریم و اتحاد بین پیروان اهل بیت وجود دارد. یعنی یک امام می تواند بیست میلیون نفر را در یک صحنه و در یک زمان جمع کند. این قدرت مکتب اهل بیت بر اتحاد پیروان اش است. یکی از مسائلی که دشمنان سعی می کنند مطرح کنند تفرقه بین مسلمین است و این واضح است که در بستر اربعین قابلیت اتحاد وجود دارد.

اسعد در پایان تصریح کرد: پیام سوم این است که این حرکت مردمی دلیل بر اقتدار مسلمین است و قدرت فوق العاده ای است که در ادیان دیگر دیده نمی شود. آنجا همه جمع می شوند و مرزها از بین می رود. از بچه گرفته تا جوان و پیر و... همه می روند و این دلیل بر قدرت و اقتدار اسلام و مسلمین است. در اربعین همه مرزها که در احکام شرعی دیگر مطرح است دیگر مطرح نیست. مثلا در ماه رمضان مریض ها و یا مسافران روزه نمی گیرند. در مورد عبادات دیگر مرزهایی وجود دارد ولی در اربعین هیچ مرزی وجود ندارد و انگار شریعت شمولیت و جامعیت و فراگیری پیدا می کند.

ظرفیت های پیاده روی میلیونی اربعین در تمدن اسلامی

حجت الاسلام والمسلمین سید سجاد ایزدهی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامیدر مورد ظرفیتهای پیاده روی میلیونی اربعین در تمدن اسلامی گفت: برخی از ادیان و جوامع ظرفیت های محدودی دارند که از این ظرفیتهای محدود قابلیت ایجاد و تبدیل به نظام همه جانبه میسر نیست. دین با توجه به ظرفیت هایی که دارد، ویژگی حرکت به سوی تمدن متمایز و ممتاز را دارد. تاریخ هم نشان داده که مسلمانان، تمدن هایی را ایجاد کرده اند و بالطبع تمدن ها هم تحولات اساسی را در جامعه ایجاد کرده اند. فارغ از این، بحث اسلام و شیعه  هم مطرح هست. علاوه بر اسلام، خود شیعه هم می تواند تمدن متمایزی را نسبت به اهل سنت داشته باشد و عملا جامعه ای را با همه ارکان و اعضای خود تشکیل دهد.

وی افزود: همچنان که در تاریخ می بینیم اسلام توانست در چند قرن گذشته تمدن متعالی ای را به وجود بیاورد حقیقتا در آن زمان شیعه در حالت ضعف بود و ظرفیتهای دینی و مذهبی آن عملا فعال نشده بود اما اینکه شیعه و ویژگی های آن می تواند ظرفیت برای تمدن سازی را داشته باشد. نکته اول این است که در تمدن از یک طرف که یکسری مبانی را باید دارا باشند که این ظرفیت را داشته باشد و نکته دوم اینکه واجد پیشینه ای باشد که رویکرد و ظرفیت تمدنی را داشته باشد و نکته سوم اینکه غایتی داشته باشد که به سمت جامعه مطلوب و حکومت آرمانی پیش رود.

وی ادامه داد: از یک طرف ما با آموزه هایی در شیعه روبرو هستیم که از سوی اهل بیت(ع) ارائه شده است و از سوی دیگر به عقلانیت در شیعه بسیار تاکید کرده‎اند. این مبانی که تاکنون ذکر کرده خواسته یا ناخواسته ما را به سمت ایجاد تمدن ممتاز سوق می دهد و در کنار اینها سیره ای داریم که چه در عاشورا و چه در اربعین منطقی را ارائه می کند که اگر قرار باشد تمدنی شکل بگیرد، طبیعتا این تمدن براساس ارزشهایی شکل می گیرد که با ارزش های موجود تمدن و سایر تمدنهایی که معروف شده اند متمایز است که عاشورا نماد جدی است و از آن جایی که ذکر شده «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» یعنی این منطق را در هر زمان و هر مکانی می شود اجرا کرد؛ آن هم به صورت حداقلی و یا حداکثری.

جامعه و مردم در اربعین در حرکت و در فرآیند شدن قرار می گیرند

ایزدهی در ادامه سخنانش گفت: یعنی اینکه فرهنگ عاشورا را به صورت حداقلی در هر تمدنی می توان گسترش داد. در خصوص رفتارهای فردی می توان آن را در رویکرد حداکثری اجرا کرد و در قالب حکومت یک جامعه و تمدن وسیع باشد. این تمدن رویکرد خدایی دارد و عقلانیت با آن همراه است و رویکرد سعادت و ظلم ستیزی و برابری اقشار اجتماعی و کرامت انسانی، تقویت محوری دارد. عملا نکته ای که در عاشورا و خود اربعین وجود دارد معمولا حرکت است و در عاشورا امام حسین(ع) به سمت رویکرد و جامعه و نتیجه مطلوب می رود. در اربعین هم اینگونه است و جامعه و مردم در حرکت و در فرآیند شدن قرار می گیرند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان کرد: تمدن یعنی اینکه انسان ها از ظرفیت های حداقلی شان به سمت حداکثری حرکت کردن و آن موعود را که در تفکر شیعه داریم در نظر گرفته و به سمت آن  و رسیدن به جامعه مطلوب حرکت کنند. اینها از ویژگی های یک تمدن است که اگر تمدن شکل گیرد و این مولفه ها را  نداشته باشد نام تمدن را نمی توان روی آن گذاشت یا اینکه بعد از مدتی با شکست مواجه می شوند. گرچه تمدن به معنای جلوه های مدنیت چه بسا در بعضی موارد معنا شود اما نرم افزارهایی که یک جامعه به واسطه آنها شکل می گیرد نرم افزارهایی هستند که با این سه منطق مبانی و مبادی، الگوسازی عاشورا و بحث غایت محوری که بحث مهدویت است، شکل می گیرد.

اربعین در تقابل با تفکر سیاسی دنیای مدرن است

حجت الاسلام متولی امامی، کارشناس مذهبی در تحلیل اربعین در مقیاس تمدنی گفت: پدیده اربعین دارای سطوح مختلفی است که همه این سطوح قابل تحلیل برای ایجاد زمینه برای ظهور تمدن اسلامی است. نباید این پدیده را تک بعدی نگاه کرد. تمام سطوحی که یک تمدن اسلامی برای ظهور و بروز به آن نیاز دارد در پدیده اربعین قابل مشاهده است. حماسه اربعین دلالت های مختلفی دارد که این دلالت ها قابل تحلیل و بسط پیدا کردن در عرصه بین المللی است. البته این هنوز به معنای ظهور عینی این دلالت ها نیست ولی قابل تداوم است.

وی ادامه داد: دلالت اول، دلالت سیاسی می باشد. پدیده اربعین همگرایی جهان تشیع در مقابل جریان تکفیری است که امروز در عرصه منطقه فعالیت می کنند. همچنین این پدیده در مقابل تفکر سیاسی دنیای مدرن است که ندای سکولاریسم و جدایی دین را از حوزه اجتماع، بین الملل و عرصه زندگی مردم دارد. این دلالت سیاسی خواه ناخواه تداوم انقلاب اسلامی در عرصه بین الملل است و تقویت جبهه انقلاب اسلامی در حوزه منطقه علیه تمدن غرب است.

وی افزود: دلالت نظامی این قصه وجه دیگر تحلیل ما در مورد اربعین است به این معنا که در اربعین جریان های مختلف جهان اسلام گرد هم آمده اند و این خود می تواند یک رزمایش نظامی علیه جریان های تکفیری و جریان های زیاده خواه غرب باشد. طبق آیه قران «وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُم» کلمه «ترهبون» به این دلالت دارد که دشمنان خواه ناخواه از این پدیده به وحشت خواهند افتاد. این جمعیت عظیم بزرگترین نماز جماعت جهان اسلام را با یک هدف و با یک مسیر برگزار می کند. این یک وحشت عظیم در میان تکفیری ها و غربی ها ایجاد می کند.

متولی امامی گفت: نکته بعدی در بحث دلالت نظامی این است که در زیارت جامعه و زیارت اربعین می خوانیم «نصرتی لکم معده» ما همه برای یاری امام معصوم جمع شده ایم. این نصرت یک سطح نظامی دارد که یک جمعیت میلیونی برای یاری امام جامعه جمع شده که این خود در اصطلاح علوم سیاسی به عنوان اقتدار مطرح است. اینکه حاکم، نصرت زیادی از سوی جامعه داشته باشد.

وی بیان داشت: دلالت سوم در حماسه اربعین می تواند یک دلالت اقتصادی باشد. در دنیای سرمایه داری جامعه ای که با محوریت سود و عقلانیت ابزاری در حال اداره شدن است میلیون ها انسان سود زندگی و اموال خود را بدون هیچ چشم داشتی در اختیار دیگران قرار دهند. این یک معجزه و پدیده عجیب در دنیای مدرن است.

وی گفت: در این دنیایی که با عقلانیت وبری اداره می شود و نظام سرمایه داری فقط به فکر جمع ثروت و پول است و ترویج مصرف گرایی را به اوج رسانده، انسان هایی هستند که در طول زندگی شان کار کرده و آن را به راحتی و بدون چشم داشتی در اختیار دیگران قرار می دهند. حتی برخی از این عراقی ها می گفتند ما فردای اربعین هیچ پولی نداریم و از صفر شروع به کار کردن می کنیم. در روایت داریم که در سفر کربلا خوش خوراکی نکنید و با شکم گرسنه و تشنه به زیارت بروید. در قصه کربلا با اینکه روزی زیاد است ولی افراد با دست خالی به زیارت می روند. در خاک حرکت می کنند و با بسیط ترین وسایل، زندگی خود را ادامه می دهد. این در مقابل قصه رفاه طلبی و لذت طلبی دنیای مدرن است که خودش یک الگوهای فوق العاده ای را می تواند رقم بزند.

ابزارهای مدرن مانع از آمادگی روحی زائر برای مواجهه با امام معصوم است

متولی امامی ادامه داد: نکته چهارم دلالت های معنوی این قصه است که معنویت از یک سو ساختار تمدنی و جمعی پیدا کرده و از سوی دیگر این معنویت در عرصه بین المللی تجلی می کند. این امر در دیگر عبادات ما کم سابقه یا بی سابقه است که دلالت معنوی، ظهور بین المللی پیدا کند. همچنین در حوزه تحولات شخصی و درونی انسان هم تحول ایجاد می کند. شما می بینید در دنیای مدرن انسان ها با ابزارهای مدرن روزمره خود را می گذرانند. ابزارهای مدرن مانع از آمادگی روحی زائر برای مواجهه با امام معصوم است. در پیاده روی اربعین فقط زیارت مطرح نیست بلکه قصه حرکت یک زائر در یک مسیر طولانی است که ساعت ها و روزها گام برمی دارد و لحظه لحظه خود را برای مواجهه با امام آماده تر می کند.

وی اظهار داشت: انگار قصه زیارت نه در یک مکان به نام کربلا بلکه در یک مسیر طولانی تا کربلا رقم می خورد. این پدیده ای جدید و قابل توجهی است و یک دلالت معنوی در همه سطوح فردی و اجتماعی و تمدنی دارد. حماسه اربعین نشان می دهد که مولفه های دینی و مراجعه به تعالیم وحیانی امری موهوم و غیرواقعی نیست بلکه قابل تحقق و تجربه است. امروز اربعین هر ساله توسعه پیدا می کند و گسترده می شود و انشالله زمینه مناسبی است برای ظهور تمدن نوین اسلامی و نوید و امیدی برای ظهور حضرت مهدی(عج) و تمدن مهدوی است.

انگیزه‌های نخستین و اصلی اربعین آنقدر عمیق است که سهمی برای کارکردها باقی نمی‌ماند

علیرضا شجاعی زند عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس به عنوان آخرین فردی که برای گفتگو درباره پدیده اربعین به سراغ او رفتیم درباره ماهیت انسانی و مذهبی راهپیمایی اربعین گفت: یک حادثه‌ای در تاریخ این دین رخ داده است که خودش صرف نظر از هر چیز دیگری تأثربرانگیز است. اگر به این مسئله، شخصیت‌های درگیر و ویژگی‌های شخصیتی و رفتاری آنان را هم بیفزایید، ماجرا قدری عمیق‌تر و تأثیرگذارتر می‌شود. اگر به دلایل و انگیزه‌ها و اهداف آن هم از هر دو سو توجه کنید و آموزه‌ها و آرمان‌های پشت آن را بدان بیفزایید، مسئله عمق و ابعاد بسیار بیشتری پیدا می‌کند. بر این اساس مسئله دیگر مربوط به یک گذشتة تاریخی نیست و به یادآوری و تکریم شخصیت‌های آن محدود نمی‌ماند؛ بلکه به درون زندگی تسری پیدا می‌کند و به حال و آینده ما ارتباط پیدا می‌کند. این همه را بیفزایید به توصیه‌های صریحی که در آموزه‌های دینی ما دربارة بازگویی و بازیابی آن وجود دارد تا مبادا فراموش شود.

وی ادامه داد: برخی هم بر کارکردهای چنین اجتماعات بزرگی تأکید داشته‌اند. کارکردهایی که می‌تواند رافع برخی از مشکلات و مسائل امروز ما باشد. بنده نافی اثرات و کارکردهای آن که در تحلیل و تجلیل از این پدیده بسیار هم به‌کار می‌رود، نیستم؛ در عین حال می‌خواهم بدین نکته توجه دهم که تبیین کارکردی این پدیده توسط ناظرین، غیر از توجیه کارکردی آن توسط کنشگران این صحنه‌هاست. آنان با توجیه کارکردی در این مراسمات شرکت نمی‌کنند؛ انگیزه‌های آنان برای مشارکت از جای دیگری سرچشمه می‌گیرد.

وی گفت: این‌ها پیامدهای مطالبه نشده و اندیشیده نشده این پدیده است که معمولا به چشم ناظران بیشتر جلوه می‌کند تا به چشم کنش‌گران. در نظر داشتن کارکردها ممکن است بخشی از انگیزه‌های برخی از کنشگران را تشکیل دهد، اما انگیزه‌های نخستین و اصلی این حرکت آنقدر بزرگ و ماندگار و عمیق است که سهم چندانی برای کارکردها باقی نمی‌ماند. لذا باید توجه داشت که تبیین کارکردی با تمام قابلیت و رواجی که در جامعه‌شناسی دارد، کفایت لازم را برای تحلیل اربعین ندارد و در این پدیده خاص راه به جایی نخواهد برد. باید بیش و پیش از هر چیز سراغ انگیزه‌ها و دلایل رفت؛ یعنی بررسی کنید که چه چیزی آنان را با تمام تنوعات موقعیتی و قشری، پای این کار آورده است؟

اربعین به دنبال تغییر پارادایم جهانی است

شجاعی زند گفت: اربعین به دنبال تغییر پارادایم جهانی است. این حرکت به خودی خود نشان می‌دهد که من پارادایم حاکم بر جهان را نمی‌پذیرم. مانند حرکتی که امام حسین(ع) در روز عاشورا داشتند. امام حسین(ع) مظلومانه شهید شدند تا نشان دهند که تا پای جان و تا پای به اسارت رفتن بچه‌ها و خانواده بر سر اصول خویش ایستاده‌اند. راهبردها و روش‌ها البته در چارچوب ‌دین، تابع شرایط است. به همین رو در ائمه معصومین می‌بینیم که یکی مسیر عاشورا و یکی صلح را انتخاب می‌کند و یکی کادرسازی را.

وی افزود: وجود کارکردهای مثبت برای این حرکت را از همین سکوت و نادیده‌گرفتنِ جهانی هم می‌توان حدس زد. همین که این پدیده در سطح رسانه‌های جهانی به عمد نادیده گرفته شده، مبین اهمیت آن است؛ وگرنه کدام رسانه است که به لحاظ خبرساز بودن رغبت نکند این پدیده را پوشش دهد؟ بسیاری از فیلم‌سازان و مستندسازان و عکاسان دنیا دنبال ‌چنین صحنه‌های زیبایی هستند. چرا حضور پیدا نمی‌کنند؟ چرا منعکس نمی‌کنند؟ یا اگر منعکس می‌کنند، بازتاب و پژواک گسترده‌ای پیدا نمی‌کند. جریان و فیلترهایی وجود دارد که نمی‌خواهد این پدیده به چشم آید. این خود نشان می‌دهد که این پدیده کارکردهای فراوان و ناشناخته‌ای دارد.