عقل گرائی راه برون رفت مالزی از بحران فکری/ معمار مالزی مدرن و چالش عقل گرایی

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- دکتر علی اکبر ضیائی پژوهشگر جریان‌های اسلامی جنوب شرق آسیا؛ رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در مالزی در یادداشتی اختصاصی برای «پارس» نوشت:

ماهاتیر محمد برای ما ایرانیان و بسیاری از دولتمردان سمبل یک معمار با شهامت است که نامش با مالزی مدرن پیوند خورده است. ماهاتیر در طول سالهای عمر خویش بیشتر همت خود را بر بازسازی نظام سیاسی و اقتصادی مصرف نمود و در زمینه فرهنگ بومی و دینی از خود نه تنها نبوغی نشان نداد، بلکه آن مقوله را به اصحاب دین و کارگزاران دینی واگذار نمود و تنها یک اصل را برای حفظ وحدت کشور ضروری دانست و آن پرهیز از افراط گرائی دینی بود. در کلیت این موضوع خیلی جذاب به نظر می رسید، اما خود وی به عنوان معمار مالزی مدرن توانائی مدیریت فرهنگی را به دیگران سپرد و دیگران نیز چون شناخت وافی و کافی از جریانهای اسلامی و نهضتهای دینی در خاورمیانه نداشتند به طمع حمایت مالی وارد عرصه ای خطرناک شدند و آن باز شدن تفکرات سلفی در حوزه دینی مالزی بود. ناهماهنگی بین مدرنیسم اقتصادی و سیاسی با نوع فعالیتهای دینی سازمانها و ارگانهای متکفل دین و شریعت سبب شد تا مالزی صحنه بروز دیدگاههای مختلف دینی از تصوف اباحی گری تا بروز حرکات فکری سودانی و مصری و تونسی و سلفی گردد. 

در این فرصتی که معمار مالزی به دنبال توسعه زیرساختهای مدرن در مالزی بود علمای دینی سنتی نیز بر تلاش خود برای جذب جوانان و ایفای نقش در دنیای سیاست افزودند تا این که اسلام سیاسی یکی از ضروریات حیات دینی مسلمانان مالزی دانسته شد و احزاب اسلامی مالزی توانستند در سطوح پایین جامعه محبوبیتی بدست آورند که ماهاتیر محمد و یاران او هرگز به این امر توجه کافی ننموده بودند و برای آن در صحنه سیاسی و آینده مالزی مدرن جایگاهی قائل نبودند. ماهاتیر بعد از بیست سال به اهمیت نقش علمای سنتی و دین در حوزه سیاست و اقتصاد پی برد و زمانی او به فکر ساماندهی این تشویش افکار افتاد که دهها هزار دانشجوی جوان مالائی در دانشگاههای عربستان و مصر و اردن تحصیل کرده و به دنبال یافتن موقعیت اجتماعی وارد سازمانهای دینی مالزی شده بودند و او طرحی مدون و کارآزموده برای مقابله با تفکرات افراط گرایانه دینی با منشأ سلفیسم در دست نداشت و به همین علت با اعمال فشار بر دستگاههای نظارتی در صدد سرکوب آنان و یا گرفتن فتوای ارتداد و انحراف دینی در تعداد زیادی از طریقتهای صوفی و مذاهب اسلامی برآمد و از طرف دیگر تلاش نمود تا از مقوله دین ابزاری برای سرکوبی احزاب معارض خود بهره برد. این تلاشها نه تنها نتیجه ای برای کاستن نقش احزاب اسلامی در جامعه نداشت، بلکه نتیجه انتخابات پارلمانی اخیر نیز نشان داد که باید مسیری جز آن چه به آن عمل می شده است پیموده شود و او به سراغ سیاستی دیگر رفت و آن سوار شدن بر موج اسلام گرائی در شرق آسیا بود و بدین ترتیب با شتابی زیاد سیاستهای حزبی را بر اساس افکار دینی مبلغان کارآزموده عرب تنظیم نمود تا بتواند از آرای بیشتری در سطوح متوسط جامعه که تحت تأثیر علمای دینی بودند برخوردار گردد و به همین علت بود که در سالهای اخیر شعارهای دینی تند  و تیزی از حزب حاکم برای ربودن صحنه رقابت از احزاب اسلامی صادر گردید و چون در این زمینه از تجربه کافی نیز برخوردار نبودند به مبلغان دینی عرب با گرایشهای سلفی تکیه نمودند و دست برای توسعه اندیشهای سلفی گری در مالزی بیش از پیش فراهم گردید. اگر ماهاتیر می توانست به جریان عقل گرائی دینی تکیه نماید و معماری فکری و اعتقادی را با تکیه بر عقل و نقل و یا عقل و شرع همراه نماید و کرسیهای آزاد اندیشی را در دانشگاهها و مراکز دینی راه بیاندازد و از تجارب کشورهائی چون ایران که مهد فلسفه و خردورزی می باشد استفاده بنماید در آن صورت معماری اقتصادی و سیاسی با خردورزی دینی می توانست راه را بر افراط گرائی دینی سد نماید.

برای شناخت نوع نگرش ماهاتیر به مقولات سیاسی و جنگ قدرت در مالزی بهتر است نگاهی گوتاه به کارنامه سیاسی وی و مقوله انتقاد پذیری و یا حذف مخالف از صحنه سیاسی داشته باشیم.

یکی از طرحهای جنجالی ماهاتیر ساختن سد خاکی باکون Bakun در ساراواک بود. پروژه بلندپروازانه تولید برق از طریق سد آبی به دنبال انتقال برق از دریای جنوب چین به شبه جزیره مالزی بود. با شروع بحران اقتصادی آسیا این طرح بزرگ متوقف شد. این بحران می رفت تا بنیان اقتصادی مالزی را نیز ویران کند. ارزش پول مالزی رینگت به شدت کاهش یافت، سرمایه گذاری با افت شدید روبرو شد و سهام اصلی بورس تا 75 درصد کاهش یافتند. با توصیه صندوق بین المللی پول International Monetary Fund (IMF) دولت با در پیش گرفتن سیاست کاهش هزینه های دولت و افزایش نرخ بهره توانست وضعیت اقتصادی را تا حدودی بهبود بخشد. در سال 1998 ماهاتیر و معاونش انور ابراهیم سیاستی را درست در مقابل صندوق بین المللی پول در پیش گرفتند. او هزینه های دولت را افزایش داد و ارزش رینگت را با دلار برابر نمود. نتایج به دست آمده از این سیاست معکوس همه منتقدان دولت و نیز صندوق بین المللی پول را مبهوت کرد، زیرا مالزی تنها کشوری بود که توانست با اجرای این سیاست خیلی زودتر از دیگر کشورهای جنوب شرق آسیا از این بحران خارج گردد. در سطح داخلی نیز این اقدامات ماهاتیر یک پیروزی بزرگ محسوب می شد و با استقبال عمومی مردم روبرو شد. در کوران بحران اقتصادی سال 1998 بود که ماهاتیر انور ابراهیم را از وزارت اقتصاد و معاونت نخست وزیری برکنار کرد و در چنین شرایطی او می توانست ادعا کند که بدون کمک انور توانسته است مالزی را از بحران اقتصادی برهاند. در سال 1992 فرزند سلطان اسکندر که نماینده بازیکنان هاکی بود به علت درگیر شدن با حریف به مدت 5 سال از بازی محروم شد. اسکندر شاه در مقابل این اقدام همه تیمهای هاکی جوهور را مجبور به انصراف از مسابقه بین المللی هاکی نمود. وقتی اقدام وی با اعتراض یکی از مربیان مالزیائی روبرو شد، اسکندر او را به قصرش فراخواند و او را مورد ضرب و شتم قرار داد. پارلمان فدرال به شدت اسکندر شاه را مورد انتقاد قرار داد و ماهاتیر از این فرصت استفاده کرد تا مصونیتی را که برای پادشاهان برای جرائم مدنی و جنائی در قانون اساسی پیش بینی شده بود حذف نماید. ماهاتیر با انتشار اخباری از ثروتهای خاندان سلطنتی درصدد حذف کمکهای مالزی به خانواده پادشاهان برآمد. با اصلاحیه قانون اساسی در سال 1994 موافقت پادشاه با لایحه ها نیز برداشته شد و بدین ترتیب خواسته ماهاتیر در محدود کردن قدرت پادشاه به نتیجه رسید و بدین ترتیب خود ماهاتیر محمد تبدیل به یک قدرت بی منازع گردید. همان گونه که مشاهده می شود ماهاتیر به اصل مهار نمودن مخالفان سیاسی و حذف مخالفان و منتقدان شهرت بسزائی داشته و از نظر اقتصادی وی از شفافیت بیشتری نسبت به دیگر دولتمردان مالزی برخوردار است، اما او همواره رشد اقتصادی را آزادی رسانه و پاسخگوئی در مقابل منتقدان ترجیح داده است. شاید همین نوع نگرش معمار نوین مالزی سبب ایجاد نوعی چالش فکری در حوزه عقل گرائی و نفی گفتگو و عدم تسامح نسبت به جریانهای فکری و دینی مختلف شده باشد.

یکی از شخصیتهای مؤثر در افکار ماهاتیر محمد سید شیخ الهادی بوده است که روش و منش دینی او بیانگر ترویج نوعی عقل گرائی دینی و پیوند آن با مدرنیسم می باشد. بدیهی است تنها راه خروج از این بحران در سالهای آینده مالزی نیز همین راهی است که سید شیخ آن را در دهه های نخست قرن بیستم در پیننگ ترویج می کرده است. 

سید شیخ الهادی و فرزندش سید محمد علوی

سید شیخ الهادی یکی از شخصیتهای آموزشی و تربیتی (1867-1934) بوده است که نقش مهمی در رشد و تعالی مردم مالزی ایفا کرده است. وی یکی از وکلای روشنفکر اسلامی بود که نقش مهمی در روشنگری و تربیت نسل جدید در مالزی ایفا نمود. زادگاهش شهر ملاکا و پدرش از اعراب مهاجر بود. در سن 14 سالگی تحت حمایت برادر ناتنی سلطان ریاو در آمد و به همراه خانواده اش برای انجام فریضه حج به مکه مسافرت نمود. وی در سفر به قاهره تحت تأثیر جریانهای روشنفکری اخوان المسلمین بویژه تفکرات سید جمال الدین اسدآبادی و محمد عبده قرار گرفت و در بازگشت به وطنش از آن تفکرات برای اصلاح دینی مردم خویش بهره گرفت. در سال 1906م به نشر مجله ایمان در سنگاپور همت گماشت و سپس به جزیره پیننگ مهاجرت کرد و به تأسیس مدارس دینی به سبک مدرن و تربیت نسل جدید پرداخت. او دارای مقالات و کتب بسیاری در زمینه مسائل دینی، ادبی و تربیتی است که در زمان خود از شهرت زیادی برخوردار بودند. 

در مصر با ظهور استعمار بریتانیا شخصیتهائی چون جمال الدین اسدآبادی و شاگردانش و محمد عبده (1849-1905) به یک نقطه ضعف استراتژیک در میان مسلمانان پی بردند و آن ضعف آموزش و نهادهای علمی و آموزشی بود. آنان پی بردند که نظام آموزشی سنتی و قدیمی کارائی زیادی را برای ایجاد تحولات علمی در جامعه ندارد و به همین علت درصدد ترمیم و اصلاح آن نظام برآمدند. اصلاحات دینی در جامعه نیازمند یک طرح جامعی بود که بتواند همه نیازها و مشکلات جامعه مدرن را برطرف نماید. در ایران شخصیتی چون امیرکبیر با تأسیس دارالفنون به چنین تحولی سرعت بخشید. اصلاحات امیرکبیر اندکی پس از رسیدن وی به صدارت آغاز و تا پایان صدارت کوتاه او یعنی 39 ماه دنبال شد. او بنیانگذار دارُ الفُنون بود که برای آموزش دانش و فناوریهای نو به فرمان او در تهران پایه ‌گذاری شد. در دنیای ملایو یکی از شخصیتهائی که علاقه زیادی به امر آموزش و اصلاح نظام آموزشی بر اساس نیازهای جامعه مدرن نشان داد و از جمال الدین اسدآبادی و محمد عبده و احمد خان (1817-1898) الگوبرداری کرد سید شیخ بن احمد الهادی بود. علاقه به اصلاحات در نظام آموزشی از این حقیقت سرچشمه می گرفت که پیشرفت و ترقی اقوام ملایو و مردم مالزی به طور کلی بستگی به نوع آموزشهائی دارد که آنان در طول زندگی فرا می گیرند. این شخصیت مالزیائی را می توان در چهار جهت مورد بررسی قرار داد، یکی جنبه تاریخی او می باشد که به عنوان فردی اصلاح طلب در چارچوب توسعه ملی گرائی شناخته می شود و جهت دوم او شهرت در رمان نویسی و روزنامه نگاری می باشد که از ابزار نوشتن برای روشنگری در حوزه های دینی، اجتماعی و آموزشی بهره می گرفت و در این زمینه نیز با امیرکبیر در راه اندازی وقایع اتفاقیه اشتراک دارد، و جهت سوم نوع تأثیرگذاری وی در ترویج افکار محمد عبده در دنیای ملایو می باشد و جهت چهارم وی تأثیر در چارچوب سیاسی-اجتماعی مالزی است که از طریق تألیف و تحقیق و نشر در این حوزه محقق گشته است. یکی از پژوهشهایی که هنوز منتشر نشده و درباره شخصیت سید شیخ الهادی نوشته شده است رساله کارشناسی فردی به نام کو محمد فیضل کو هاشم تحت عنوان عنوان ذیل می باشد(1) 

Kitab Alam Permpuan Karya Syed Syeikh al-Hadi: Satu Kajian Transliterasi Dari Halaman 1 Hingga 56 

این اثر ترجمه ای تحت اللفظی از کتاب سید شیخ الهادی تحت عنوان دنیای بانوان Kitab Alam Permpuan می باشد. در این اثر سید شیخ الهادی به کیفیت آموزش بانوان و توانانیهای علمی دختران پرداخته است. در آن زمان بسیاری از زنان مالائی از نوشتن و خواندن محروم بودند و توسعه یک جامعه نیازمند تربیت نسلی آگاه می باشد و بانوان می توانند این نقش را از همان دوران کودکی فرزندان خود در منازل ایفا کنند و اگر زنان در جامعه ای از آموزش محروم باشند بدیهی است که نمی توانند نقشی در تربیت نسل جدید ایفا کنند و مالزی مدرن نیازمند تربیت دختران بر اساس نظامهای آموزشی مدرن بود. ترجمه دیگری از این اثر توسط ماهاتیر محمد علی در دوره کارشناسی تحت عنوان ذیل انجام شده است: (2)

Kitab Alam Perempuan Karya Syed Syeikh al-Hadi: Satu Kajian Transliterasi Dari Halaman 56 Hingga 113 

بدیهی است که ماهاتیر محمد نیز در دوران جوانی تا حد زیادی از افکار سید شیخ الهادی در رشد و پیشرفت مالائیها متأثر بوده و در دوران قدرت خویش از افکار او بهره جسته است. یکی از نکات مهم در کتاب سید شیخ و از جمله ترجمه ماهاتیر محمد از آن موضوع پوشیدن حجاب برای بانوان است. او پوشش اسلامی را برای بانوان مسلمان مالزیائی یک امر واجب و ضروری می دانست. وی می نویسد که وقتی بانوان مسلمان غیر مالائی به این قانون الهی عمل می کنند چرا نباید بانوان مالائی از این امر تبعیت کنند. وی حجاب را یکی از دستورهای دینی در مذاهب اربعه اهل سنت یعنی شافعی، مالکی، حنفی و حنبلی می داند. ابراهیم ابوبکر در کتابی تحت عنوان: "مدرنیسم اسلامی در مالزی: زندگی و افکار سید شیخ الهادی 1867-1934" The Life and Thought of Sayid Syekh al-Hadi 1867-1934 ضمن بررسی تاریخ زندگی سید شیخ در پیننگ و ملاکا در باره دیدگاههای اصلاح طلبانه وی در زمینه های آموزشی، دینی، اجتماعی و سیاسی و نقش او در مالزی مدرن سخن می گوید.(3)  او به عقب ماندگی اقوام ملایو در مقایسه با دیگر نژادها و کیفیت ارتقای سطح زندگی اجتماعی و سیاسی و دینی مالائیها اشاره کرده است. فرقی که میان برداشتهای ماهاتیر محمد از افکار اصلاح طلبانه سید شیخ و ابراهیم ابوبکر مشاهده می شود این است که ماهاتیر محمد بیشتر به جنبه های مدرنیسم سکولار آموزش توجه کرده و از نقش عقل در توسعه جامعه غفلت کرده و به همین علت در نظام آموزشی مالزی مباحث عقلی و فلسفی و کلامی برای صیافت از هر نوع انحرافی جایگاهی ندارد و همه پیشرفتهای علمی و اقتصادی مالزی می تواند تحت الشعاع برخی دیدگاههای انحرافی از دین چون جریان سلفی گری و تفکرات انحرافی در آینده نزدیک باشد، اما ابراهیم ابوبکر به این نکته مهم در دیدگاههای سید شیخ الهادی توجه زیادی مبذول کرده و مقاله ای را تحت عنوان "عقل از منظر افکار سه مسلمان مدرن" Three Muslim Modernists’Thoughts on Reason in Islam نگاشته است.(4)  وی همچنین به دیدگاههای عقل گرایانه سید احمد خان و محمد عبده نیز در این اثر اشاره نموده است. از نظر وی این سه متفکر اسلامی برای عقل در مقابل نقل وزن بیشتری قائل بودند و دلایل بسیاری را برای اثبات این مدعا ارائه می کند. اگر دیدگاههای عقل گرایانه حرکت اخوان المسلمین در میان مسلمانان مالزی رواج پیدا می کرد و مکتب عقل گرائی با این شدت و حدت مورد هجوم قرار نمی گرفت مالزی می توانست افقهای روشن تری از وضعیت کنونی در مقابل خود داشته باشد و این کشور که قدمهای بزرگی در راه مدرنیسم برداشته است با خطر افراط گرائی دینی روبرو نمی گردید. بر اساس دیدگاههای سید شیخ الهادی باید عقل راهنمای حرکت مسلمانان باشد و تقلید کورکورانه  taqlid buta راه به جائی نمی برد و جامعه دینی را با مشکل روبرو می سازد.(5)  با نور عقل است که جهان پیرامون را می توان شناخت و مظاهر قدرت الهی را مشاهده نمود. این نوع قرائت دینی درست در مقابل تفکرات اشعریسم سلفی و نه اشعریسم استدلالی قرار داشت و ظاهرگرائی و تقلید کورکورانه و اعمی از دین و تعالیم دینی را مخل شناخت واقعی دین و سد راه پیشرفت جامعه می دانست و در حقیقت جبهه ای مسلح به عقل و استدلال در مقابل جریان سلفیسم در مالزی ایجاد کرد. وی در سال 1906-1908 نشریه الامام به معنای به سوی جلو را برای آسیبا شناسی جامعه ملایو در سنگاپور منتشر کرد. 

ابراهیم ابوبکر در مقاله ای دیگر دیدگاههای سید شیخ الهادی در باره قضا و قدر الهی را مورد موشکافی قرار می دهد و می نویسد که از علل عقب ماندگی و انحطاط مسلمانان برداشت اشتباه آنان از مفهوم قضا و قدر است و این برداشت با تفکرات انحرافی جبریه در طول تاریخ تناسب بیشتری دارد. 

سید شیخ می گوید که برای شناخت قضا و قدر الهی باید به نقش اراده و اختیار انسان توجه بیشتری مبذول گردد و سونوشت هیچ قومی بدون اراده و تلاشهای آن قوم تغییر نخواهد کرد و سرنوشتی را خداوند برای آینده یک ملت رقم می زند که آن ملت با دستان پرتوان خود آن را ساخته و پرداخته است. دیدگاههای سید شیخ در این موضوع با تفکرات کلامی اشعریسم نیز تطابق دارد و او بر مبنای تفکرات شافعی اشعری و نه معتزلی به موضوع نگریسته است، اما باید دانست که جریان فکری حاکم بر جامعه مالزی با تفکرات جدلی و استدلالی اشعریسم نیز فاصله بسیاری دارد و بیشتر تحت تأثیر جریان اهل حدیث و سلفیه می باشد. مارینا مریکن تحقیقاتی در زمینه دیدگاههای سید شیخ الهادی در نشریه اخوان انجام داده و معتقد است که سید شیخ بیش از دیگر متفکران مالائی به مشکلات زنان در جامعه مالزی پرداخته و شاید بتوان سید شیخ را جزو نخستین افرادی بدانیم که در زمینه آسیب شناسی اقوام ملایو به پژوهش پرداخته است. (6)

(1)

   Ku Mohd and Faizal Ku Hashim, 2005. Kitab Alam Perempuan karya Syed Syeikh al-Hadi: Satu kajian transliterasi dari halaman 1 hingga 56. Academic Exercise. Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, pp: 17-18, 47-51

(2)

Mahathir Mohamed Ali, 2005. Kitab Alam Perempuan karya Syed Syeikh al-Hadi: Satu kajian transliterasi

dari halaman 56 hingga 113. Unpublished academic exercise, Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, pp: 21-26.

 (3)

Ibrahim Abu Bakar, 1994. Islamic modernism in Malaya: The life and thought of Sayid Syeikh al-Hadi 1867-1934. University of Malaya Press, Kuala Lumpur. 

(4)

Ibrahim Abu Bakar, 1993. Three Muslim modernists' thougts of reason in Islam. Islamiyyat, 14: 77-85.

(5)

Adibah Sulaiman, “Syed Shaykh Ahmad Alhady: A Religious Education Reformist in the Late 19th and Early 20th Century” Middle-East J. Sci. Res., 7 (Special Issue of Diversity of Knowledge on Middle East): 14-21, 2011.

(6)

Marina Merican, 1960. Sayed Shaikh al-Hadi dan pendapat2 nya mengenai kemajuan kaum perempuan

(sebagai tersiar didalam majallah al-Ikhwan). Academic Exercise, Universiti Malaya, Kuala Lumpur, pp: I: 55-56.