نخل‌های تهران از کی برای امام حسین (ع) قامت بستند؟

شاید نتوان تاریخی دقیق از حضور نماد نخل در مراسم‌های عزاداری عنوان کرد، اما ان چه مهم است استفاده دیرینه از این نماد در دسته‌های عزاداری است. به خصوص شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکز ایران از جنوب خراسان تا سمنان،دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین و شاخص‌ترین منطقه در استفاده از نخل را می‌توان استان یزد دانست؛ به گونه‌ای که شاید غلو نباشد اگر بگویند در هیچ آبادی نیست که یک یا چند نخل امام حسین(ع) در آن یافت نشود.

 

اما در این میان شهری مانند تهران چه نقشی در استفاده از نخل در مراسم‌های عزاداری دارد؟شهری که از دوره قاجار به بعد به مرور رشد کرد و توسعه یافت و شاید از همان زمان بود که برخی از هیئت‌های تهرانی نماد تابوت امام حسین (ع) را در روز عاشورا در جلوی دسته‌های عزاداری خود حرکت می‌دادند.

 

علیرضا زمانی، پژوهشگر تهران قدیم، از تاریخ حرکت نخل در دسته‌های عزاداری تهران و مهمترین نخل‌های باقی مانده از گذشته تهران توضیح می‌دهد.

او می‌گوید: شهر تهران پس از آن که به پایتختی انتخاب می‌شود، مهاجرت از شهرهای مختلف به آن آغاز می‌شود و هر کدام از قومیت‌ها و گروه‌های جدید در گوشه‌ای از این شهر ساکن می‌شوند و به مرور محله‌های جدیدی مانند «عودلاجان» و «سنگلج» شکل می‌گیرد و محله‌های قدیمی مانند «چال میدان» هم رشد پیدا می‌کنند. در «اودلاجان» محله‌های کوچکتری مانند «سادات»، «حیاط شاهی»، «مروی»، «دروازه شمیران» و «عربها» شکل می‌گیرد و «دباغ خانه» و «درخونگاه» نیز در قالب محله‌ای کوچکتر در «سنگلج» ایجاد می‌شود.

وی با بیان این که حضور مردم از شهرهای مختلف در تهران به مرور باعث رشد فرهنگ‌ها و رسوم مختلف در تهران می‌شود، از جمله این رسوم را، سنت‌ها و مراسم‌های آیینی مختلفی می‌داند که در تکیه‌های شهر اجرا می‌شدند و بیان می‌کند: در نقشه «کرشیش» می‌توان ردی از تکیه «کرمانی‌ها»، تکیه «شیرازی‌ها»، تکیه «باجمانلوها» و تکیه «عربها» پیدا کرد، تکیه‌هایی که هر کدام آیین‌ها و مراسم‌های عزاداری خاص خود را مانند «طشت‌گذاری» اردبیلی‌ها، «سنگ‌زنی» کاشانی‌ها، «شاخسین و اخسین» ترک‌های آذربایجان، «قمه زنی» اعراب و «نخل گردانی» یزدی‌ها برپا می‌کردند، رسومی که برخی از آن‌ها هنوز اجرا می‌شوند.

*از نخل درخونگاه تا نخل شمیران

زمانی با تاکید بر این که از مراسم نخل گردانی قدیم تهران اطلاعات زیادی در دست نیست، ادامه می‌دهد: نخل تکیه «درخونگاه» در محله سنگلج یادگار آن دوران است. این نخل متعلق به یکی از هیئت‌های محله «چال میدان» بود. اما به دلیل بروز اختلافاتی که بین اعضای این دو هیئت روی داد، محل این اختلاف و درگیری نزدیک تکیه «درخونگاه» بود. وقتی خبر به ناصرالدین شاه رسید، دستور توقیف نخل هیئت «چال میدان» را در تکیه «درخونگاه» داد.

وی اضافه می‌کند:از آن به بعد حدود 30 سال این نخل در این تکیه حبس بود تا این که در اواخر دوره قاجار، اجازه داده شد آن از تکیه بیرون آورده شود، روزی که این نخل در رأس این هیأت بیرون آمد، تعداد زیادی از تهرانی‌ها برای دیدن مراسم نخل گردانی به خیابان‌ها آمده بودند.

*نخل‌ها، نمادهای آئینی تهران

این دانشجوی کارشناس ارشد تاریخ اسلام با بیان این که این نخل به یکی از نمادهای آیینی تهران تبدیل شده است و بعدازظهر تاسوعا، بسیاری از تهرانی‌ها برای گرفتن حاجت به تکیه درخونگاه می‌روند و شمعی زیر این نخل تاریخی روشن می‌کنند، تاکید می‌کند: به جز این نخل، نخل‌های تکیه «نیاوران»، «دربند» و «حصاربوعلی» نیز مورد توجه هستند، تا سال‌های پیش که مراسم نخل گردانی در این تکایا برگزار می‌شد، اما امروز به داخل تکیه‌ها محدود شده است.

وی می‌افزاید:مراسم نخل گردانی به تکیه‌های تهران منحصر نبود و در تکایای «شمیران» هم چنین مراسمی برگزار می‌شد، هر چند نخل های تکایای شمیران به بزرگی نخل‌های تکیه درخونگاه نبودند.

او نخل را نمادی از تابوت و عماری امام حسین (ع) می‌داند که در روز عاشورا به وسیله اهالی روستاهای شمیران، در جلوی دسته‌های تکیه حمل می‌شدند و می‌گوید: هر کس نمی‌توانست زیر این نخل برود، معمولا سادات برای حمل زیر نخل می‌رفتند،چون شمیرانی‌ها معتقد بودند؛تابوت سیدالشهدا را فقط باید از نسل سادات بلند کنند. برای مثال در «دربند» خاندان «میری‌ها» که از سادات هستند معمولا زیر نخل می‌رفتند و یک یا دو نفر هم بالای نخل قرار می‌گرفتند که وظیفه هدایت آن را بر عهده